واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: چگونگي استفاده از اصول معماري اسلامي در شهرسازي امروز / 13«خوشنويسي»؛ عنصري هويتبخش در معماري سرزمينهاي اسلامي
گروه هنر: خوشنويسي از عناصر اساسي و هويتبخش در معماري كشورهاي اسلامي است تا جايي كه گاه شناسنامه اين نوع معماري محسوب ميشود.
در نشستي كه با موضوع «چگونگي استفاده از اصول معماري اسلامي در شهرسازي امروز» در خبرگزاري قرآني ايران(ايكنا) برگزار شد، «نصراله افجهاي» خوشنويس و «حميدرضا شايان» معمار، حضور به هم رساندند.
در اين جلسه كوشش شد مباحث مربوط به معماري اسلامي با توجه به شهرسازي امروز و بهروز شدن آن و مشكلات و راههاي برونرفت آن بررسي شود و در اين راستا به دليل همبستربودن هنر خوشنويسي و معماري، نقش هنر خوشنويسي، تذهيب و اسليميها در كاشيكاريها و روبناي ابنيه مذهبي و تاريخي نيز مورد بررسي قرار گرفت.
در قسمت نخست اين نشست كه از نظر ميگذرانيد به نگرشهاي متفاوت به معماري اسلامي و اصول و وجوه آن توجه شده است در حالي كه در قسمت پاياني به بررسي پيوند معماري اسلامي و شهرسازي و توجه به خانههاي مسكوني خواهيم پرداخت.
ديدگاه مرسوم در دنيا راجع به معماري اسلامي
«حميدرضا شايان» دانشجوي دكتراي معماري دانشگاه تهران در ابتداي جلسه در گفتوگو با خبرنگار ما درباره اظهارنظر راجع به عنوان «معماري اسلامي» گفت: داشتن عقيده شخصي راجع به اين سوال شايد به دور از مطالعه باشد. البته چند ديدگاه مرسوم در دنيا راجع به اين مساله وجود دارد: الف- ديدگاه تاريخي ب- ديدگاه جغرافيايي ج- ديدگاه نگرشي يا ديدگاه مبتني بر باورها و عقايد.
وي افزود: ديدگاه تاريخي، معماري اسلامي را معماري پس از ظهور اسلام ميداند كه به وسيله مسلمانها پيريزي شده است. ديدگاه جغرافيايي، ديدگاه مستشرقين است كه معماري اسلامي را معماري كشورهاي اسلامي يا حوزه جغرافيايي جهان اسلام تلقي ميكنند كه يكسري انحرافاتي را هم در اين ديدگاه ميبينيم از اين جهت كه اين نگرش، معماري اسلامي را معماري كشورهاي عربي ميداند.
عضو هيات علمي گروه معماري دانشگاه صنعتي جنديشاپور در ادامه بيان داشت: ديدگاه نگرشي، معماري اسلامي را ملهم از تعليمات و باورهايي كه تحت تاثير دين اسلام است، ميداند و اگر ما معماري اسلامي را از اين ديدگاه مورد بررسي قرار دهيم، اين مساله كه معماري اسلامي در كدام منطقه از حوزه جغرافيايي كشورهاي مسلمان بررسي شود، تفاوتي نخواهدكرد.
نقش هنر خوشنويسي در معماري برخاسته از فرهنگ اسلام
«نصرالله افجهاي» خوشنويس و مهمان ديگر نشست نيز بحث خود را با مبحث نقش خوشنويسي در معماري اسلامي آغاز كرد و گفت: معماري مذهبي در كشورهاي مختلف بر اساس مليت و عقايد سرزميني به صور مختلفي بررسي ميشود اما اگر در كشورهاي اسلامي اين مساله را بررسي كنيم، مشاهده ميكنيم كه در طرح معماري محور اصلي يكي است، يعني معماري عربي با معماري ايراني تفاوت پيدا ميكند ولي محور اصلي هر دو يكي است، بدين معني كه طرح معماري در هر منطقهاي يكي است ولي شكل آن به دليل وجود منطقه جغرافيايي متفاوت است.
وي كه تاكنون بيش از 100 نمايشگاه انفرادي و گروهي داخل و خارج كشور داشته، افزود: در ايران بهدليل اين كه آجر، سنگ و خشت بسيار است و به تعبيري ميتوان گفت ايران سرزمين خاك و خشت است، بنابراين معماري ايراني آجر و سفال را ميطلبد و گرايش معماري به سمت استفاده از اين مصالح سوق داده ميشود.
