سلام بر اقيانوس!‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: سلام بر اقيانوس!‌

هشتم ژوئن (19 خرداد) روز جهاني اقيانوس بود. همه ساله اين روز در 60 كشور دنيا، با برگزاري مراسم‌هايي، گرامي داشته و نقش و تاثير اقيانوس ها بر زندگي بشر يادآوري مي‌شود. بسياري از اين كشورها، در كنار برگزاري نشست‌هاي علمي، مراسم جشني نيز براي شناساندن بهتر اين گنجينه‌هاي طبيعت برگزار مي كنند. به هر شكل، روز اقيانوس، روزي است كه همه در ايجاد حساسيت بيشتر نسبت به حفظ اين محيط دريايي، سعي مي كنند.

در همين راستا و در جهت شناخت دقيق نه فقط اقيانوس ها، بلكه آب هايي با خواص آب هاي اقيانوسي، از چند دهه قبل، علم اقيانوس شناسي شكل گرفته كه به تحقيق و پژوهش در مورد هر آنچه به آب هاي شور مربوط است، مي پردازد. اقيانوس شناسي، در واقع دانشي ميان رشته اي است كه علوم پايه، علوم تجربي و حتي علوم انساني نيز در آن نقش دارند و متخصصان اقيانوس شناس هر كدام با داشتن تخصصي ويژه در اين زمينه فعال هستند. اين علم در بسياري از كشورها جدي گرفته شده است. دربرخي از كشورها، تحقيقات و فعاليت هاي علمي و پژوهشي اقيانوس، به همان ميزان اهميت دارد كه مباحثي همچون هوا - فضا داراي اهميت است. در كشور فرانسه، سازمان اقيانوس شناسي ملي، 2هزار كارمند دارد كه بيشتر آنها در امور تحقيقاتي فعال هستند. ‌

ايران با داشتن2 هزار و 700 كيلومتر ساحل، نياز جدي به شناخت ويژگي‌ها، معضلات و موقعيت‌هاي آب‌هاي شور دارد. مركز ملي اقيانوس شناسي، مهم‌ترين مركز پژوهشي است كه در سال 1370 بر اساس تفاهم‌نامه‌اي ميان يونسكو و وزارت علوم تشكيل شد. اين مركز داراي 5گروه پژوهشي است: گروه علوم زيستي، گروه علوم غير زيستي، گروه داده‌ها و اطلاعات اقيانوس سنجي، گروه مهندسي و فناوري هاي دريايي و گروه تحقيقات ويژه (مطالعات علوم انساني). اين مركز همچنين به عنوان مرجع علمي سازمان هاي مختلف بين‌المللي، نظير اينوك (شبكه بين اسلامي علمي و فناوري اقيانوس شناسي)، يا ‌ ‌IOC(كميسيون بين‌الدول اقيانوس شناسي) است. ‌

علم اقيانوس شناسي‌

نيمي از كره زمين كه شامل آب‌هاي بين المللي و قطب جنوب است، به صورت مشاع بهره برداري مي شود. هر كشوري توانايي استفاده از آنها را داشته باشد، مي تواند با قبول قوانيني از آنها استفاده كند. كشور ما تاكنون به جز در مورد ترابري، فعاليت ديگري در اين آبها نداشته و علت آن نيز نداشتن تخصص لازم در بهره گيري از آب هاي اقيانوسي بوده است.‌

دكتر پيمان اقتصادي، مدير گروه علوم زيست شناسي مركز ملي اقيانوس شناسي، در گفتگو با گزارشگر اطلاعات، درباره علم اقيانوس شناسي مي گويد:‌

‌- اقيانوس شناسي در واقع، علم مطالعه آب هاي شور است. به عبارت ديگر، هر مطالعه اي كه روي آب هاي شور شود، در حوزه اين علم است؛ فرقي نمي كند كه اين آب، آب اقيانوس باشد يا نه. مثلا مطالعات و تحقيقات در مورد آب درياچه اروميه و يا حوض سلطان، مربوط به علم اقيانوس‌شناسي است. ‌

دكتر عليزاده، معاون پژوهشي مركز نيز در همين رابطه، سياست‌هاي مركز را اينگونه تشريح مي كند:‌

- ما قبل از هر چيز بايد بتوانيم تجربه لازم را براي استفاده از آب‌هاي بين‌المللي داشته باشيم. نقطه شروع كسب اين تجربه، آب هاي ملي است. در واقع ما با انجام انواع پژوهش در آب‌هاي خودمان، ضمن رفع معضلات و كمبودهاي موجود پژوهشي، به كسب تجربه براي ورود به آب هاي بين‌المللي مي پردازيم.‌

