در كمتر از 10 سال آينده به وقوع خواهد پيوست نابودي علايم حيات‌ در درياچه اروميه‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: در كمتر از 10 سال آينده به وقوع خواهد پيوست نابودي علايم حيات‌ در درياچه اروميه‌
جام جم آنلاين: براساس بررسي‌هاي انجام شده از سوي كارشناسان، درياچه اروميه رو به نابودي است و شايد حتي زودتر از آنچه پيش از اين برآورد شده بود، اين درياچه نابود شود. در نتيجه پسروي آب درياچه، وسعت آن به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و برخي قسمت‌هاي جنوبي درياچه غيرقابل دسترسي و تبديل به نمكزار شده است كه اين پديده مي‌تواند فجايع زيست‌محيطي بسيار زيادي را همراه داشته باشد كه يكي از آنها به جاي ماندن روستاهاي خالي از سكنه در شرق اين درياچه است.

اين در حالي است كه وزش بادهاي نمكي نيز تهديدي جدي براي مزارع اطراف است كه مي‌تواند كشاورزي در نواحي اطراف را با موانع بسيار زيادي مواجه كند.

با توجه به اين كه در دنيا تغيير شرايط آب و هوايي و خشكسالي ناشي از آن به عنوان يك مشكل جدي مطرح شده است، شايد بتوان گفت هرگونه تصميم اتخاذ شده براي مديريت منابع آب در سطح كشور و بويژه اين منطقه رويكرد زيست‌محيطي نخواهد داشت و بنابراين نجات درياچه اروميه موضوعي است كه نمي‌توان در شرايط كنوني به آن اميدوار بود.

درياچه اروميه در شمال غربي ايران و ميان 2‌‌استان آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي قرار گرفته است. اين درياچه بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است كه به عنوان دومين درياچه آب شور دنيا شناخته شده است.

حوضه آبريز اين درياچه يكي از كانون‌هاي ارزشمند كشاورزي و دامپروري در كشور به شمار مي‌آيد. وسعت آن به طور متوسط 500 هزار هكتار است كه در فصول مختلف سال و همچنين سال‌هاي مختلف متغير خواهد بود.

به طور طبيعي، در فصول گرم سال به علت افزايش تبخير آب از سطح درياچه وسعت آن كاهش و در فصول سرد سال افزايش خواهد يافت. به گفته مهندس مسعود باقرزاده كريمي، كارشناس مسوول تالاب‌ها در سازمان محيط زيست در سال‌هاي اخير به علت پديده خشكسالي و كمبود آب 120 هزار هكتار از وسعت درياچه كاسته شده كه نشان دهنده 25 درصد كاهش وسعت درياچه و خشكي بيش از حد درياچه است كه از علايم زيست‌محيطي هشداردهنده محسوب مي‌شود.

سال 1379 پيش‌بيني شده بود كه تا 20 سال آينده با توجه به شرايط حاكم بر منطقه اين درياچه از بين خواهد رفت. در آن زمان موضوع خشكسالي مطرح نبود و كارشناسان با توجه به يك روند طبيعي از بين رفتن علايم حياتي در اين منطقه را پيش بيني كرده بودند.

از اين مدت زمان پيش‌بيني شده تاكنون 8 سال گذشته است. اما با توجه به شرايط كنوني و خشكسالي‌هاي اخير شايد زودتر از آنچه براساس بررسي‌هاي آماري برآورد شده بود، شاهد نابودي اين زيستگاه باشيم كه از سوي سازمان يونسكو به عنوان اندوخته طبيعي جهان به ثبت رسيده است.

اگرچه نامشخص بودن رفتارهاي طبيعي، پيش‌بيني درباره طبيعت را با محدوديت‌هايي مواجه مي‌كند؛ اما از آنجا كه رفتار مديريتي در عرصه منابع طبيعي قابل تشخيص و ارزيابي است، بسياري از اين محدوديت‌ها از ميان برداشته خواهد شد.

موجودات زنده‌اي كه در خطرند

درياچه اروميه داراي 102 جزيره بزرگ و كوچك است كه از ميان اين جزاير، جزيره‌هاي كبودان، اسپير، اشك و چند جزيره بزرگ ديگر علاوه بر جوجه‌آوري، به عنوان مكان امن و مناسبي براي حفظ گونه در حال انقراض گوزن زرد ايراني و پرنده‌هاي مهاجر از اهميت ويژه‌اي برخوردار هستند.

