مكتب ادبي در تفسير/5نگاهي به مباني تفسير ادبي در نظر امين‌الخولينخستين هدف تفسير، فهم ادبي قرآن است

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: مكتب ادبي در تفسير/5نگاهي به مباني تفسير ادبي در نظر امين‌الخولينخستين هدف تفسير، فهم ادبي قرآن است
گروه ادب: امين‌الخولي، دانشمند و قرآن‌پژوه مصري، نخستين هدف تفسير قرآن را فهم ادبي خالص و محض قرآن بدون هيچ پيش‌شرط ديگر مي‌داند و به عقيده او تحقق هر هدف و مقصود ديگري بر انجام اين امر متوقف است.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) متفكران و پژوهشگران ايراني و مصري نشان داده‌اند كه در تفسير قرآن دو گرايش درحال زايش بوده است: يكي تفسير اجتماعي قرآن را مدنظر قرارداده و براي خوانش نو و ‌پايه‌ريزي تفسير نوين، نيازهاي اجتماعي را معيار دانسته است و ديگري در مقابل تسلط بلامنازع نگاه تفاسير قديم بر مراكزي چون الازهر تأكيد به تفسير ادبي را، مجراي صحيح براي ‌پيام وحي دانسته‌اند.

در اصل، خوانش و تفسير و تأويل تثبيت‌شده قرآن، در جوامع مسلمان‌نشين همان برخورد قشري و ظاهري با آيات قرآن است و به تعبيري ديگر تفسير نقلي همچنان تسلط بلامنازع به ويژه در مدارس ديني دارد. شايد به همين دليل است كه وجوه گوناگون وحي ـ توحيد، ايمان به راز نهان در وجود، عمل صالح، راز و نياز، جنگ و جدل و تأمل و تدبر در امور، عدالت و رحمت، صيرورت و كشف خويشتن ـ در ميان مسلمانان ناشناخته مانده است. ظاهراً اگر خوانش مدرن همچون تفسير ادبي قرآن و يا تفسير اجتماعي آن عموميت يابد، وجوه مختلف ‌‌پيام وحي بهتر آشكار خواهدشد و تحقيقات بهتري روي آن صورت خواهد گرفت.

در مكتب ادبي تفسير، مفسر از نگاه يك اديب به قرآن نظر مي‌كند و قدرت آن در خلق تصاوير و القاي معاني را نشان مي‌دهد و جذابيت و شگفتي آن را به نمايش مي‌گذارد.

در اين رويكرد نوين به قرآن با نوعي برخورد ادبي با قرآن مواجهيم كه براساس آن قرآن پيش از آنكه نص ديني باشد، نص ادبي و زباني است و مفسر بايد ضمن برخورداري از فهم و ذوق بالاي هنري و ادب عربي ويژگي‌هاي خاص هريك از ساخت‌هاي زبان عربي را بشناسد و در ساخت‌ها و اسلوب‌هاي قرآن عميقا تبحر و تأمل داشته‌ باشد. تا بتواند مزاياي خاص بيان قرآن را در ميان نوشته‌هاي ديگر عربي دريابد.

امين‌الخولي يكي از دانشمنداني است كه درباره شيوه ادبي تفسير، تحقيقات بسيار انجام داد. اين تحقيقات در فضاي ادبي و قرآني مصر بسيار تأثيرگذار بود. به نظر او قرآن مقدس‌ترين كتاب هنري عربي است. وي مي‌گويد: «پژوهش درباره‌ي قرآن با آن مرتبه والاي هنري، ‌با چشم‌پوشي از اعتبار ديني‌اش، ‌چيزي است كه ما و همه ملت‌هاي (اصيل يا غير اصيل) عرب، آن را اولين مقصد و هدف نهايي مي‌شماريم. آنگاه پس از انجام اين پژوهش ادبي،‌ هر كسي با هر مقصد و هدفي مي‌تواند به سراغ اين كتاب برود، آنچه مي‌خواهد بردارد، مطلوب خويش بر‌گيرد و در مسئله‌ي مورد علاقه‌اش، ‌خواه احكام فقهي باشد خواه اعتقادات و اخلاق و اصلاح اجتماعي و مانند آن، بدين كتاب رجوع كند.

اما هيچ‌يك از اين اهداف ثانوي، چنان كه بايد و شايد، حاصل نمي‌شود جز آنكه متكي بر پژوهش ادبي درست،‌ كامل و گويا در اين يگانه كتاب عربي باشد. به نظر من، چنين پژوهشي را مي‌توان امروز تفسير ناميد؛ ‌چراكه بيان اغراض قرآن و فهم معاني آن جز از اين طريق ممكن نيست. خلاصه آنكه تفسير امروزين ــ به گمان من ــ پژوهش ادبي،‌ با روش‌شناسي صحيح و جامع‌نگر در قرآن كريم است. نخستين هدف تفسير، ‌فهم ادبي خالص و محض اين كتاب آسماني است، بدون درنظرداشتن هيچ پيش‌شرط ديگر.»

