ادب جهان - هديه: تعهد اجتماعي و رابطه متقابل

واضح آرشیو وب فارسی:آفتاب: ادب جهان - هديه: تعهد اجتماعي و رابطه متقابل
ادب جهان - هديه: تعهد اجتماعي و رابطه متقابل

مارسل موس(1950-1872)

جامعه‌شناس و مردم‌شناس فرانسوي در خانواده‌اي يهودي به دنيا آمد. وي در بوردو به تحصيل فلسفه پرداخت و پس از آن به جاي تدريس، به پاريس رفت تا در رشته مطالعات تطبيقي دين و زبان سانسكريت تحصيلات خود را ادامه دهد. وي تحليلي گسترده و تطبيقي درباره رابطه صورت‌هاي مبادلات و ساختار اجتماعي به دست داده است. ديدگاه وي درباره نظريه و روش تحقيق در قوم‌شناسي جامعه‌شناسان بسياري را تحت‌تأثير قرار داده است كه از آن جمله‌اند: لوي استراوس؛ رادكليف براون؛ اوانس-پريچارد و هرسكوويچ. اهميت مطالعات وي در ارتباط با فرهنگ‌هاي جهان،‌ قبل از صنعتي شدن، براي نشانه‌شناسي، عمدتا متوجه تجزيه‌و‌تحليل‌هاي وي در زمينه تبادل هديه، ايده‌هاي مرتبط با «خود» و ادراك افراد از جسم بود. وي جداي از تدريس در زمينه مطالعات تطبيقي دين(از سال 1902 در پاريس) و جامعه‌شناسي، مركز قوم‌شناسي دانشگاه پاريس را در سال 1925 افتتاح كرد. موس به داشتن ذهني دايره‌‌المعارفي مشهور بود كه گستره تحسين‌برانگيزي از دانش قوم‌شناختي و زباني را شامل مي‌شد. او مدت زيادي نيز به عنوان فعال سياسي به طرفداري از نهضت سوسياليسم و مخالفت با يهودستيزي و سياست‌هاي نژادپرستانه پرداخت.
موس تلاش داشت رابطه نزديك مردم‌شناسي و روان‌شناسي را مشخص كند. يكي از اولين آثار وي كتابي است تحت‌ عنوان «ازخودگذشتگي: ماهيت و كاركرد آن» كه در سال 1899 به چاپ رسيد. اما مهم‌ترين اثر وي در اين زمينه «هديه» (1925) است كه بر شيوه‌هاي مبادله و معامله در ملانزي، پلي‌نزي و شمال‌غرب آمريكاي‌شمالي مي‌پردازد. در اين اثر، جنبه‌هاي مذهبي، حقوقي، اقتصادي و اسطوره‌اي هديه دادن و هديه گرفتن مورد ‌بررسي قرار گرفته است. موس همچنين آثاري در زمينه جادوگري، مفهوم «خود»، مراسم عزاداري و موضوعات ديگر دارد. مجموعه مقالاتي كه از وي طي سال‌هاي 1904 تا 1938 به چاپ رسيدند در سال 1950 به ويراستاري لوي استراوس تحت عنوان «جامعه‌شناسي و مردم‌شناسي» منتشر شد. تحليل موس از نظام‌هاي مبادله هديه در كنار بررسي‌هاي مردم‌شناختي لوي استراوس و تحليل رومن ياكوبسن درباره نشانداري براساس حضور يا غياب مشخصه‌ها، تأثير بسزايي در ديد ساختارگرا به مردم‌شناسي و جامعه‌شناسي داشته است. براي نمونه، لوي استراوس براساس آراي موس چنين استدلال كرد كه نظام‌هاي خويشاوندي برمبناي مبادله زنان ميان گروه‌ها صورت مي‌گيرد. روشن است كه اين تحليل در تقابل با نظريه مبتني بر وراثت اوانس-پريچارد درباره نظام‌هاي خويشاوندي قرار مي‌گيرد. موس در «هديه» به اين مسيله اشاره مي‌كند كه هديه‌ها هيچ‌گاه «مجاني» نيستند. اغلب هديه به مبادله دوجانبه مي‌انجامد. در ارتباط با مردم‌شناسي هديه، جمله‌اي مشهور از وي، نشان‌دهنده اين اعتقادش است: «چه قدرتي در يك شيء نهفته است كه باعث مي‌شود دريافت‌كننده آن ملزم به اداكردن دين باشد؟» پاسخ اين است كه هديه حقيقي اجتماعي همراه با مكانيسم‌هاي رواني است كه هم هديه‌دهنده و هم گيرنده را درگير مبادله‌اي دوطرفه مي‌كند. اين تعامل‌ها از تمايز ميان مفهوم رواني و مادي به شكلي فراتر مي‌روند كه به اعتقاد موس، شگفت‌انگيز است. هديه‌دهنده نه‌ تنها يك شيء بلكه بخشي از وجود خود را پيشكش مي‌كند چراكه هديه به شكل جدانشدني با‌دهنده مربوط است: «اشياء هيچ‌وقت كاملا جداي از افرادي كه آنها را مبادله مي‌كنند، نيستند». به دليل اين ارتباط ميان هديه‌دهنده و گيرنده، عمل هديه دادن نوعي تعهد اجتماعي ايجاد كرده، گيرنده را ملزم به جبران مي‌كند.