به گفته باقرزاده كريمي، جزاير 9 گانه درياچه اروميه براي جوجه‌آوري فلامينگوها و پليكان‌ها بسيار مهم هستند و ويژگي اين درياچه نقش بسيار مهمي در چرخه زندگي پرندگان مهاجر دارد. از آنجا كه در جنوب درياچه اروميه درياچه‌هاي آب شيرين فراواني وجود دارد، پرنده‌ها براي تامين غذا و آب مورد نياز خود به جنوب درياچه رفتند و براي جوجه‌آوري به اين جزاير بازمي‌گردند.

به علت خشك شدن و پس‌روي آب درياچه، امروزه اين جزاير 9 گانه به هم متصل شده و منطقه خشك يكپارچه و واحدي را به وجود آورده‌اند كه تهديدي براي زندگي موجودات ساكن اين جزاير خواهد بود. براي نمونه، گوزن‌ها مي‌توانند به آساني در جزاير بزرگ متصل به هم در رفت و آمد باشند.

در حالي كه برخي از اين جزاير براي زندگي آنها مناسب نبوده و نمي‌تواند نيازهاي اوليه آنها را تامين كند. منظور از نابودي و مرگ درياچه اروميه نيز همين نابودي علايم حياتي موجودات ساكن در اين درياچه است. امسال در اين درياچه پرنده‌اي تخمگذاري نخواهد كرد. متوسط شوري اين درياچه در بلندمدت حدود 200 گرم در ليتر بوده است.

اما متاسفانه در حال حاضر شوري به فوق اشباع رسيده و شوري درياچه حدود 320 گرم در ليتر برآورد شده است كه با توجه به اين موضوع مي‌توان گفت در شرايط كنوني اين درچه به درياچه‌اي كاملا شور تبديل شده است.

با توجه به اين كه در چنين شرايطي آرتميا، تنها جانور آبزي درياچه نيز نمي‌تواند تخمگذاري كند، بايد پذيرفت كه در اين درياچه ديگر هيچ گونه علايم زيستي يافت نخواهد شد.

زنگ خطري كه 8 سال پيش به صدا درآمد

به گفته باقرزاده كريمي، بحران‌هاي زيست‌محيطي در اين منطقه مديران محلي و استاني و همچنين تصميم‌گيران ارشد منابع طبيعي را بر آن داشت تا كميته تخصصي شوراي عالي آب كه متشكل از معاونان، وزرا و نمايندگان مجلس هستند، 8 جلسه اين كميته را به بحران درياچه اروميه اختصاص دهند.

اما با اين كه اين زنگ خطر از 8 سال پيش به صدا درآمده و كارشناسان اطلاع‌رساني كرده و هشدار داده‌اند، اما تصميم‌گيري مناسبي براي آن نشده است. لازم بود در سال‌هاي گذشته برنامه‌ريزي جامعي براي مديريت خشكسالي در اين حوزه انجام شود و با توجه به اين كه بيشترين مصرف آب يعني بيش از 9 درصد منابع آبي در كشاورزي منطقه از اين درياچه تامين مي‌شد، براي كشت محصولات كشاورزي در نواحي اطراف درياچه محدوديت‌هايي در نظر گرفته مي‌شد.

اما با وجود خشكسالي‌هاي چندساله، شاهد رشد اراضي بوده‌ايم و اين نشان مي‌دهد منابع آب زيرزميني بشدت مورد استفاده بي‌رويه قرار گرفته است. افت سطح آب‌هاي زيرزميني بويژه در درشت‌هاي حاشيه درياچه اروميه اثر خود را به صورت بطئي نشان داده است.

با توجه به اين موضوع بايد گفت يكي ازعوامل تاثيرگذار در كمبود منابع آب درياچه از دست رفتن آب‌هاي زيرزميني حاشيه درياچه است. وزارت نيرو نيز 4 دشت از مجموعه دشت‌هاي اطراف درياچه اروميه شامل دشت‌هاي تبريز، سلماس، شبستر و عجب‌شير را دشت ممنوعه اعلام كرده است.

تاثير خشكي درياچه بر اكوسيستم منطقه‌

به گفته باقرزاده كريمي، پيامدها و اثرات خشك‌شدن درياچه اروميه از جنبه‌هاي مختلف قابل بررسي است كه يكي از آنها تاثير اين پديده زيانبار بر تنوع زيستي و كاركردهاي اكوسيستم است. با توجه به اين‌كه اين منطقه سكونتگاه پرندگان مهاجر است و به همين دليل شهرت جهاني دارد، بنابراين خشكسالي و كاهش سطح آب درياچه در چرخه مهاجرتي پرندگان و تنوع زيستي اختلال ايجاد مي‌كند.

