پست مدرنيسم و شاخص هاى آن در عرصه ادبيات

واضح آرشیو وب فارسی:ايتنا: پست مدرنيسم و شاخص هاى آن در عرصه ادبيات
محمدعلى قاسمى(بخش نخست)قرن بيست و يكم براى انسان امروزى، حاوى قرائت هاى متعدد و عنان گسيخته اى است كه نگرش ها و ديدگاه هاى فراروى او را با انبوهى از سوالات و واگرايى هاى روان پريشى خاصى روبه رو كرده است. تحول در علم و تكنولوژى چنان برق آسا و طغيان گر است كه بنيان هاى فكرى انسان را همواره با امواج سهمگين چراها و چگونه هاى سيال و متكثرى روبه رو ساخته است. از اين رو، بنيان نظريه ها در اين عصر، نه تنها پايدار نيست، بلكه به زعم عده اى عمرشان حتى به چند روز هم نمى رسد. اين تحول در جاى خود، خوب و مناسب است، اما در ثبات فكر و اعتقاد راسخ به يك چيز قدرى مشكل آفرين است. از اين رو، در حالى كه در غرب، بنيان تحولات بسيار سرسام آور و شگفت زده است، اما در بخش ديگرى از اين كره خاكى گرچه همواره متاثر از فرآيندهاى فكرى و تكنولوژى غرب بوده و هست، اما از آن شتاب و سرعت خيره كننده خبرى نيست. گذشت از سنت به مدرنيسم و سپس از مدرنيسم به پست مدرنيسم حاوى نگرش ها و قرائت هاى متعددى است. به طورى كه در اين حوزه، صدها و هزاران كتاب و مقاله تاكنون منتشر و در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است. در حوزه ادبيات مباحث متعدد و متكثرى رد و بدل شده است، اما در جامعه ما كه به زعم من هنوز در دوران مدرنيته سير مى كند شناخت عالمانه و آگاهانه از پست مدرنيسم و شاخص هاى آن در عرصه اجتماعى و ادبى بر بسيارى از علاقه مندان به اين حوزه ناشناخته و پوشيده مانده است. از اين رو در اين مقاله سعى شده است به زبان ساده به تعريف مدرنيسم، پست مدرنيسم و شاخص هاى آن اشاره شود. كليد واژه هاى اين نوشتار عبارتند از: مدرن، مدرنيسم، پست مدرنيسم، تاريخچه مدرنيسم، شاخص هاى پست مدرنيسم، نيم نگاهى به ادبيات پسامدرنيسم(رمان پسا مدرنيسم).مدرن چيست؟اصطلاح مدرن مشتق از ريشه لاتين MODO، به سادگى امروزى يا آنچه رايج است، در تمايز از ادوار قبل، معنا مى دهد. اين واژه در دوره ها و مكان هاى مختلف براى متمايز كردن شيوه هاى معاصر از سنتى به كار رفته و اصولا مى تواند به هر حوزه اى از زندگى اتلاق شود.از سوى ديگر، مدرنيته در بحث روشنفكرى معاصر، اشاره اى نسبتا مشخص دارد. اين اصطلاح راجع به تمدن جديدى كه در چند قرن گذشته در اروپا و امريكاى شمالى پيدايش و گسترش يافت و در اوايل قرن بيستم كاملا آشكارا گرديد. مدرنيته به معناى آن است كه اين تمدن به معنايى قوى كه در تاريخ بشر منحصر به فرد است، مدرن است.