موس ميان سه نوع تعهد تمايز قائل مي‌شود:
1)هديه دادن يعني اولين قدم براي ايجاد و حفظ روابط اجتماعي
2)هديه گرفتن چراكه نپذيرفتن هديه به معناي شانه‌خالي‌كردن از تعهدي اجتماعي است و
3)بازپس‌ دادن هديه براي نشان دادن آگاهي از تعهد اجتماعي و الزامات رفتار مناسب.
يكي از مهم‌ترين مفاهيم در برداشت موس از مبادله هديه «انتقال‌ناپذيري» است. در اقتصاد كالايي تمايز قطعي ميان اشيا و افراد از طريق مفهوم مالكيت خصوصي مطرح است. اشيا فروخته مي‌شوند يعني حق استفاده از آنها به خريدار منتقل مي‌گردد. با اين حال در اقتصاد هديه‌هاي اشيايي كه اهدا مي‌شوند از ‌دهنده جدا نمي‌گردند. در اين نظام اشيا به جاي فروخته شدن، قرض داده مي‌شوند. اين مسئله كه هديه بخشي جدايي‌ناپذير از هديه‌دهنده است باعث مي‌شود گيرنده ملزم به بازپس‌دادن هديه باشد. ازاين‌رو مبادله هديه نوعي وابستگي دوجانبه ميان هديه‌دهنده و گيرنده ايجاد مي‌كند.
موس، به پيروي از دوركيم در تلاش براي درك همبستگي اجتماعي از طريق مفهوم «رابطه متقابل» چنين استدلال مي‌كند كه اين رابطه از طريق تعهدهاي اجتماعي حاصل از مبادله هديه حاصل مي‌شود.
در انتقاد به آرا موس برخي نظريه‌پردازان به نمونه‌هايي از هديه‌هاي مجاني اشاره كرده‌اند. تستارت(1998) نمونه پول دادن به فقرا را مثال مي‌زند. در اين مورد‌ دهنده و گيرنده همديگر را نمي‌شناسند و امكان ديدار مجددشان بسيار ضعيف است.‌ دهنده نيز انتظار بازپس‌گيري هديه از گيرنده را ندارد.
تستارت به انواع تعهدها اشاره مي‌كند:
1)احساس تعهد (براي نمونه تحت‌تأثير دعوت شدن به شام و احساس لزوم جبران)
2)تعهدهاي اجتماعي(بافت اجتماعي فرد را ملزم به جبران مي‌كند)
3)تعهدهاي قانوني(كه براساس قراردادها ايجاد مي‌شوند).
تستارت معتقد است موس در توصيف فراگيري تعهد بر اثر فشارهاي اجتماعي، زياده‌روي كرده است. نمونه‌اي كه تستارت آورده، با چهار ملاك دريدا براي شناسايي «هديه مجاني» همخواني دارد:
1) رابطه متقابلي وجود ندارد.
2)گيرنده لزومي ندارد شيء را به عنوان هديه در نظر بگيرد.
3)دهنده نبايد شيء داده شده را هديه بداند.
4)خود شيء را نمي‌بايست هديه دانست.
هديه‌هاي مجاني، سه جنبه برداشت موس از هديه را زير سوال مي‌برند:
آيا تعهدي الزام‌آور ميان هديه‌دهنده و گيرنده به وجود مي‌آيد؟
آيا هديه لزوما تعهدي براي جبران ايجاد مي‌كند؟
آيا مبادله هديه به نوعي وابستگي متقابل ميان دو طرف درگير مي‌انجامد؟
با وجود انتقادها، اين اثر موس مبناي مطالعات مردم‌شناختي در باب مفهوم «رابطه متقابل» بوده است. موس در سال 1950 درگذشت.
پنجشنبه 30 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: آفتاب]

[مشاهده در: www.aftabnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 603]