تامل در مواضع آيت الله يوسف صانعيدر باب تبرج

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: تامل در مواضع آيت الله يوسف صانعيدر باب تبرج
على خاني

اشاره: از جمله مسائلى كه در حوزه مربوط به امور زنان، مورد توجه و تاكيد دين اسلام قرار دارد، مسئله “پوشش و حجاب بانوان” است. اسلام به عنوان دينى جامع و كامل، احكام و ارزشهايى را متناسب با بينش خود، بر رفتار و آداب فردى و اجتماعى زنان، از جمله حجاب و پوشش آنها، حاكم كرده است. يكى از شرايطى كه دين اسلام براى حضور زنان در اجتماع تعيين نموده، پرهيز از “تزيين و تبرج” است. چندى پيش حضرت آيت الله صانعى در مصاحبه با روزنامه اعتماد ملي، به بيان ديدگاه خويش درباره پوشش زنان و نوع حجاب آنها، پرداخته است.(1) در بخشى از سخنان معظم له چنين آمده است: “در مورد پوشش زن، اسلام تنها به بيان برخى قواعد و اصول اكتفا كرده است، مانند آنكه زن بايد اولا: پوششى داشته باشد كه او را از نگاه آلوده حفظ نمايد و به تعبير شهيد مطهرى باعث مصونيت او شود. ثانيا: اجتماع نيز از فساد و تباهى مصون بماند كه به نظر اينجانب، براى مرد نيز همين پوشش و به همين دليل، لازم است. ثالثا: شخصيت و كرامت و حرمت زن حفظ شود كه اگر ديده باشيد افراد متشخص با هر فرهنگ و مذهبى و لو آنكه از لحاظ ديني، خود را آزاد مى‌دانند، اما به‌دليل آنكه براى خود شخصيت قائلند، با هر پوششى در اجتماع ظاهر نمى‌شوند، اما در خصوص نوع و شكل پوشش، افراد آزادند كه هر چه مى‌خواهند بپوشند و اسلام هيچ دخالتى در اين بحث نكرده و به عرف جامعه و تشخيص مردم واگذار كرده است”. ايشان همچنين در مورد “معناى تبرج” و اينكه “آيا به پا كردن چكمه در زمستان براى زنان، در حكم تبرج است يا خير؟” چنين فرمودند: “(به پا كردن چكمه) چه مانعى دارد؟ در زمستان چكمه مى‌پوشند ديگر. در تابستان هم كلاه‌هايى سرشان مى‌گذارند، براى اينكه در آفتاب اذيت نشوند. چه اشكال دارد؟ تبرج اصلا اين حرف‌ها نيست. تبرج آرايشى است كه ممكن است زنى بكند و نعوذ بالله بخواهد روسپى‌گرى كند”. اينك چند نكته:

1. واژه‌شناسى “تبرج”

پيش از داورى در خصوص صحت يا عدم صحت “معناى تبرج” از ديدگاه آيت الله صانعي، لازم است معناى لغوى اين واژه مورد بررسى قرار گيرد.

ابن منظور در لسان العرب مى‌نويسد: “التبرج: اظهار الزينه و ما يستدعى به شهوه الرجل؛ تبرج يعني: آشكار نمودن زينت و هر چيزى كه شهوت مرد را برانگيزد”.(2)

خليل بن احمد فراهيدى مى‌گويد: “هنگامى كه زن زيبايى گردن و صورت خويش را آشكار سازد، گفته مى‌شود: تبرجت”.(3)

ابن دريد نيز، مى‌گويد: “زمانى كه زن، زيبايى‌هاى خويش را آشكار سازد، گفته مى‌شود: تبرجت المراه”.(4)

جوهرى در صحاح اللغه، آورده است: “التبرج: اظهار المراه زينتها و محاسنها للرجال”(5)، يعنى تبرج عبارت است از: آشكار نمودن زينت و زيبا‌يى‌ها از سوى زن، براى مردان. نظير اين معنا در تاج‌العروس نيز آمده است. زبيدى در تاج‌ العروس مى‌گويد: “تبرجت المراه تبرجا: اظهرت زينتها و محاسنها للرجال”.(6)

ابن فارس مى‌نويسد: “تبرج از ريشه برج است كه به معناى آشكار كردن زيبايى‌هاى زن توسط اوست”.(7)

با توجه به معناى لغوى واژه “تبرج”، آنچه كه در سخنان آيت الله صانعى در مورد معناى تبرج آمده است، صحيح و توجيه‌پذير به نظر نمى‌رسد، چراكه ايشان تبرج را با “روسپى‌گري” مرتبط دانسته‌ و فرموده‌اند: “تبرج آرايشى است كه ممكن است زنى بكند و نعوذبالله بخواهد روسپى‌گرى كند”، و حال آنكه در هيچ منبع لغوى (همانگونه كه اشاره شد)، معناى واژه تبرج همراه با “روسپى‌گري” ذكر نشده است.