فعاليت‌هاي زيست محيطي‌

دريا و اقيانوس، بخش بزرگي از محيط زيست ما هستند. گرچه ما در خشكي زندگي مي كنيم و ممكن است صدها كيلومتر با نزديك ترين دريا فاصله داشته باشيم، گرچه ممكن است برخي از انسان ها تا آخر عمر رنگ دريا را نيز نديده باشند، اما حيات همه ما انسان ها وابسته به دريا است. اساسا خشكي بدون دريا نمي تواند زايشي داشته باشد و خاك با آب است كه زندگي را فراهم مي آورد.‌

در اهميت حفظ و نگهداري دريا چه چيز مي تواند از اين گوياتر باشد كه زندگي به شكل مستقيم، وابسته به حيات و سلامت درياهاست؟ ضمن اينكه بايد توجه داشت اصولا به خاطر اينكه آب خاصيت حلالي دارد، به نسبت خاك، آلاينده‌ها با سرعت بيشتري در آن فعال مي شوند و تخريب دريا سرعت بيشتري دارد.‌

به گفته سحر فرزادنيا، پژوهشگر مركز ملي اقيانوس شناسي، اين مركز در مورد تركيبات آلاينده و غيرآلاينده دريايي تحقيق مي كند و طبيعتا بيشتر تحقيقات، در مورد تركيبات آلاينده است؛ چرا كه هرگونه تغيير در موجودات دريايي و تغذيه آن، موجب خسارات زيادي براي محيط و خود انسان مي‌شود.

او تركيباتي را كه به صورت پايدار هستند (آلودگي هاي پايدار) و در اثر زمان از بين نمي روند، سوژه تحقيق بهتري مي داند كه برخي از آنها اثرات حادي بر محيط زيست مي‌گذارند. مثلا ‌‌PAH ها از تركيباتي هستند كه منشاء نفتي دارند و عموما به خاطر حفاري ها، اكتشافات و استخراج نفت در محيط پراكنده مي شوند و عامل جدي آلودگي دريايي هستند. ‌‌PVC ها و آفتكش ها كه بيشتر از مزارع و باغات وارد آب مي‌شوند نيز از ديگر آلودگي هاي پايدار هستند. در خليج فارس به خاطر فعاليت‌هاي نفتي، ‌‌PAH نسبتا زياد است. اما بزرگترين معضل درياها، پساب هايي است كه وارد آنها مي شود.‌

مرجان هاي خليج فارس‌

محيط هاي مرجاني حكم جنگل را براي دريا دارند. اين نه يك تعارف يا لفظي شاعرانه است، بلكه در قياس، دقيقا مرجان ها همان نقشي را براي درياها ايفا مي كنند كه جنگل‌ها براي خشكي؛ با اين تفاوت كه آسيب پذيري مرجان ها به مراتب بيشتر است، مرجان‌ها حساس تر از درختان هستند و بازتوليدشان نيز زمان بسيار بيشتري نياز دارد. همه اينها وظيفه ما را براي حفظ محيط هاي مرجاني گوشزد مي‌كند.‌

براي درك بهتر اين موضوع لازم است بدانيم كه عليرغم اينكه تنها كف يك دهم درصد (يك هزارم) درياها را مرجان پوشانده است، حيات بيشتر از 75درصد موجودات آبزي وابسته به همين محيط هاست. اين محيط ها، هم فضاي لازم براي لانه گزيني ماهي ها را فراهم مي كنند و هم منبع تغذيه آنها هستنند. ‌

مهندس عبدالوهاب مقصودلو، عضو هيات علمي گروه علوم زيستي، در مورد اهميت محيط هاي مرجاني، به تخمين ميانگين ارزشي براي محيط هاي مرجاني در كشورهاي پيشرفته اشاره مي‌كند و مي گويد:‌

- اين ارقام، ارقامي قابل توجه و نشان دهنده اهميت جهاني محيط هاي مرجاني است. تخمين زده شده كه محيط هاي مرجاني ايالات متحده، سالانه 375ميليارد دلار سوددهي دارند.‌