افجهاي كه داراي مدرك درجه يك هنري است، ادامه داد: در ايران و در تمام كشورهاي اسلامي خطاطي هميشه هويتدهنده به معماري بوده است. معماري اسلامي بدون استفاده از خط، فاقد هويت است اما همينكه خط بر معماري مينشيند، آن معماري داراي شناسنامه ميشود. خوشنويسي جنبه آرايش دارد و هيچ اجباري وجود ندارد كه در درون بنا و گنبدها خطوط استفاده شده بهگونهاي باشد كه بتوان آنها را خواند چون اين خطوط جنبه گرافيكي و نمايشي دارند. درهم تنيدگي از ويژگيهاي خطوط استفاده شده در معماري است.
علت احتراز متفكران كشور از به كاربردن عنوان معماري اسلامي
شايان در ادامه علت احتراز متفكران كشورمان را از به كاربردن عنوان معماري اسلامي چنين توضيح داد: متفكران ما عنوان معماري اسلامي را تفكري سياسي ميدانند كه توسط مستشرقين وضع شده است. هنگامي كه اين مساله طرح شود، بخاطر اصولي كه شرقشناسان مطرح كردند، مانع بهروزشدن معماري اسلامي ميشود و دست و پاي معمار را ميبندد.
وي در پاسخ به خبرنگار ما مبني بر چيستي اصولي كه مستشرقين براي معماري اسلامي برشمردند كه خود مانعي براي بهروزشدن معماري اسلامي است، گفت: شرقشناسان به نوعي بيان كالبدي و نگاهي فقهي به معماري اسلامي توجه كرده و سعي كردند از متون اسلام نتيجه كالبدي بگيرند. يعني نوعي پيراستگي، درونگرايي و استفاده از نمادهاي خاص را ويژگيهاي معماري اسلامي عنوان كردند. امروزه در كشورهاي اسلامي واژه اسلامي را با احتياط به كار ميبرند و نميخواهند آن تضادي كه بين اسلام و مدرنيته، اسلام و آزادي و اسلام و ليبراليسم وجود دارد، داخل در هنر معماري شود.
شايان كه مدير گروه معماري دانشگاه شهيد چمران اهواز است، افزود: اسلام مثل يك فيلتر شفاف است كه روي هر رنگي كه قرار بگيرد رنگ جديدي كه تركيبي از رنگ اسلام و محيط است به وجود ميآورد. اصول اسلامي مستشرقين، اصول منطقهاي هستند. به عنوان نمونه در معماري چيني و معماري مساجد عثماني متريالها و تزئيناتي را ميبينيم كه به واسطه تجربه و عامل جغرافيا به وجود آمده است. تفكيك فرهنگ، محيط و باورها از يكديگر غيرممكن است. نميتوان گفت كدام بخش از معماري با توجه به فرهنگ و كدام بخش با توجه به باورها و محيط بهوجود آمده است.
علت مشكلبودن تفكيك عرصه فرهنگ، باورها و محيط در معماري اسلامي
طراح فاز يك مسجد و مجموعه فرهنگي دهلي علت مشكلبودن تفكيك عرصه فرهنگ و باورها و محيط را در معماري اسلامي چنين عنوان كرد: اطلاق واژه اسلامي به معماري منطقي نيست. اسلام در يك موقعيتي وارد ايران ميشود كه اين نگرش با نگرشهاي موجود پيوسته ميشود. شرايط امروز با گذشته فرق ميكند. سود اقتصادي، كار براي خدا، توجه به رفاه همگي آيتمهايي هستند كه در معماري بسيار مهم هستند. اين آيتمها اصولي ايراني اسلامي است. اين توجه به وحدانيت و تعاليم مذهبي از جمله فقه، روابط و فضاها را در معماري ايراني اسلامي موجب ميشوند.
شايان كه مولف مقاله «هويت معماري معاصر ايران» در مجله معمار است، در پاسخ به خبرنگار ما درباره اين مطلب كه نقش اعتقادات ديني در معماري برخاسته از فرهنگ اسلامي چيست، گفت: براي وارد شدن به مسجد بايد سلسله مراتبي را طي كرد. يعني بايد هفت قدم راه رفته و سپس وارد مسجد شد و به اين دليل معمار براي مسجد صحن حياط را تعبيه ميكند. بر اين اساس، معماري اسلامي را هم با توجه به كشورهاي مسلمان و هم با نگرشي كه اسلام نسبت به زندگي انساني دارد، تعريف ميكنيم. معماري اسلامي معماري است كه از زندگي اسلامي برميخيزد.
