محراب ميعادگاه عاشق و معشوق

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: محراب ميعادگاه عاشق و معشوق
گروه خبرنگاران افتخاري / سيد جعفر فاطمي نوش آبادي: يكي از قسمت‎هاي معنوي مساجد، محراب نام دارد كه از تقدس خاصي برخوردار است. محراب كه به معناي محل جنگ، صدر مجلس و محل ايستادن امام جماعت در مسجد است، به معناي غرفه و اطاقك هم است و محراب به اين معني، در زمان پيامبر(ص) نبوده و در عهد خلفاي بعد از زمان عمر بن عبدالعزيز به بعد ساخته شده است و اگر در برخي روايات هم تعبير «محراب النبي» بيان شده، منظور محل نماز و مصلاي ايشان است.
معناي لغوي محراب

در مورد معناي لغت محراب ميان علما و مفسرين اختلاف نظر وجود دارد. راغب مي‎گويد: محراب مسجد را از آن روي محراب گفته‎اند كه محل جنگ با شيطان و هواي نفس است. و برخي گفته‎اند: محراب را از اين جهت محراب مي‎نامند كه انسان بايد در آن، حريب – عاري - از اشتغالات دنيوي و پريشاني خاطر باشد.

و عده‎اي معتقدند اصل كلمه محراب به معناي صدر مجلس در خانه است. سپس صدر مسجد را نيز محراب ناميده‎اند و عده‎اي برعكس گفته‎اند: اصل محراب در مورد مسجد است و اين اسم مخصوص به صدر مسجد بوده سپس صدر اتاق را هم به محراب مسجد تشبيه نموده‎اند و گويا اين قول صحيح‎تر به نظر مي‎رسد.

لفظ محراب در قرآن

از برخي آيات قرآن مجيد استفاده مي‎شود كه در شرايع قبل نيز مكاني به عنوان محراب و محل عبادت وجود داشته است، هر چند كيفيت اين مكان‎ها كه از چه شكل و خصوصياتي برخوردار بوده‎اند، براي ما روشن نيست.

قرآن كريم درباره حضرت سليمان عليه السلام مي‎فرمايد:

يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشاءُ مِن محَرِيب وَ تَمَثِيلَ وَ جِفَانٍ كالجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِيَتٍ اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شكْراً وَ قَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِى الشكُورُ.( سبأ/13)

آن متخصصان براي او هر چه مي‎خواست: از محراب‎ها و مجسمه‎ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه‎ها و ديگ‎هاي چسبيده به زمين مي‎ساختند. اي خاندان داود، شكرگزار باشيد. كه از بندگان من اندكي سپاسگزارند.

محراب به معناي اطاقكي در بسته نيست، بلكه جاي امام جماعت مسجد مي‎باشد. محراب از جنگيدن (حرب) گرفته شده است، زيرا نمازگزار، با يافتن حضور قلب، در عبادت، با شيطان و با نفس خود مي‎جنگد.

و در شان حضرت زكريا عليه السلام مي‎فرمايد:فنادته الملائكة و هو قائم يصلي في المحرابان الله يبشرك بيحيي مصدقا بكلمة من الله و سيدأ و حصورأ و نبياً من الصالحين.( آل عمران/39)

پس در حالي كه وي ايستاده( و) در محراب (خود) دعا مي‌كرد، فرشتگان، او را ندا در دادند كه: خداوند تو را به ( ولادت) يحيي- كه تصديق كننده( حقانيت) كلمة الله( حضرت عيسي) است، و بزرگوار و خويشتن دار و پيامبري از شايستگان است- مژده مي‌دهد.

و نيز در مورد حضرت مريم عليهاالسلام مي‌فرمايد:فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسنٍ وَ أَنبَتَهَا نَبَاتاً حَسناً وَ كَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَاب وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنى لَكِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِاللهِ إِنَّ اللهَ يَرْزُقُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِسابٍ.(آل عمران/37)

پس پروردگارش وي (مريم) را با حسن قبول پذيرا شد و او را نيكو بار آورد، و زكريا را سرپرست وي قرار داد. زكريا هر بار كه در محراب بر او وارد مي‎شد، نزد او - نوعي - خوراكي مي‎يافت. مي‎گفت: اي مريم، اين از كجا براي تو آمده است؟ او در پاسخ مي‎گفت: اين از جانب خداست، كه خدا به هر كس بخواهد، بي‌شمار روزي مي‎دهد.

محراب محل ويژه‎اي است كه در معبد براي امام آن معبد يا افراد خاصي در نظر گرفته مي‎شود و براي نامگذاري آن به اين اسم، جهاتي ذكر كرده‎اند كه از همه بهتر، سه جهت زير است:

1. نخست اين كه از ماده حرب به معني جنگ گرفته شده است چون مومنان، در اين محل به مبارزه با شيطان و هوس‎هاي سركش برمي‎خيزند.

2. ديگر اين كه محراب اصولاً به معني بالاي مجلس است و چون محل محراب را در بالاي معبد قرار مي‎دهند به اين نام ناميده شده است. در ضمن بايد توجه داشت كه وضع محراب در ميان بني‎اسرائيل چنانكه گفته‎اند با وضع محراب‎هاي ما تفاوت داشت، آنها محراب را از سطح زمين بالاتر مي‎ساختند به طوري كه چند پله مي‎خورد و اطراف آن مانند ديوارهاي اطاق، آن را محفوظ مي‎كرد به طوري كه افرادي كه در داخل محراب بودند، از بيرون كمتر ديده مي‎شدند.