با اين سخنان امين‌الخولي مي‌خواهد تفسير قرآن را از اسرائيليات، آثار تفكر يهودي، تأويلات كلامي معتزله و مخالفان ايشان، ‌غيب‌گويي‌هاي متصوفه و باطنيه، نزاع‌هاي لغويان و بلاغيان و تفصيل‌هاي فقيهان و اصوليان پاك و پيراسته كند؛ به‌گونه‌اي كه قرآن براساس قرآن و با در نظر گرفتن مدركات و فهم نخستين گيرندگان در عصر نزول تفسير شود و در آن، هيچ پيوندي ميان كشفيات جديد علمي و معاني قرآن برقرار نشود.

مباني تفسير ادبي در نظر امين‌الخولي

مباني تفسير ادبي در نظر امين‌الخولي را چنين مي‌توان برشمرد:

1. نخستين هدف تفسير، فهم ادبي خالص و محض قرآن بدون هيچ پيش شرط ديگر است. تحقق هر هدف و مقصود ديگري بر انجام اين امر متوقف است. اين اصل، همان نقطه‌ي جدايي وي از استادش عبده است، هرچند هر دوي ايشان به عكس قدما در اين نقطه متفق‌النظرند كه قرآن كتاب تاريخ يا علوم طبيعي، قوانين و احكام خشك حقوقي و مانند آن نيست، بلكه براي هدايت و ارشاد آدميان به سعادت دنيا و آخرت است.

2. تفسير ادبي دو مرحله دارد: يكي پژوهش پيرامون متن قرآني و ديگر پژوهش در خود متن قرآني.

3. پژوهش پيرامون متن قرآني دو مرحله دارد: خاص و عام. پژوهش خاص پيرامون متن قرآني به اموري مربوط مي‌شود كه آنها را غالبا علوم قر‌آن مي‌ناميم؛ اموري همانند تاريخ قرآن، قرائت، ‌نسخ اسباب نزول و مانند آن. اما در باب پژوهش عام پيرامون متن قرآني،‌ امين‌خولي تاكيد فراواني دارد بر شناخت فضا و محيط اجتماعي‌اي كه قرآن در آن نازل شد؛ تاثير گذاشت و كتابت و قرائت شد؛ جمع و تدوين يافت، حفظ شد و نخستين بار به اهل آن جامعه خطاب شد.

به نظر امين‌خولي، روح و مزاج قرآن عربي است. «قرآناً عربياً غير ذي‌عوج» (زمر, 28). فهم مقاصد و دريافت محتواي اصيل آن، تنها با شناخت كامل و شفاف‌سازي اين روح عربي و آن ذوق و مزاج عربي ممكن است… هر آنچه اندك ارتباطي با اين جوانب مادي و اجتماعي عرب در آن روزگار دارد، از جمله ابزارهاي ضروري در فهم اين قرآن عربي مبين به شمار مي‌آيد. بر اين‌ها بايد بيفزاييم فضاي فرهنگي و معنوي آن عصر به تمام معناي كلمه، مرادم گذشته تاريخي آن قوم، نظام خانوادگي و نظام قبيله‌اي‌شان، با مجموعه‌ي تمام باورها، اعتقادات، هنرها و نوشته‌هاي برجامانده از آن دوره است. هر آنچه به حيات انساني و اجتماعي فرهنگ عربي صدر اسلام مربوط است، ابزاري لازم در فهم اين قرآن عربي مبين به شمار مي‌آيد. وي البته در عمل، هنگام تطبيق روش تفسيري خود چندان به پژوهش پيرامون نص قرآني با هر دو مرحله‌اش نمي‌پردازد.

4. پژوهش در خود متن قرآني داراي سه مرحله اصلي است:

الف. تحقيق در مفردات قرآن با در نظر گرفتن تدرج و تطور دلالت الفاظ در ميان نسل‌هاي مختلف. بر اين اساس، هيچ‌يك از معاني جديد را نمي‌توان بر الفاظ قرآني حمل كرد، مگر آنكه راه دريافت آن معنا، احساس أصيل زباني عرب باشد و تنها با تكيه بر دلالت نخستين لفظ در عصر نزول قرآن، به آن معنا دست يافته باشيم. اين نكته اخير، يكي از مباني و دلايل اصلي امين‌خولي در مخالفت با تفسير علمي قرآن است.

