مديريت پايدار آب و نيرو بدون سدسازي

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: مديريت پايدار آب و نيرو بدون سدسازي
فاطمه ظفرنژادہآب تجديدپذير كشور سالانه 130-120 ميليارد مترمكعب برآورد مي شود. تجربه كشور نشان مي دهد كاربرد حقيقي اين آب با سدسازي كاهش مي يابد البته با تبخير سالانه بيش از 5 ميليارد متر مكعب از سطح مخزن سدهاي كشور. گزينه هاي تامين پايدار آب در حقيقت كاربرد آب تجديدپذير را افزايش مي دهند. مديريت پايدار آب عبارت است از برنامه ريزي كاربرد درست و كارآمد آب تجديدپذير و نيز بازگرداندن آن به محيط با كمترين پيامدهاي زيست محيطي و آلودگي. ناشفاف بودن فرآيند تصميم گيري درباره سدها در كشور ما به سبب مغايرت بخش آب با اصل 44 قانون اساسي، به سبب مغايرت با دستورالعمل هاي توسعه پايدار و به سبب وجود شركت هاي دولتي پيمانكار و مشاور سدساز و كميته هاي وابسته به آنها، به مديريت بدون پاسخگويي با صرف بودجه نجومي انجاميده است. رويكرد مديريت سازه يي، گذشته از ساخت سدهاي ناكارآمد، خالي، سوراخ و خطرناك، ترويج مصرف بي رويه آب، ويراني سامانه هاي پايدار ملي، ويراني آبخيزها، محو رودخانه ها، تخريب سيلابدشت ها، از ميان رفتن تالاب ها و نابودي جنگل هاي كشور را نيز در پي داشته است. راهكارهاي بدون سدسازي تامين آب و نيرو با دستورالعمل هاي توسعه پايدار همخواني دارند. اين راهكارها از ساخت هر سدي كم هزينه ترند و البته ريخت و پاش هاي مرسوم كنوني بخش آب در اين رويكرد ناممكن است. امكان ورود بخش خصوصي به ويژه در زمينه احياي سامانه هاي پايدار ملي يا در زمينه احداث نيروگاه هاي گازي، احداث سامانه هاي فاضلاب شهري و بازيافت و بازچرخاني آب، يا راه اندازي تاسيسات آب شيرين كن در اين رويكرد بسيار افزايش مي يابد. آلوده سازي آب تا حد زيادي كاهش مي يابد و نيز كاهش مصرف و هدررفت را با ساده ترين روش ها ميسر مي سازد. اين راهكارها هم اينك در ژاپن، اروپا و امريكا به اجرا درآمده اند و به دو گروه اصلي دسته بندي مي شوند؛راهكارهاي مديريت تقاضا و راهكارهاي مديريت عرضه غيرسازه يي. در اين مقاله 10 راهكار عملي و بسيار كم هزينه تر از سدسازي براي تامين آب و نيرو و همچنين پيشنهاداتي براي اعمال مديريت پايدار آب ارائه مي شود.مديريت پايدار آب چنان براي مصرف انسان از آب تجديدپذير برنامه ريزي مي كند كه ويراني آبخيزها، رودها، پيكره هاي آبي، جنگل ها و اكوسيستم هاي آبي و سيلابدشتي و زيستگاه هاي آنها را در پي نداشته باشد. مديريت پايدار آب از كنفرانس استكهلم در اوايل دهه 1970 مطرح شد و سپس در پژوهش هاي سياست جهاني آب و كتاب ها و نوشته هاي ساندرا پوستل، دستورالعمل هاي كنفرانس هاي آرژانتين، ريودوژانيرو (دستورالعمل 21 به فارسي ترجمه شد) و ژوهانسبورگ بازتاب يافت. با تشكيل كميسيون جهاني سدها و انتشار دو كتاب «رودهاي خاموش» و «سدها و توسعه» كه سال گذشته ترجمه فارسي آنها نيز منتشرشد، مديريت پايدار آب از رويكرد ساخت وساز در آبخيزها بسيار فاصله گرفت.