با اين تعريف به خوبى درمى يابيم تحولاتى كه در غرب در عرصه صنعت به وقوع پيوست، موجب گرديد كه نظام اجتماعى اين جوامع كاملا تغيير كنند. نوع زندگى و سبك و سياق شهرنشينى متحول شد. از اين رو تكنولوژى ماشينى غرب در سايه نظام سرمايه دارى و فرهنگ سكولار، دموكراسى، فردگرايى و عقل گرايى و انسان گرايى مشخص شد. اين همان شكلى از مدرنيته بود كه بعدها در جهان غيرغربى به آن اصطلاح توسعه داده شد. در اينجا اين سوال پيش مى آيد كه آيا مدرنيته صرفا در عرصه تكنولوژى و ساختار نظام اجتماعى غرب تاثير گذاشت و بر خود انسان تاثيرى نداشت؟ به عبارت ديگر يا به قول پيتر برگر، جامعه شناس آمريكايى، آيا ما همان آدم هاى عصر باستان هستيم كه سوار هواپيما شده ايم؟ آيا صرفا تغيير و تحول در ابزار صورت گرفته؟ يا اين كه خود انسان هم تغيير كرده است؟واقعيت اين است كه در اين خصوص ديدگاه هاى متفاوتى مطرح است و گروه هاى متنوعى در حوزه فكر و انديشه در اين بخش اظهارنظر كرده اند. اما آنچه كه در غرب و در عصر روشنگرى قرن ۱۸ به وقوع پيوست، مبتنى بر شناخت آگاهانه و عالمانه انسان نسبت به محيط پيرامون خود بود. اين شناخت مبتنى بر معرفت عقلانى بود. عقلانيت در اين بخش انسان را محور اصلى قرار داد و ديگر از آن ارزش هاى قبلى خبر چندانى نبود.مدرنيسماصطلاح مدرنيسم به شيوه اى كاملا مبهم به كار رفته است. اين اصطلاح مى تواند به فلسفه يا فرهنگ دوره مدرن به عنوان يك كل، اتلاق شود. اين دوره به عنوان يك جنبش تاريخى در عرصه هنر طى دوره ۱۸۵۰ تا ۱۹۵۰ به شمار مى رود. در نقاشى از رئاليسم گوستاوكور به و امپرسيونيسم كلودمونه تا اكسپرسيونيسم تجريدى جكسون پولاك، در ادبيات، كنار گذاردن روايت عينى در ويرجينيا ولف و جيمز جويس و صورت مثالى دادن به موضوع ارنست همينگوى، در موسيقى اصوات نامتوازن آرنولد شوتنبرگ و در معمارى نيز، مدرنيسم لوكوربوزيه نقش مهمى ايفا كرده است.در هر حال يكى از شيوه هاى درك رابطه اصطلاحات مدرن، مدرنيته و مدرنيسم اين است كه مدرنيسم زيبايى شناختى را شكلى از هر شاخص مدرنيته رشد يافته بدانيم.يعنى دوره اى كه در آن حيات اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى به معناى وسيع كلمه توسط مدرنيته دستخوش انقلاب شد.با اين حال غالبا عصر مدرن را با ويژگى هاى زير مى شناسند:۱- پيشرفت ۲- خوشبينى۳- عقلانيت۴- جست وجوى شناخت مطلق در علم، فن آورى، جامعه و سياست۵- اين ايده كه شناخت خود واقعى، يگانه پايه شناخت هاى ديگر است.معناى پست مدرنيسم چيست؟عده اى معتقدند كه معناى پست مدرنيسم غيرممكن است. زيرا در اين حوزه بين انديشمندان و نظريه پردازان توافق مشخصى وجود ندارد. عده اى حتى از ارايه نظريه و يا تعريف مشخصى در خصوص پست مدرنيسم انتقاد مى كنند و به هيچ وجه به مبانى آن معتقد نيستند. اما طيف ديگرى براى پست مدرنيسم مشخصه هاى خاصى غائلند.معمولا در حوزه مبانى نظرى در خصوص پسامدرنيسم، عده اى مانند فوكو، لاكلائو و موفه از اين اصطلاح استفاده نمى كنند و عنوان پساساختارگرا را به كار مى برند. در اين خصوص بايد گفت كه پساساختارگرا بيشتر منحصر به انديشه است اما پسامدرنيسم تغييرات فرهنگى وسيع ترى را نيز در بر مى گيرد كه با پسامدرنيته به عنوان يك صورتبندى اجتماعى مرتبط هستند.