در ايران اين رقم هنوز مشخص نشده است. گرچه اقداماتي براي تخمين‌زدن و محاسبه آن توسط مركز در حال انجام است، اما دكتر اقتصادي، ارزشگذاري براي مرجان‌ها را عاملي احتمالي براي توجيه تخريب محيط هاي مرجاني مي‌خواند و مي گويد:‌

- ممكن است روزي كساني مثلا با اين عنوان كه در فلان منطقه مي توان درآمد بيشتري كسب كرد، دست به تخريب محيط هاي مرجاني بزنند، غافل از اينكه ما در محاسبه ارزش مادي، ضريب زمان را در نظر نمي گيريم. مرجان ها در هر 100 سال تنها بين يك تا 5 سانتي متر رشد مي كنند. براي جبران هر سانتي متر از قطعات مرجاني، بايد 100 سال منتظر ماند و اين مساله‌اي است كه كمتر مورد دقت قرار گرفته است.‌

چند سال پيش اخباري مبني بر سفيد شدگي مرجان هاي خليج فارس در جزاير هنگام و كيش منتشر شد. سفيدشدگي براي مرجان، شكل محترمانه مرگ آنهاست. مرجان هاي خليج فارس در حال مرگ بودند. به گفته مقصودلو، مركز ملي اقيانوس شناسي با تشكيل مراكزي در جزاير كيش، لارك، فارور، فارورگان، خارك، و هندورابي، تحقيقاتي را بر روي محيط هاي مرجاني انجام داد كه نتايج آن به صورت يك كتاب با عنوان به چاپ رسيد. نتيجه تحقيقات نشان مي داد كه سفيد شدگي محيط‌هاي مرجاني، مختص به آبهاي ايران نبوده و آن سوي خليج فارس و برخي نقاط ديگر نيز همين اتفاق افتاد و در نهايت، تغيير اقليم و بالا رفتن دماي كره زمين علت آن شناخته شد. خوشبختانه اين مشكل موقتي بود و به مرور زمان، وضعيت به حالت اول بازگشت.‌

دكتر اقتصادي با عنوان كردن نتايج بالا اضافه مي كند: ‌

- مركز همچنين با ايجاد 5 كارگاه تخصصي مرجان، توانست بهترين متخصصان را براي آموزش نيروهاي داخلي دعوت كند كه آنها نيز به نوبه خود به تربيت نيروهايي براي سازمان‌ها و نهادهاي ديگر نيز پرداخته اند. اما باوجود اين، تخريب هايي هنوز وجود دارد كه منشا انساني دارد و با دلايلي چون جا به جايي محيط هاي مرجاني توجيه مي‌شود كه فاقد وجاهت علمي است: مرجان ها با جابجايي از بين مي‌روند.‌

آب توازن‌

معضل آب توازن كشتي ها، مهم و جهاني است. بسياري از كشورها و نهادهاي بين‌المللي در حال تدوين قوانين لازم براي جلوگيري از خسارت بيشتر به محيط زيست دريايي هستند.‌

آب توازن در ايران با معضلي به نام مهاجم شانه دار درياي مازندران شناخته شد و حالا تقريبا همه مي دانند آب توازن سمي است كه در درياها خالي مي شود و مي تواند محيط زيست، فرهنگ و حتي اقتصاد يك منطقه را تحت تاثير قرار دهد. ‌

آب توازن چيست؟ كشتي ها و تانكرهاي نفتكش، زماني كه از كشور مبداء براي خريد نفت حركت مي كنند، براي اينكه حركت آنها دچار مشكل نشود، تانكرهاي خود را از آب پر مي‌كنند و زماني كه در بندر مقصد، مخازن خود را از نفت پر مي كنند، آب منطقه خود را در درياي مقصد خالي مي‌كنند. اما اين فقط آب نيست كه تخليه مي شود، انواع گونه‌هاي جانوري منطقه مبداء نيز به همراه اين آب وارد آب كشور مهمان مي‌شود و اين شروع فاجعه اي زيست محيطي است.‌

درياي مازندران، يكي از بزرگترين قرباني هاي آب توازن است. از چندين سال پيش، ورود گونه اي عروس دريايي كه با ماهي كيلكا هم غذاست، باعث شد تا گونه كيلكا دچار مشكل و در عرض چند سال تقريبا ناياب شود. اما قضيه فقط كيلكا نبود، غذاي اصلي ماهي هاي خاويار درياي مازندران نيز همين كيلكاهايي بودند كه حالا كم كم نسل شان در معرض انقراض است. هم اكنون صيادان كيلكا دست خالي به ساحل باز‌مي گردند و مشكل آنقدر محرز شده است كه دولت از مطالبه وام‌هايي كه براي خريد كشتي هاي صيد كيلكا داده‌بوده، صرفه نظر كرده است.‌