الگوهاي نادرست بيش از 5 دهه است كه بخش آب كشور را به ساخت سدهاي ناكارآمد و مشكل دار از يكسو و ويراني سامانه هاي پايدار ملي، ويراني آبخيزها و رودخانه ها و سيلابدشت ها و جنگل هاي كشور از سوي ديگر كشانيده است. ايالات متحده از دهه 1990 بيش از 500 سد خود را برچيد. هر روزه در جهان از برچيدن سدها در امريكا، اروپا و آسيا خبر مي رسد. برچيدن سدها هزينه گزافي دارد كه نسل آينده را نيز ناگزير از پرداخت هزينه سنگين آن مي كنيم. ارزيابي تطبيقي در هر خط توليد كم هزينه نيز از اصول اوليه كاراست و ما بايد دست كم از هرچند سد، براي يكي، بررسي تطبيقي مستقل انجام مي داديم كه نداديم. تغيير اين وضعيت، به هم انديشي و تعامل گسترده و عزم ملي نياز دارد. وقت آن رسيده كه حرفي از جنس زمان بشنويم.راهكارهاي بدون سدسازي تامين آب و نيرو با دستورالعمل هاي توسعه پايدار همخواني دارند. بخش خصوصي به خوبي مي تواند در اين رويكرد به همكاري بپردازد و البته اين راهكارها از ساخت هر سدي كم هزينه ترند. تامين آب و نيرو در چارچوب مديريت تقاضاي آب چهار راستاي كاهش هدررفت، كاهش مصرف، كاربرد ابزارهاي مالي و مشاركت انجمن هاي غيردولتي و ذي نفعان در تصميم گيري هاي بخش آب را در بر مي گيرد.1- برنامه ريزي كاهش هدر رفت. ميزان تلفات آب كشاورزي كشور بيش از70 درصد و تلفات آب شهري نزديك به 50 درصد است. كاهش هدررفت در شبكه هاي شهري به انجام پژوهش و اقدام براي كاهش فشار لوله ها، نوسازي شبكه ها و نصب سامانه هاي نشت ياب سريع نياز دارد. در اين زمينه اگر كمتر از هزينه يك سد سرمايه گذاري كرده بوديم سدهاي پرهزينه يي مانند طالقان، ماملو و... با پيامدهاي گسترده اجتماعي و زيست محيطي، به بودجه كشور تحميل نشده بود. همچنين اگر هزينه تنها يك سد را به تحقيق براي كاهش تلفات آب كشاورزي تخصيص مي داديم تاكنون به دستاوردهاي بزرگي در اين راه رسيده بوديم. كشاورزي هدف اعلام شده بسياري از سدهاي كشور بوده است اما بررسي هاي عباس محمدي پژوهشگر محيط زيست نشان داده است كه تنها 10 درصد آب كشاورزي كشور از سدها تامين مي شود. بنابراين تغيير كوچكي در كاهش هدررفت آب به راحتي 10 درصد يادشده را تامين مي كرد و اين همه هزينه براي ساخت سدها صرف نمي شد.محمد درويش دكتراي محيط زيست بازدهي ميزان خشك محصول به ازاي هر متر مكعب آب مصرفي را 63/0 كيلوگرم اعلام كرده است كه حاكي از ناكارآمدي شديد مصرف آب است. كاهش هدررفت آب كشاورزي به خوبي با جايگزيني روش هاي آبياري با هدررفت كم امكان پذيراست. بنابر برآوردهاي دكتر درويش 5/1 ميليون هكتار اراضي منسوب به سدهاي ساخته شده هنوز شبكه انتقال و توزيع شان ساخته نشده و بنابر بررسي هاي او 70 سال طول مي كشد كه سدهاي با هدف كشاورزي كنوني به شبكه آبياري مجهز شوند كه تا آن زمان همه سدهاي يادشده عمر مفيد خود را تمام كرده اند. پيشنهاد مي شود شروع يا ادامه ساخت همه سدهايي كه با هدف كشاورزي ساخته مي شوند متوقف شود. 2- برنامه ريزي كاهش مصرف آب كشاورزي در سامانه هاي ملي مانند قنات با هماهنگي سال هاي خشك و تر به خوبي ميسر است. قنات ها مانند سدها آب را در سطح گسترده در برابر آفتاب قرار نمي دهند تا در حجم وسيع تبخيرشود. برنامه ريزي سمت گيري به سوي كشت هاي كم نيازتر به آب با بازدهي غذايي مساوي ترويج الگوهاي تغذيه كم نيازتر به آب، كاربرد روش هاي آبياري موثر، ترويج رعايت نرخ پايداري آب و تفهيم كاهش مصرف متناسب با حجم محدود آب كشور از روش هاي شناخته شده در دنيا هستند. سرمايه گذاري در تحقيقات براي يافتن شيوه هاي كاهش مصرف، كم هزينه تر از ساخت هر سد و نتايج آن نيز موثرتر است.