كاربرد خطوط مختلف در جايگاه خاص خود در هنر خوشنويسي و معماري
افجهاي هنرمند خوشنويس كه شاگرد استاداني چون كاوه و ميرخاني بوده در ادامه جلسه به كاربرد خطوط مختلف در جايگاه خاص خود در هنر خوشنويسي و معماري اشاره كرد و توضيح داد: در معماري اسلامي خط آبراههاي خودش را در طول زمان پيدا كرده است. قبل از ظهور خطوط نسخ، ثلث و نستعليق از خط كوفي و يا حتي قبل از آن از خط ميخي در كتيبهها استفاده ميشده ولي بعد از ظهور ابنمقله خطوط ديگر وضع ميشود و هر خطي با توجه به ويژگيهاي خودش كاربرد خاصي پيدا ميكند.
وي كه در عرصه هنر نقاشيخط بسيار تتبع كرده، در ادامه افزود: خط ثلث با الفهاي بلند حالت استغاثه را تداعي ميكند و براي كتيبهها استفاده ميشود. خط نسخ به دليل اعرابپذيرياش در كتابت قرآن كاربرد دارد و از آنجايي كه متن عربي بايد اعراب داشته باشد بنابراين جايگزيني خط نستعليق به جاي خط نسخ كه امروزه كم كم رايج ميشود، اشتباه است به دليل اين كه اعراب آيات غلط خوانده ميشود. بسياري از هنرمندان قرآن را به خط نستعليق خطاطي ميكنند البته اين كار اشتباه نيست بلكه نوعي هنرنمايي است ولي به كار كتابت قرآن نميآيد.
عضو هيئت داوران سومين جشنواره هنر جوان تصريح كرد: خط نستعليق نيز براي ترجمه آيات در روبناي ساختمانها استفاده ميشود. معماري بدون خطنوشته و كتيبهنويسي بيهويت است و اين مساله در معماري تمام كشورهاي دنيا مصداق دارد.
وجوه اشتراك معماري كه در بستر فرهنگ اسلام پديد آمده با ساير معماريها
در ادامه جلسه، «شايان» ميهمان معمار ايكنا وجوه اشتراك معماري كه در بستر فرهنگ اسلام پديد آمده را در سه مقوله بررسي كرد: الف- تزئينات ب- استفاده سمبوليك از فرمها ج- هندسه و سلسله مراتب كه پيامد آن درونگرايي است كه به اقليم و فرهنگ ربط پيدا ميكند. بحث درونگرايي را هم مستشرقان مطرح كردهاند كه مقوله صحيحي نيست چرا كه درونگرايي خاص معماري مركز ايران است در حالي كه معماري شمال ايران بسيار برونگراست.
مولف كتاب «بررسي تطبيقي تجارب مرمت شهري ايران و جهان» مطرح كرد: آن چيزي كه به عنوان وجه اشتراك اين نوع معماري در كل دنيا ميبينيم داشتن يكسري اصول زيربنايي است كه بستگي به شرايط زندگي و انديشههاي معمار دارد. يكي از آيتمهاي مشترك هندسه است و دليلش اين است كه انسان مسلمان ذهنش داراي سلسله مراتبي است براي رعايت آداب و نوع منشش به عنوان يك مسلمان.
علت استفاده از هندسه در معماري برخاسته از فرهنگ اسلام
وي در پاسخ به خبرنگار ما با اين مضمون كه علت استفاده از هندسه در معماري برخاسته از فرهنگ اسلام چيست، گفت: علت استفاده از نقوش هندسي در معماري اسلامي اين است كه علم هندسه علم داشتن سلسله مراتب در معماري است. حركتي گام به گام است نه حركتي دفعي. سلسله مراتب و جداسازي فضاهاي مختلف به خاطر عرصههاي موجود در اين معماري است. بحث نگارگري و استفاده از شمايل را به علت منع آن توسط شرع در معماري حوزه كشورهاي اسلامي نداريم ولي در شرق دور بحث تزئينات را داريم.
شايان كه مجري طرح «آمادهسازي پرونده ثبت ميراث جهاني بافت تاريخي شهر يزد» است، تاكيد كرد: بحث فرمها به واسطه تجربيات بشر به وجود آمده مثل فرم گنبد كه گوشههاي سقف را از چهار گوشه به هشت گوشه و از هشت گوشه به شانزده گوشه افزايش دادهاند كه در نهايت به صورت گنبد يا قوس درآمده است كه بعد تبديل به فرمي آرماني شد كه اسلام نيز آن را پذيرفت.
وي افزود: ديدگاهي وجود دارد كه با ديدگاه فرمال كه از نمادهاي خاصي استفاده ميكند، مبارزه ميكند ولي مردم عادي به واسطه نگاه كردن به آن نمادها به ياد معماري اسلامي ميافتند بنابراين اين يك چالش بزرگي است كه اخيراً به وجود آمده است. دورهاي بحث ساختارشكني به وجود آمد كه بحث عدم استفاده از سمبولها را مطرح كرد.