ب. تحقيق در باب ساختار نحوي آيات. اين امر البته در نظر امين‌خولي نيز بدان معنا نيست كه صنعت نحو و ظرايف آن، خود به تنهايي مقصود اصلي از تفسير قرآن است. وي نحو را صرفاً يكي از ابزارهاي مهم براي بيان معنا و تعيين دلالت جمله مي‌داند، نه آنكه همچون برخي از مفسران گذشته، ‌تفسير را با انبوهي از دقت‌هاي شخصي در باب نحو انباشته كند.

ج. پژوهش بلاغي. پژوهش بلاغي نوعي كاوش ادبي و هنري است كه زيبايي بياني در اسلوب قرآن را نشان مي‌دهد و شناخت اين زيبايي را براي ما مقدور مي‌كند. به اين منظور مفسر قرآن لازم است ضمن برخورداري از فهم و تذوق بالاي هنر و ادب عربي، ‌ويژگي‌هاي خاص هريك از ساخت‌هاي زبان عربي را بشناسد و در ساخت‌ها و اسلوب‌هاي قرآني عميقاً تبحر و تامل داشته باشد تا بتواند مزاياي خاص بيان قرآني را در ميان ديگر نوشته‌هاي عربي دريابد. امين خولي خود چنين پژوهش بلاغي‌اي را درباب تعابير قرآني «خشية و خوف» انجام داده است. نگاه بلاغي مورد نظر وي در باب ساخت‌ها و اسلوب‌هاي قرآن همانند نگرش توصيفي بلاغيان قديم نيست كه مي‌كوشيدند يكي از اصطلاحات بلاغي را عيناً بر آيه‌اي از قرآن تطبيق كنند و في‌المثل اثبات كنند كه فلان آيه در اين نوع بلاغي مي‌گنجد، نه آن.

5. تفسير قرآن بايد به گونه‌ي موضوعي باشد، نه ترتيبي. ترتيب آيات قرآن در مصحف موجود، ‌نه از وحدت و ارتباط موضوعي برخوردار است و نه ترتيب زماني نزول قرآن را با خود نگه داشته است. گاه مي‌شود كه سخن از يك امر واحد و موضوع واحد در سياق‌ها و جايگاه‌هاي متعددي پراكنده شده است. همين ويژگي قرآن كريم بهترين دليل است كه بايد قرآن را به گونه‌ي موضوعي تفسير كرد،‌ نه به صورت ترتيبي، يعني بايد تمامي آيات هم‌موضوع را از سراسر قرآن گرد هم آورد و با توجه به ترتيب زماني، اسباب نزول و ويژگي‌هاي خاص هريك از آن‌ها، آن موضوع كلي را تفسير و تبيين كرد. چنين تفسيري، ما را در فهم و دريافت معناي قرآن بيشتر ياري مي‌رساند.

با اين همه، چنانچه مفسري در باب وحدت معنايي سوره‌اي يا تناسب آيات آن، ديدگاه خاصي داشته باشد، اين ديدگاه بايد پس از تفسير كامل موضوعات مختلف آن سوره آزمون شود كه در اين صورت از قوت و دقت بيشتري برخوردار خواهد بود. امين‌خولي بعدها در مقدمه‌ي كتاب من هدي القرآن: القادة... الرسل (قاهره، 1987 ص 10ـ11) دسته‌بندي ديگري از اصول و مبادي تفسير ادبي به دست مي‌دهد.

مختصري از زندگاني و شرح حال امين‌الخولي

«امين‌الخولي» متفكر و دانشمند مصري در اول ماه مه 1895 در (شوشاي) مصر متولد شد. در مدرسة «القضاء الشرعي» تحصيل كرد و پس از فارغ‌التحصيلي از آن در 1920، در همان‌جا به تدريس ‌پرداخت و به سردبيري مجله‌ي آن مدرسه در دو سال نخست انتشار، مشغول شد. اين مدرسه، از مدارس طراز اول مصر بود كه مصلح معروف، شيخ محمد عبده آن را تاسيس كرده بود. هدف اين مدرسه آن بود كه قضات آينده‌ي مصر را علاوه بر تعليم دانش‌هاي سنتي، با مفاهيم و موضوعات دنياي مدرن آشنا كند. وي از سال 1923 به مدت چهار سال سركنسول مصر در امور مذهبي در دو شهر رم و برلين بود و در مدت اقامتش در اروپا با زبان‌هاي ايتاليايي و آلماني، پژوهش‌هاي مستشرقان درباره‌ي اسلام و نيز با برخي از آثار ادبي غرب از مؤلفاني چون لوئيجي رنالدو و سليستينو چياپارتي از نزديك آشنايي يافت. در سال 1927 پس از بازگشت به مصر مجدداً به تدريس در مدرسة القضاء ‌الشرعي و همكاري با دپارتمان اصول‌الدين دانشگاه الازهر پرداخت. يك سال بعد با انتقال به دانشكدة ادبيات دانشگاه قاهره به تدريس در آنجا مشغول شد و در همان‌جا به ترتيب به سمت استادياري، رياست دپارتمان زبان عربي و زبان‌هاي شرقي و استادي ادبيات مصري رسيد. دو سال پس از كودتاي افسران آزاد، امين‌الخولي همراه با تني چند از ديگر استادان دانشگاه‌هاي مصر در واقعه پاكسازي فرهنگي در 1954 از دانشگاه كنار گذاشته شدند. وي مدتي مستشار فني دارالكتب المصرية بود. سپس به مديريت امور فرهنگي در وزارت آموزش و پرورش رسيد و در 1955 بازنشسته شد.