كاهش مصرف برق در كشور و آنچه پتريك مك كالي در كتاب رودهاي خاموش آن را توليد نگاوات به جاي مگاوات خوانده، بسيار ساده تر از ساخت هر سد برقابي است. در كشوري مانند ايران با شمار كم روزهاي ابري و آفتاب پرسخاوت، بهترين گزينه تامين نيرو نيروگاه خورشيدي است. تخصيص هزينه ساخت يك سد به تحقيق در اين زمينه تاكنون شايد به ساخت نيروگاه هاي ارزان خورشيدي در داخل كشور انجاميده بود. يادآوري مي شود كه فناوري نوين در سال هاي اخير چنان پيش رفته كه در امريكاي شمالي دانشمندان اعلام كردند مي توانند با نصب سامانه هاي بازتاب دهنده همه 24 ساعت شبانه روز را به روز روشن بدل كنند و بي گمان خورشيد در چند سال آينده تنها روش پايدار تامين نيرو خواهدبود.در اين فاصله نيز نيروگاه گازي گزينه برتر پيشنهادي سازمان ملل و توسعه پايدار است. مك كالي در رودهاي خاموش جدول كاملي از گزينه هاي تامين نيرو و مقايسه اقتصادي و نشرگازهاي گلخانه يي از هريك را ارائه داده است كه براي مقايسه و تصميم گيري بسيار مفيد است. كشورهاي اروپا هم اينك به عنوان گام مياني، به خريد گاز از روسيه و نروژ و توليد برق با نيروگاه هاي گازي پرداخته اند. در كشور ما با منابع گاز طبيعي فراوان اين نيروگاه ها، اقتصادي ترين و پاك ترين روش توليد نيرو (تا زمان به بازار آمدن نيروگاه هاي خورشيدي) به شمار مي روند. بنابراين پيشنهاد مي شود ساخت سدهاي برقابي در كشور به حال تعليق درآيد و نيروگاه هاي گازي جايگزين آنها شود، كه دوره ساخت كوتاه تري نيز دارند. (2 سال در مقابل ميانگين 9 سال براي ساخت يك سد)كاهش مصرف آب در شهرها به كمك كاربرد شيرهاي پايشگر، نصب كنتورهاي مجزا در مجتمع هاي مسكوني، ظرفيت سازي و آموزش صرفه جويي مصرف آب امكان پذير است. در اين زمينه نيز سرمايه گذاري بسيار كمتر از هزينه تنها يك سد، بسيار موثرتر از ساخت سدهايي در صدها كيلومتري تهران و انتقال بسيار گران قيمت آب آنها بود.3- كاربرد ابزارهاي مالي يكي از مهم ترين دستورالعمل هاي توسعه پايدار و مديريت پايدار بخش آب است كه اصلاح شيوه مصرف و كاهش هدر رفت را به دنبال خواهد اشت. اين راهكار به طور مستقيم در دستورالعمل 21 كنفرانس ريودوژانيرو كه ايران نيز امضاكننده آن بوده توصيه شده است. حذف يارانه، نرخ گذاري بر پايه نرخ پايداري آب، فروش حجمي آب كشاورزي، تعيين آب بها با توجه به تخصيص موثر منبعي محدود، تعيين جريمه براي مصرف زياد و تعيين جريمه براي آلودن آب از مهم ترين ابزارهاي مالي است كه در كشورهايي بدون هيچگونه محدوديت آبي نيز به خوبي به اجرا درآمده است و مسلماً در كشوري با محدوديت معني دار آب، بايد از سال ها پيش جاي خود را باز مي كرد كه متاسفانه به سبب تمركز بر مديريت سازه يي عرضه، در مديريت بخش آب كشور راهي نيافت. يادمان باشد كه مانند هر يارانه ديگر، يارانه آب نيز بيشتر به سود اقشار ثروتمند جامعه است. انجام پژوهش و تحقيقات در زمينه كاربرد سنجيده ابزارهاي مالي در مديريت بخش آب ضروري است اما تاكنون انجام نشده است. اين رويكرد يكي از اثرگذارترين روش ها براي ذخيره منابع آب و نيرو تا حد پاسخگويي به نيازهاي آتي جمعيت خواهد بود. روش هاي گوناگون رويكرد بازار و سودمندي كاربرد ابزار مالي در اقتصاد رفاه و مديريت زيست محيطي به طور كامل تشريح شده است.4- مشاركت انجمن هاي غيردولتي و ذي نفعان در تصميم گيري ها از موثرترين روش هاي مديريت پايدار بخش آب به