پروژه پژوهشي نظارت بر آب توازن به طور مشترك بين پژوهشكده حمل و نقل و مركز ملي اقيانوس شناسي در حال انجام است. در واقع مركز ملي اقيانوس شناسي مجري و پژوهشكده حمل و نقل كارفرماي پروژه است. به گفته دكتر اقتصادي:‌

- وضعيت خليج فارس به لحاظ آب توازن بسيار خطرناك است. علت آن هم اين است كه 50 تا 60درصد نفت كل دنيا از اين منطقه تامين مي شود و نفتكش‌هاي غول پيكر در آن در رفت و آمد هستند. نفتكش هاي مختلف از مناطق مختلف جهان، با آن عظمت و اندازه هاي تخيلي، آب هاي منطقه اي خود را به ميزان بسيار زياد به خليج فارس مي‌آورند و انواع گونه هاي بيگانه جانوري را در خليج فارس رها مي‌كنند. بنا بر تحقيقات مركز ملي اقيانوس شناسي، هر روز هزار گونه جديد وارد آب هاي خليج فارس مي شود. به عبارت ديگر، سالي حدود 400هزار گونه جانوري جديد وارد آب‌هاي خليج فارس مي شود كه يك فاجعه زيست محيطي است.‌

به گفته او، همين معضل در مقياسي بسيار بسيار كوچكتر در درياي مازندران، به تهديد شدن گونه كيلكا و به تبع آن ماهي خاويار منجر شده است.‌

دكتر اقتصادي يكي ديگر از پروژه‌هاي مركز ملي اقيانوس شناسي را كه به طور مشترك با يكي از دانشگاه‌هاي كانادا در حال انجام است، انگشت نگاري ژنتيكي از عروس دريايي مهاجم درياي مازندران عنوان مي كند.‌

فعاليت ها كاربردي‌

فعاليت هاي مركز ملي اقيانوس شناسي، اساسا پژوهشي است و اين مركز به عنوان مجري، طرح ها و پژوهش هاي مربوط به آب هاي شور را به سفارش وزارتخانه ها و مراكز ديگر انجام مي دهد. در برخي موارد نيز خود مركز مستقلا پژوهشي را در مباحث مورد نياز انجام داده و نتيجه آن را براي استفاده در اختيار بخش هاي ديگر قرار مي دهد.‌

يكي از پروژه هايي كه مركز اقيانوس شناسي انجام داده، كار بر روي رفتار موج هاي هر سه درياي كشورمان (مازندران، خليج فارس و درياي عمان) بوده است. پژوهشگران اين مركز توانستند امواج اين سه دريا را مدل‌سازي كنند. اين پروژه اهميت كاربردي دارد؛ چرا كه براي استفاده از دريا و ساخت سازه در آن، لازم است مهندسان به رفتار امواج دريا احاطه كافي داشته باشند.‌

به گفته دكتر عليزاده، شناخت و شناساندن مخاطرات دريا از ديگر فعاليت هاي مركز بوده، مخاطراتي چون سونامي، توفان‌ها، تغيير اقليم و... به عنوان مثال، متخصصان مركز در مورد توفان گنو سال گذشته در جنوب كشور، توانستند با مدل سازي، توفان را پيش بيني كنند و به موقع ساكنان منطقه را از خطر آگاه سازند.‌

‌***‌

زندگي و حيات مديون آب است، محتاج آب است، محتاج دريا! فرقي نمي‌كند ما دريا را ديده باشيم يا نديده باشيم، فرقي نمي كند پهنه بيكرانه و نيلي اقيانوس را با چشمان مان لمس كرده باشيم يا نه، حتي ممكن است بعضي از ما عكس دريا را هم نديده باشيم، يا ممكن است روزي روزگاري مردماني در نقطه اي از دنيا حتي تصور دريا را هم نكرده باشند، اما حيات همه ما، همه انسان ها از ابتداي خلقت تا كنون و تا هميشه، محتاج آب است، محتاج دريا است، محتاج اقيانوس...‌

يك بار ديگر به دقت به بيكرانگي و نيلي اقيانوس نگاه كنيم، براي حفظ آن بكوشيم و سلام كنيم بر آب، بر اقيانوس!‌

سه شنبه 21 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 795]