در سال 1943، امين‌الخولي همراه با تني چند از شاگردان خود حلقه‌اي ادبي به نام «الامناء» تشكيل دادند كه در پي تحقيق و گسترش اهداف ادبي و هنري در مجامع علمي و مطبوعاتي مصر بود. اين گروه آرا، انديشه‌ها و مطالب ادبي خود را در مجله‌اي به نام «مجلة‌الادب» منتشر مي‌كردند كه مديريت آن را امين‌الخولي خود تا زمان وفاتش در ماه مارس 1966 بر عهده داشت. وي همچنين همراه با دانشمنداني چون هميلتون گيب، محمود شلتوت، حامد عبدالقادر و برخي ديگر، عضو (مجمع اللغة العربية) بودند. وظيفه‌ي خاص اين گروه تدوين يك فرهنگ قرآني بود كه بعدها با نام«معجم الفاظ القرآن الكريم» منتشر شد. امين‌الخولي تنها بخش چهارم اين مجموعه، از حرف صاد تا حرف فاء، را تدوين كرد،‌ چراكه پيش از تدوين بخش بعدي، در نهم مارس 1966 درگذشت.

سرلوحه‌ي امين‌الخولي در حيات علمي و فكري‌اش، اين شعار اوست: «اول التجديد قتل‌القديم فهماً؛ نخستين گام نوانديشي آن است كه فهم گذشته را سر ببري.» اما وي با اين شعار به سراغ مفسران سده‌هاي پيشين نمي‌رود.

امين‌الخولي را مي‌توان از چهره‌هاي اصلاح‌طلب و نوانديش زمان خود به‌شمار آورد. وي هيچ اثر كامل و مستقلي در زمينه‌ي تفسير قرآن ننوشت اما آثار وي در باب تاريخ و روش‌هاي تفسير قرآن، تأثير فراواني بر مكاتب تفسيري معاصر در جهان اسلام به ويژه مصر گذاشت. علاوه بر حيات علمي وي، مجموعه مقالاتش در باب نحو، تفسير، بلاغت كه در كتاب «مناهج تجديد في‌النحو و البلاغة و التفسير و الأدب» (قاهره، 1951) به چاپ رسيد، گواه اين نكته است. از اين ميان دو مقاله‌ي «بلاغت» و «تفسير» وي شهرت بسيار دارند كه وي هر دو را در دائرة‌المعارف الإسلامية منتشر كرد. اين دائرة‌المعارف ترجمه‌اي است از ويرايش نخست دايرة‌المعارف اسلام Encyclopaedia of Islam كه مترجمان آن، در برخي موارد مقالاتي تأليفي از محققان مسلمان عرب در آن گنجانده‌اند. امين‌الخولي در مقاله‌ي تفسير خود (دائرة‌المعارف الاسلامية، ج 9، ص 411ـ438) كه بعدها به صورت كتابي مستقل نيز به چاپ رسيده است، نخست از پيدايش دانش تفسير و نيز از نخستين مفسران سخن مي‌گويد، سپس به تفصيل بحثي درباره‌ي تفسير مأثور و نقلي و در پي آن، آراي موافقان و مخالفان تفسير علمي ارائه مي‌كند. آخرين بخش مقاله‌ي ‌وي، «تفسير در روزگار كنوني» (التفسير اليوم) نام دارد كه در آنجا امين‌الخولي نخستين‌بار انديشه و روش خود در باب تفسير را بيان مي‌كند كه از آن پس به «مكتب ادبي در تفسير» شهرت يافته است.

برخي از تاريخ‌نگاران مكاتب تفسيري دوره‌ي معاصر معتقدند بذرهاي نخستين اين مكتب را پيش از اين، طه حسين از معاصرانِ وي، در يكي از مقالات خود مطرح كرده بود.

منبع: پايگاه اطلاع‌رساني مركز فرهنگ و معارف قرآن
دوشنبه 3 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 253]