مسجد امير در اميرآباد و مسجد الغدير در ميرداماد نمونه خوب مسجد ايراني اسلامي
اين معمار كه طراحي فاز يك و دو و نظارت معماري مجموعه مسكوني جوكار اهواز را برعهده داشته، افزود: مسجد امير در اميرآباد كه به واسطه حاكميت نگرش فرماليستي تخريب شد نمونه خوبي از مسجد ايراني اسلامي بود. مسجد الغدير در ميرداماد كه جهانگير مظلوم معمار آن بوده عليرغم نداشتن گنبد با نگرش خلاقانه فرم گنبد را تداعي ميكند.
شايان در پاسخ به خبرنگار ايكنا مبني بر اينكه چگونه ميشود معماري اسلامي را در شهرسازي امروز كاربردي كرد، توضيح داد: بعضي مواقع پيوند بين فرهنگ منطقهاي و اصول ديني به قدري درهم عجين است كه تفكيك آن دشوار است. قاعدهاي در اسلام است به نام «لا ضرر و لا ضرار في الاسلام» كه قاعدهاي انساني است كه در بسياري از فرهنگها آن را ميبينيم. معماري اسلامي زماني ميتواند در شهرسازي امروز هم كاربرد داشته باشد كه بر اساس قاعدههاي انساني بنا شود.
افجهاي مهمان خوشنويس ايكنا كه جوايز متعددي در زمينه خوشنويسي و نقاشيخط كسب كرده، نيز در ادامه نظر خود را راجع به نقش تكنولوژي در معماري چنين بيان داشت: در مقاطع مختلف تاريخي پديدههاي جديد به وجود ميآيد. در طول چند دهه گذشته مكاتب مختلفي ابداع شد از جمله مكتب كوبيسم، سورئاليسم و .... اين نوع رويكردها را نميشود رد كرد. نميتوان به مسائل مطرح در دنيا بيتوجه بود. در عين اين كه نبايد گذشته را خراب كرد ولي بايد طبق تكنولوژي روز، هنر را بهروز كرد.
اين هنرمند كه برنده بيينال اول و دوم نقاشي بوده، افزود: يك هنرمند در طول عمر هنري خود سبكهاي مختلفي را كار ميكند ولي اين سبكها حكم نيستند. در عرصه معماري در سالهاي مختلف مساجد مختلفي طراحي شد. گنبد مسجد اعظم در قلهك را هشت ستون نگه ميدارد كه مزاحم ديد كساني است كه داخل مسجد هستند در حالي كه امروزه استاديومهاي سرپوشيده بدون ستون ميسازند. بناهايي از نوع مسجد اعظم قلهك مخالف تكنولوژي روز است.
خط كوفي و كاربرد آن در معماري برخاسته از فرهنگ اسلام
نظر افجهاي را درباره خط كوفي و كاربرد آن در معماري جويا شديم كه در مقام توضيح گفت: خط كوفي وقتي به ايران ميرسد هويت ايراني به خود ميگيرد. كلههاي «م» به شكل كلاهخود و شكلي رزمي پيدا ميكند و بعد بزمي ميشود و آرامش پيدا ميكند و اين فرم در معماري نمود پيدا ميكند. رنگهاي مورد استفاده در تذهيبها و كاشيكاريها نيز براساس آب و هواي آن اقليم، شكل ميگيرد. بر اين اساس، رنگهاي آبي، لاجوردي و رنگهاي سفال در معماري ايراني اسلامي نمود خاصي مييابند.
توضيح اين داور نمايشگاههاي مختلف و جشنوارههاي متعدد خوشنويسي پايانبخش قسمت نخست نشست چگونگي استفاده از اصول معماري اسلامي در شهرسازي امروز بود كه چنين بيان كرد: رنگهاي مورد استفاده در معماري ما، رنگهايي عرفاني است در حالي كه در طرز تفكر آسياي جنوب شرقي چنين نيست. در معابد چين از رنگهاي تيز و تند استفاده ميشود، مثلاً استفاده از رنگ زرد گزنده در سرزمين آفتابي. كنتراس شديداً به چشم ميخورد و رنگ طلايي، بزرگي و خارج از اشل بودن قدرتنمايي طراحي را ميخواهد نشان دهد. اما در ايران تعادل در معماري وجود دارد كه خط را هم به دنبال خودش كشيده است.
چهارشنبه 22 خرداد 1387
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 689]