با اين حال چرخش پسامدرنيسم در بردارنده وجوه زير است:۱- ضديت با معرفت شناسىيعنى علاقه به مطالعه بازنمودها، علاقه به اين كه دعاوى چگونه ساخته مى شوند و نه اين كه آيا صادق هستند يا خير.آثار فوكو، لاكلائو و موفه، يك نظريه ضدمعرفت شناسانه است. اين بدان معنا نيست كه آنها به ساحت اجتماعى، دعاوى معرفت و يا اين كه چگونه با اعمال قدرت پيوند يافته اند، علاقه مند هستند. از نظر آنها صادق بودن دانش اصلا مهم نيست، بلكه هدف مطالعه و فهم اين موضوع است كه چگونه دانش به گونه اى سياسى و اجتماعى مورد استفاده قرار مى گيرد. خواه صادق باشد، خواه كاذب، نگاه آنان ارزشى نيست.بخش زيادى از آثار فوكو تجربى است و ساخت هاى گفتمانى را از زمان خلق تاريخى شان تا استفاده استراتژيك از آنها در زمان كنونى بررسى مى كند. در حقيقت او در روش شناسى تاريخى اش معتقد است كه تبارشناسى عبارت است از ثبت و ضبط باستانى دقيق و صبورانه وقايع كهن كه مستلزم صبر و حوصله و آگاهى از جزييات است و اين كار به جمع آورى حجم وسيعى از مواد خام تاريخى متكى است.۲- توجه به بى نهايتى معنا به عنوان منبعى براى ساختن هويت ها و ساختارها.فوكو كمتر به معنا توجه دارد. او بيشتر به كاركرد گفتمان در نهادهاى انضباطى مى پردازد.پسا ساختارگراها گرچه معنا را سيال و مبهم تلقى مى كنند، اما اين عقيده را ندارند كه همه چيز بى بنيان و هرج و مرج گونه است. از نظر كسى چون دريدا، بى نهايتى معنا، امكان سياست بازى و تلاش براى دستيابى به يك ثبات نسبى در زندگى اجتماعى را فراهم مى كند.۳- مركزيت زدايى از جامعهيعنى عقيده به اينكه ساختارهاى اجتماعى طى فرآيندهايى كه در مكان و فضا صورت مى گيرد، ساخته مى شوند و به گونه اى علمى تعيين نمى گردند. از نظر آنها هيچ نهاد مركزى مثلا دولت و هيچ معنايى براى مثال چون حقيقت وجود ندارد كه جنبه هاى مختلف زندگى اجتماعى در موضعى ثابت حول آن سازمان يابند.۴- جوهرستيزىدر چرخش پسامدرن، هويت ها و ساختارها پديده هايى هستند كه در زمينه اجتماعى خاص ساخته شده و وابسته به شرايط تاريخى خاصى هستند. بسيارى از انديشمندان اين حوزه، اين عقيده فوكو را پذيرفته اند كه هويت ها در ظرف جامعه ساخته مى شوند و موضوع سياست فرهنگى هستند و نه يك حقيقت مسلم زندگى كه جامعه بايد آن را به نوعى اداره كند.۵- تكثر چشم انداز هايى كه با آنها به زندگى اجتماعى نگريسته مى شوداز اين نظر هيچ ارزش و حقيقت جهانى و عامى وجود ندارد كه بين همه اعضاى جامعه مشترك و پذيرفته شده باشد.به عقيده ژان فرانسو ليوتار زندگى اجتماعى معاصر عبارت است از فروپاشى ايمان به فراروايت مدرن و پيشرفت عقل به سوى يك جامعه بهتر. مشروعيت شديد مدرنيته كه تحت عنوان ارزش حقايق علمى و آزادسازى اجتماعى عصر روشنگرى توجيه مى شد، اكنون چيزى بيش از يك افسانه گزاف تلقى نمى شود.