شمار مي رود. در حقيقت انجمن هاي ذي نفعان، يا آب بران، يا مصرف كنندگان به سبب پيوند نزديك با مساله، بيشترين اصلاح كنندگان بالقوه سامانه مديريت بخش آب به شمار مي روند. متاسفانه تاكنون مديريت بخش آب در برقراري ساده ترين ارتباط با انجمن ها و ذي نفعان (و نيز با ذي ضرران طرح هاي سدسازي) ناموفق بوده است. انجام طرح هاي تحقيقاتي در اين زمينه نيز راه را براي اعمال روش هاي موثر مديريت آب توام با كمترين پيامد اجتماعي هموار خواهدكرد. يادمان باشد مردمي كه به وسيله پيشكسوتان و انجمن هاي صنفي يا محلي خود به كاري رغبت پيدا كنند آن كار به بهترين شيوه به اجرا درخواهد آمد.تامين آب و نيرو در چارچوب مديريت عرضه آب اشكال مختلفي دارد كه زمينه هاي غيرسازه يي مانند بازيافت، بازچرخاني، بازكاربرد، افزايش كاربرد هر متر مكعب آب در سطح ملي، نيز توسعه و احياي قنات ها و سامانه هاي پايدار همانند آب بندان ها و نيز آب شيرين كن ها را در بر مي گيرد.5- بازيافت زهاب كشاورزي به معني كاربرد و مصرف دوباره در كشت محصولات كشاورزي مقاوم به شوري و محصولات غيرخوراكي، باغات غيرمثمر، فضاي سبز، جنگل كاري و صنعت است كه به معناي به دست آوردن حجم معادل ده ها ميلياردمتر مكعب آب جديد است. بازيافت آب شرب شهرها نيز به ذخيره حجم آب زيادي مي انجامد كه پس از تصفيه براي آبياري باغات غيرمثمر، كشت محصولات كشاورزي غيرخوراكي، فضاي سبز، جنگل كاري و صنعت مي تواند به كار گرفته شود. متاسفانه در اين زمينه نيز تاكنون تحقيق و بررسي انجام نداده ايم، درحالي كه با سرمايه گذاري در چنين پژوهش هايي راهكارهاي بسيار ارزان استحصال حجم بسيار زيادي از آب را خواهيم يافت و گذشته از آن، از ورود آب آلوده به طبيعت نيز جلوگيري خواهيم كرد. لازم است كه به جاي تخصيص بودجه هنگفت و غير موثر براي ساخت سدها، براي تحقيقات بازيافت آب به ويژه آب كشاورزي سرمايه گذاري كنيم.6- بازچرخاني، بازكاربرد؛ بازچرخاني و بازكاربرد آب يكي ديگر از روش هاي استحصال آب به ميزان زياد است كه در كشورهايي مانند ژاپن دامنه گسترده يي دارد. نشريه «آب صنعتي با تكيه بر جنبه هاي اقتصادي» كه در سال 1380 از سوي دفتر اقتصاد آب، منتشرشد مطالب بسيار مفيدي در اين زمينه ارائه داد. بنا بر اين نشريه، دفعات مصرف آب صنعتي در ژاپن و ايالات متحده تا 25 بار هم رسيده است. الزام صنايع به تصفيه كامل زهاب، مصرف فاضلاب تصفيه شده در واحد صنعتي، در فضاهاي سبز و جنگل كاري با كمك قوانين و رويكردهاي راهبري و مهار آلودگي از مهم ترين دستورالعمل هاي اقتصاد رفاه و تخصيص موثر منابع است. كاربست ابزارهاي مالي نيز به افزايش شمار بازچرخاني آب در واحدهاي صنعتي كمك مي كند. در اين زمينه نيز تاكنون هيچ تحقيق و پژوهشي در سطح ملي انجام نداده ايم. تخصيص بودجه يي بسيار كمتر از ساخت حتي يك سد به چنين پژوهشي مي توانست راه گشاي دستيابي به منابع آب بسيار زياد با پيامدهاي كمتر اقتصادي و اجتماعي و زيست محيطي باشد.