3. محراب به معني تمام معبد است كه جايگاه مبارزه با هواي نفس و شيطان بوده است.(1)

نخستين محراب و مقصوره

مقصوره اطاقكي بود كه يك دريچه داشت و مردم، از آنجا به پيشنماز نگاه مي‎كردند و عثمان، اولين كسي بود كه در مسجد، مقصوره ساخت. و اين به دنبال كشته شدن عمر بود كه مقصوره‎اي كوچك ساخت كه داخل آن جاي مي‎گرفت و نماز مي‎خواند.(2)

در اين رابطه به عنوان مثال، عمل مروان بن حكم، خليفه اموي، قابل ذكر است. وي به دنبال حادثه سوء قصدي كه به او شد و كسي با چاقو به او حمله كرد و قصد ترورش را داشت و بالاخره دستگير و زنداني و پس از مدتي، اعدام شد، به فكر ساختن مقصوره‎اي محكم افتاد و مروان، اولين كسي بود كه در مسجد، مقصوره را با سنگ‎هاي نقش و نگاردار ساخت و برايش دريچه قرار داد. معاويه هم بعد از ماجراي سوء قصدي كه به او شد، در مسجد، مقصوره درست كرد.(3)

محراب و محاريب و مقاصيري در شرع، نهي شده كه بناي جبارين از ترس بوده و مامومين، آنها را درك نمي‎كردند. نخستين محراب را عثمان به منظور جلوگيري از خطر از خشت ساخت. گفته‎اند: مروان بعد از اين كه با كارد، مضروب شد، مقصوره‎اي مشبك در مسجد ساخت. همچنين معاويه در شام، پس از مضروب شدن از يك فرد خارجي، براي حفظ خود مقصوره ساخت.(4)

البته قابل ذكر است كه اينگونه محاريب و مقاصير و اطاقك‎هاي در بسته كه خلفا مي‎ساختند، حتي موجب بطلان نماز مي‎شدند. در اين باره امام باقر عليه السلام مي‎فرمايد: نماز اقتدا كنندگان به چنين كساني در اينگونه موارد صحيح نيست.(5)

و اما محراب به معناي اطاقكي در بسته نيست، بلكه جاي امام جماعت مسجد مي‎باشد. محراب از جنگيدن (حرب) گرفته شده است، زيرا نمازگزار، با يافتن حضور قلب، در عبادت، با شيطان و با نفس خود مي‎جنگد.(6)

اين نكته كه محراب، رزمگاه است نكته بسيار عميق و آموزنده‎اي است و مسلمان را حتي در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوي و تكامل روحي مي‎شمارد.

آن كس كه در جهاد اكبر و مبارزه با نفس بتواند قواي نفساني خود را كنترل كرده و با زمام تقوا نفس سركش را مهار زده و بر آن تسلط يابد، مي‎تواند در كوران حوادث و بحران‎هاي اجتماعي و شدائد و حوادث هم بر سر ايمان و عقيده و مكتب و پاكي و فضائل اخلاقي، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، مي‎تواند در جهاد و مبارزه هم گامي بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهي و صلابت را دارند كه با شناخت دوست و دشمن، آينده و تاريخ و نظام متقن اجتماعي را بر اساس مكتب بنا نهند.

محراب بنا به آن بعد معنوي و ملكوتي‎اش و قداست خاصش در يك مسجد، بيش از ديگر جاها مورد اهتمام هنرمندان مسلمان بوده است. و به قول شهيد پاك نژاد: محراب محلي است كه امام جماعت در آن مي‎ايستد، كه به اشكال مختلف ساخته مي‎شود؛ و به اقسام و انواع، زينت مي‎گردد. از كاشي، عاج، طلا، آبنوس و غيره (استفاده مي‎شود). صنعتكاران، شاهكار صنعت خود را در محراب نشان مي‎دهند. گاه سنگ‎هاي قيمتي در آن به كار مي‎رود كه سراسر محراب را مي‎پوشاند. معروف‎ترين محراب‎ها مربوط به سلاطين عثماني در مدينه و در حرم مطهر نبي گرامي است.(7)

محراب با توجه به نقوش و خطوط و آيات قرآني و رنگ‎هاي زيبا و ترسيم‎هاي هندسي و تزئينات حفاري شده و گچبري و كاشي كاري و ... يك مجموعه را تشكيل مي‎دهد. محراب در واقع گنجينه‎اي اصلي و سراسر هنر و ظرافت به يادگار مانده در قلب خانه‎هاي خداست. سند گويايي از نهايت استعداد هنر هنرمندان مسلمان، مجموعه‎اي از بسياري هنرها و خلاقيت‎ها، از گچبري تا خط و كاشي كاري و ديگر رشته‎هاي هنر تزئيني.(8)

محراب نمايي از هنر

به يقين هنرمندان با ايمان و اخلاص مسلمان، خوب آگاه بوده‎اند كه محراب را چونان دري گشوده شده به بهشت، در پيش چشم نمازگزاران بر پيش چشم نمازگزاران برپا ‌كنند و تزئين كنند، تا آن وقت كه تمامي انديشه‎ها به خالق و همه نگاه‎ها به يك سو روان مي‎شود، زيباترين هنر مقابل اقامه‌كنندگان نماز قرار گيرد.

و در يك كلام جمع شدن هنرهاي گوناگون در مجموعه‎اي به نام محراب، تجليگاه ذوق و ابداع هنر مسلمين است.

********************************************************************

پي‎نوشت‎ها:

1. تفسير نمونه، ج2، ص 529.

2. مساجد الكوفه، كامل سلمان الجبوري، ص16.

3. همان.

4. تاريخچه و احكام مساجد و مشاهد، حسن مظفري معارف، ص 36.

5. وسائل الشيعه، ج5، ص460، ح1.

6. مجمع البحرين: طريحي، ماده "حرب".

7. اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج2، ص118.

8. فصلنامه هنر، وزارت ارشاد، ج3، صص153- 154.
سه شنبه 11 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3563]