با اين توضيحات اكنون مى توان وارد حوزه ادبيات شد. در اواخر دهه ۱۹۶۰ از مرگ رمان كه جان بارت نويسنده امريكايى از آن با نام ادبيات خستگى ياد كرد، زياد سخن به ميان آمد. در آن برهه از زمان، فرم ها و تكنيك هاى داستان نويسى كه غالبا كهنه و سنتى بودند، كارايى خود را از دست داده بودند. سبك رئاليستى ديگر نمى توانست ذائقه خواننده آن برهه از زمان را ارضا نمايد. نويسندگان اين دوره بر سر يك دو راهى قرار گرفته بودند، يكى در پى طنين تازه در عصر ارتباطات و دوم در صدد يارى گرفتن از مخاطبان عام بودند: با اين وجود احساس مى شد كه همه اين راه ها پيموده شده است. به نظر مى رسيد نويسندگانى چون مارسل پروست و كافكا، گرد و غبار فراموشى گرفته اند.كلمه مدرنيسم در ادبيات براى تشخيص خصوصيات نو در فرم، كلمات، روش هاى ادبى، در دهه هاى اول قرن بيستم و مخصوصا بعد از جنگ جهانى اول به كار مى رود. از خصوصيات اصلى مدرنيسم اين است كه يك انقطاع كامل با سنت هاى غرب و فرهنگ غرب دارد. كلا در مدرنيسم واضح ترين اعتقادات سنتى زير سوال رفتند ( مثل مذهب، اخلاق، ارگان اجتماعى و …)برخى آغاز مدرنيسم را در دهه ۱۸۹۰ مى دانند، اما اكثر منتقدان آن را به پس از جنگ جهانى اول نسبت مى دهند. در سال ۱۹۲۲ اوليس جيمز جويس، دشت سترون تى. اس. اليوت و اتاق جاكوب ويرجينيا ولف ظهور يافتند. فاجعه جنگ ايمان به تمدن غربى را از بين برد و انواع ادبى سنتى را در نشان دادن وقايع تلخ بعد از جنگ ناكافى دانست. در (دشت سترون) ۱۹۲۲ تى اس اليوت به جاى استفاده از زبان روان شاعرانه و ساختار منظم شاعرانه كه در شعر سنتى وجود داشت، شعرى نوشت كه تكه هاى نامنظم داشت و ارتباط دادن تكه ها به خواننده واگذار شده بود. در رمان، پس از اوليس(۱۹۲۲) جيمز جوريس و رمان راديكال ترش بيدارى فينيگان (۱۹۳۹)، ارتباط موجود در نوشتار به صورت منقطع درآمد، شخصيت هاى داستان، استانداردهاى سنتى را نداشتند و دستور زبان و نظم نوشتارى با استفاده از جريان سيال ذهن به هم ريخته بود.پست مدرنيسم گاهى به دوره پس از جنگ جهانى دوم اتلاق مى شود(۴۵-۱۹۳۹) وقتىتوتاليتر يانيسم نازى و كشتار دسته جمعى، اعتمادهاى كمى را كه از جنگ جهانى اول باقى مانده بودند كاملا نابود كرد. وحشت نابودى كامل به وسيله بمب اتم و همچنين انفجار جمعيت از شاخص هاى اين حوزه هستند. پست مدرنيسم ادامه افراطى تجربه هاى ضدسنت مدرنيسم است و البته با تلاش هايى براى جدا شدن از فرم هاى مدرنيستى كه حالا ديگر قراردادى و تكرارى شده بودند. با چنين انتخاب گرانه(برتر گرايى) مدرنيسم و هنر والاى آن كنار گذاشته شد و مدل هاى فرهنگ توده در سينما، تلويزيون، روزنامه ها و موسيقى مردمى مورد استفاده قرار گرفت. خيلى از آثار پست مدرن ادبيات مثل اشعار بورخس، امان توماس پينچن، انواع ادبى، سطوح فرهنگى و انواع شيوه هاى نوشتن، زبان جدى