بازچرخاني و بازكاربرد آب كشاورزي در پاره يي نقاط ايران، در كرت بندي هاي دامنه يي و... از پيش معمول بوده است، اما انجام بررسي كامل در زمينه روش هاي مرسوم و بازكاربرد آب كشاورزي ضرورت دارد.7- افزايش كاربرد هر متر مكعب آب؛ در حقيقت تاكنون هيچ بررسي جامعي درباره افزايش بازدهي كاربرد آب در سطح ملي انجام نداده ايم. افزايش كاربرد هر مترمكعب آب در كشور بايد از سال ها پيش در برنامه هاي بخش آب گنجانده مي شد اما سيطره رويكرد سازه يي عرضه، هرگونه اقدام در اين زمينه را ناميسر ساخت. لازم است در اين زمينه پژوهش هاي لازم انجام و براي رساندن كاربرد هرمترمكعب آب از نزديك به 3/0 كنوني به بيش از يك بار برنامه ريزي شود.8- توسعه و احياي روش هاي بهره برداري پايدار منابع زيرزميني مانند قنات هاي كشور به مثابه پايدارترين روش كاربرد آب زيرزميني، نياز به بازبيني دقيق گذشته و اصلاح خط مشي كلي بخش آب كشور دارد. قنات ها مسائل مزمن سفره هاي زيرزميني تخليه شده در پي چاه كني و تلمبه بي رويه آب را در پي ندارند. قنات ها توهم دسترسي به آب نامحدود ايجاد نمي كنند. قنات ها به نشست زمين در اثر برداشت بي رويه آب و خالي شدن سفره ها نمي انجامند.قنات بهره برداري متناسب در سال هاي كم آب و پرآب را ميسر مي سازد. متاسفانه نه تنها براي اين بزرگ ترين تامين كننده آب كشور تا 4 دهه پيش هيچ بودجه پژوهشي تخصيص نيافت كه با ساخت سدهاي ناكارآمد بسياري از قنات هاي كشور زير مخزن آنها از ميان رفت. (سد بار نيشابور، سد نهرين طبس، سد ماشكيد و...) مطالعاتي با انگيزه هاي فردي يا ملي در اين باره از سوي جواد صفي نژاد، علي اصغر سمساريزدي، محمدحسين پاپلي يزدي و ديگران انجام شده است كه در اسناد همايش قنات 1379 بازتاب يافته است. بررسي كامل و درخور اين شاهكارهاي بهره برداري پايدار آب زيرزميني، به مطالعاتي عميق توام با نگاه احيا و توسعه نياز دارد كه خود نيازمند تغيير رويكرد كنوني بخش آب كشور است.9- گردآوري و دروي باران همانند آب بندان هاي مازندران و گيلان از ديگر روش هاي تامين آب است كه با موفقيت كامل از صدها سال پيش انجام مي شده است. متاسفانه در اين زمينه نيز بخش آب هيچ عنايتي نداشته و بررسي و تحقيق در باره اين سامانه هاي خردمندانه تامين آب را هرگز در دستور كار خود قرار نداده است. به عكس در بسياري از طرح هاي سدسازي، از ميان بردن آنها در دستور كار بوده كه ظاهراً با پادرمياني مراجع بين المللي و بانك جهاني در برخي جاها جلوي تخريب آنها گرفته شده است (سد تجن).10- كاربرد آب شيرين كن ها؛ اين دستگاه ها در خليج فارس به خوبي به كار گرفته مي شوند و جزاير خليج فارس از اين دستگاه ها براي همه مصارف خود استفاده مي كنند. استفاده از اين دستگاه ها در استان هاي جنوبي كشور بسيار كم هزينه تر و داراي پيامدهاي اجتماعي زيست محيطي كمتر است اما متاسفانه در اين زمينه نيز مشاوران و پيمانكاران سدساز هيچ گونه بررسي حقيقي انجام نداده اند و بخش آب همواره اين گزينه را مطلقاً ناديده انگاشته است. كيفيت آب اين دستگاه ها دست كم براي مصارف غيرشرب بسيار خوب است و براي شرب نيز از آب خوراكي شده سد ميناب كه براي شرب بندرعباس ساخته شد بدتر نخواهد بود. يادمان باشد كه سدهاي شميل، نيان، سميلان و... نيز با همه هزينه هاي بسيار سنگين و پيامدهاي زيست محيطي خود سرنوشتي بهتر از سد ميناب نخواهند داشت و آب آنها بسرعت خوراك ور و بويناك خواهد شد. پيشنهاد مي شود راه اندازي آب شيرين كن ها به عنوان گزينه هاي ارزان تر، سريع تر، با پيامدهاي زيست محيطي بسيار كمتر و با پوشش جغرافيايي مناسب تر و اقتصادي تر، برنامه ريزي شود. * پژوهشگرآب
سه شنبه 28 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 486]