از سوي ديگر، چنين تغييراتي بر اراضي كشاورزي حاشيه درياچه كه مورد تهديد نمك‌هاي بادآورده از بستر درياچه قرار گرفته‌اند، نيز اثر مي‌گذارد، همچنين آب‌هاي زيرزميني به شوري گرايش پيدا مي‌كنند و در نتيجه منابع آب مناسبي براي كشاورزي وجود نخواهد داشت كه مي‌تواند وضعيت اقتصادي و اجتماعي منطقه را تحت تاثير خود قرار دهد.

اگر چه اين منطقه يكي از خوش‌‌آب‌وهواترين مناطق كشور محسوب مي‌شده است، اما وجود بادهاي نمكي باعث تغييردر اقليم و افت ميزان آسايش اقليم در منطقه شده است. علاوه بر اين گسترش فقر و بيماري‌ها نيز از ديگر پيامدهايي است كه به اشكال مختلف مانند مهاجرت‌هاي ناخواسته و بروز ناهنجاري‌هاي اجتماعي خود را نشان خواهد داد.

تسريع فرآيند خشكي‌

آرتميا جاندار بسيار ارزشمند ساكن درياچه اروميه است. براساس استانداردهاي بين‌المللي اگر شوري آب بيش از 200 گرم در ليتر باشد، امكان زنده‌ماندن آن به مراتب كاهش خواهد يافت.

با توجه به افزايش ميزان شوري آب درياچه به 320‌گرم در ليتر بعيد به نظر مي‌رسد كه اين جاندار بتواند در اين شرايط به زادآوري ادامه دهد. مركز تحقيقات آرتمياي دانشگاه اروميه اعلام كرده است تعداد سيست‌‌هاي (تخم‌هاي) آرتميا در هر ليتر آب درياچه از 25 سيست به حداكثر يك سيست در ليتر كاهش پيدا كرده است كه نشان‌دهنده نابودي اين جاندار است.

در درياچه اروميه، يك جريان چرخشي از آب نمك و رسوبات وجود دارد و جريان آب‌هاي پرنمك از رودخانه آجي‌‌چاي در شرق درياچه، رودخانه‌هاي‌‌ آب شيرين زرينه‌رود و سيمينه‌رود از جنوب شهرچاي و زوارچاي از... غرب سبب يكنواختي شوري درياچه مي‌شود.

اما ايجاد ميان‌گذر اروميه نه‌تنها جريان گردشي آب را مختل كرده و يكنواختي شوري آب را برهم زده است، بلكه با تجمع نمك و رسوبات در دو طرف ميان‌گذر، جبهه جديد خشك شدن درياچه از وسط درياچه نيز آغاز شده است كه سرعت فرآيند خشكي و كاهش سطح آب را افزايش مي‌دهد.

تدابيري كه اتخاذ نشده است‌

باقرزاده‌كريمي در پايان خاطرنشان كرد، يكي از مشكلات اصلي در زمينه منابع آب و چگونگي مديريت بر منابع آب، روش‌هاي مختلف براي استحصال و ذخيره‌سازي آب در مناطق نيمه‌خشك است كه بدترين روش سدسازي است. اين روش هم هزينه‌هاي زيادي را در بر خواهد داشت و هم اين‌كه سبب تخريب محيط‌زيست و ايجاد اختلال در اكو سيستم آبي مي‌شود كه درنتيجه به افزايش تبخير منجر مي‌شود.

علاوه بر اين روش سدسازي هنگام وقوع زلزله و سيلاب نيز از احتمال آسيب‌رساني بيشتري برخوردار است. در حالي‌كه روش‌‌هاي ديگر مانند احياي قنوات‌ بخش سيلاب، آبخوان‌داري و آبخيزداري مي‌توانند رويكردهاي پايدارتري باشند. در زمينه مديريت كشاورزي نيز مشكلاتي وجود دارد.

كشاورزي در حوزه آبخيز درياچه اروميه با راندمان كمتر از 30 درصد انجام مي‌شود و چاه‌‌هاي غيرمجاز بسيار زياد است و اين بدين‌معني است كه بر استفاده از منابع آب پايين‌دست سدها نظارتي وجود ندارد و توسعه اراضي كشاورزي بي‌رويه و خارج از توان طبيعي سرزمين است.

به نظر مي‌رسد اين مشكلات نشان‌دهنده اين است كه برنامه يكپارچه و جامعي بر نحوه نگرش مديريت اكوسيستمي بر اين حوزه حاكم نبوده و دستگاه‌هاي اجرايي اهداف بخشي خود را دنبال مي‌كنند.

فرانك فراهاني‌جم
چهارشنبه 19 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 40]