و شوخى، را با هم مخلوط مى كردند و بر طبقه بندى هاى سنتى مقاومت مى كنند. اين آثار غيرمتعارف موازى پديده هايى مثل هنر پاپ، هنر آپ، موسيقى جان كيج و فيلم هاى ژان لوك گدار و كارگردان هاى ديگر در هنرهاى ديگر هستند. از مهم ترين خصيصه هاى نوشته هاى پست مدرن اين است كه پايه هاى فكرى پذيرفته شده را واژگون مى كند تا پوچى وجود و بى معنايى نهفته و امنيتى را كه قبلا ايجاد مى كردند به حالت تعليق درآورد. پست مدرنيسم در ادبيات موازى پسا ساختارگرايى در زبان شناسى و نظريه ادبى است.پست مدرنيسم حالت مسلط بر نوشتار (۱۹۹۰-۱۹۶۰) است. رمان پست مدرن پديده جهانى بوده است كه مهم ترين نمايندگان آن در جهان گونترگراس و پيتر هاندك آلمانى ژرژپرك و مونيك ويتيگ فرانسوى آمبر تواكو وايتا كالوينو ايتاليايى، آنجلا كارتر و … به نقل از ريموند فدرمن خصوصيات رمان پست مدرن بى نظمى زمانى، از بين حس رفتن زمان، استفاده گسترده و بى مورد از تكه تكه بودن اثر، ارتباط بسيار ضعيف، پارانويا، حلقه هاى قوى و بى نظمى زبانى هستند.بى نظمى زمانىطبق نظر ليندا هاچن پست مدرنيسم يك طرح پر از تضاد است، از قراردادها استفاده و سوء استفاده مى كند، آنها را بد به كار مى برد و نقض شان مى كند و به طور منتقدانه يا كنايه آميز، خوانشى دوباره از هنر گذشته دارد به نظر او نوشته پست مدرن به بهترين وجه در آثار Histeriographic melafiction كه نوعى از فرا رمان تاريخى كه به طور خود آگاه در آن تاريخ از واقعيت منحرف مى شود و در آن تاريخ غيرواقعى، ناهمخوانى هاى تاريخى و اختلاط تاريخ و فانتزى وجود دارد. مثلا در رمان كازوا ايشيگورا باقى مانده هاى روز شامل ناهمخوانى هاى تاريخى است كه نظم زمانى را در جزييات يا مكان زمان داستان به هم مى ريزد. در پرواز به كانادا اثر اشماييل ريد، آبراهام لينكمن از تلفن استفاده مى كند و قتل او در تلويزيون گزارش داده مى شود. رمان پست مدرن نه تنها گذشته، بلكه حال را هم به هم مى ريزد. نظم خطى نوشتار از بين مى رود و زمان بى اهميت مى شود.پاستيجكلمه اى ايتاليايى به معنى مخلوط كردن مواد مختلف است( تكه هاى مختلف را گردهم آوردن و به عنوان يك چيز استفاده كردن) پاستيج اثر يك نويسنده بيشتر شبيه خلق يك درهم ريخته از اثر اوست، يعنى از اجزاى روش نوشتن آن. رمان در دوران كودكى خود نيز پاستيج داشته است. در پايان دهه ۱۶۹۰ به نظر مى رسيد شيوه هاى سنتى رمان نمى توانند پيچيدگى هاى دوره الكترونيكى را نشان دهند.پاستيج در نتيجه اين نگرانى كه همه چيز قبلا تجربه شده است، استفاده شد. به نظر فردريك جيمسن نويسندگان و هنرمندان معاصر ديگر نمى توانند شيوه هاى جديد و دنياهاى جديد بيافرينند. فقط چند تركيب محدود وجود دارد.
پنجشنبه 6 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايتنا]

[مشاهده در: www.itna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 494]