2. نهى از “تبرج” و خودآرايى در اجتماع

يكى از ويژگى‌هاى مهم زنان، ميل به تبرج و خودنمايى است كه به صورت غريزى و طبيعى در آنان وجود دارد. غريزه خودنمايى و خودآرايى مانند ساير غرايز آدمي، نيازمند قانونمندى و كنترل است؛ يعنى بايد از افراط و تفريط در آن پرهيز شود، چراكه عدم كنترل اين غريزه، چه از جانب افراط و چه از جانب تفريط، هم براى زن زيانبخش است و سلامتى او را به خطر مى‌اندازد و هم در ايجاد زمينه‌هاى ناهنجارى در جامعه، تاثير گذار خواهد بود. از اين رو دين اسلام، در كنار توصيه زنان به خودآرايى (در محيط خانه و براى همسر)، به منظور پاك ماندن محيط اجتماعى و حفظ امنيت و كرامت انسانى زنان، به حجاب و پوشاندن زينت‌ها و زيبايى‌ها و عدم تبرج و جلوه‌گرى در مقابل نامحرمان نيز، دستور داده است.

دستور الهى در مورد پرهيز از خودآرايى و خودنمايى بانوان در برابر مردان نامحرم، با تعابير مختلفى در قرآن كريم آمده است، كه بدان اشاره مى‌نماييم.

خداوند در سوره مباركه احزاب (آيات 32 و 33) مى‌فرمايد: “يا نساء النبى لستن كاحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن بالقول فيطمع الذى فى قلبه مرض و قلن قولا معروفا * و قرن فى بيوتكن و لا تبرجن تبرج الجاهليه الاولي”.

در مورد اين آيه شريفه، توجه به چند نكته لازم است:

1. در آغاز آيه، خداوند با خطاب به زنان پيامبر (ص) بيان مى‌كند كه زنان پيامبر اگر تقوا پيشه كنند، مقامشان از ديگر زنان بالاتر است و به دليل همسرى پيامبر، رعايت تقوا براى آنها مهم‌تر، ضرورى‌تر و اثرگذارتر است. سپس به يكى از مصاديق تقوا اشاره نموده و به زنان پيامبر فرمان داده كه از خضوع و نرمى در سخن گفتن با نامحرم خوددارى كنند؛ چراكه چنين حالتى در گفتار، طمع بيماردلان را برمى‌انگيزد و زمينه گناه را فراهم مى‌كند. علامه طباطبايى ذيل آيه “فلا تخضعن بالقول...” مى‌نويسد: “خضوع در كلام به معناى آن است كه در برابر مردان، آهنگ سخن گفتن را نازك و لطيف كنند، تا دل او را دچار ريبه و خيال‌هاى شيطانى نموده، شهوتش را برانگيزانند، و در نتيجه آن مردى كه در دل بيمار است به طمع بيفتد”.(8)

2. خداوند با مخاطب قرار دادن زنان پيامبر مى‌فرمايد: “و قرن فى بيوتكن... در خانه‌هايتان قرار و آرام گيريد (و بى‌حاجت و ضرورت از منزل بيرون نرويد) و مانند دوره جاهليت پيشين، تبرج و خودآرايى مكنيد”. منظور از “قرن فى بيوتكن...”، نهى از زينت و آراستگى و عدم جواز خروج زنان از خانه و حضور در اجتماع، “به طور مطلق” نيست، بلكه حضور در محافل اجتماعى همراه با جلوه‌گرى و تبرج و نمايش دادن جاذبه‌هاى زنانه در ميان مردم كه عامل تضعيف و سقوط ارزش‌هاى الهى و انسانى است، ممنوع شده است. به تعبير استاد مرتضى مطهري: “تاريخ اسلام به صراحت گواه است كه پيامبر زنان خود را به سفر مى‌بردند و آنان را از بيرون رفتن از خانه، منع نمى‌فرمودند. منظور از اين دستور “قرن فى بيوتكن...” آن است كه زن به منظور خودنمايى از خانه بيرون نشود و مخصوصا در مورد زنان پيامبر اين وظيفه سنگين‌تر و موكدتر است”.(9)

3. هر چند در اين آيه شريفه، زنان پيامبر مورد خطاب الهى قرار دارند، لكن دستور و حكم اين آيه عموميت دارد و شامل تمام زنان مسلمان مى‌شود؛ چنانكه علامه طباطبايى مى‌فرمايد: “اين امور بين همسران پيامبر و ساير زنان مشترك است و جمله “لستن كاحد من النساء؛ شما مثل ساير زنان نيستيد”، تاكيدى است براى همسران پيامبر”.(10)در تفسير اطيب البيان نيز آمده است: “ اين آيه شريفه خطاب به زنان پيامبر است، ولى تكليف تمام زنهاست”(11)

4. با توجه به آيه مورد بحث، خوددارى زنان از تبرج و جلوه‌گرى در مواجهه با مردان نامحرم و نيز پرهيز از سخن گفتن به شيوه تحريك‌آميز و با ناز و عشوه، از شاخصه‌هاى مهم حجاب اسلامى است. بنا به فرمايش استاد مطهري: “پوشش و حجاب زن در اسلام، اين است كه زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه‌گرى و خودنمايى نپردازد”.(12) بنابراين مقصود از حجاب اسلامي، آن نوع پوششى است كه علاوه بر رعايت حدود شرعى پوشش در آن (تمام بدن به استثناء صورت و دو دست از مچ به پايين) با خودنمايى و جلب نظر نامحرمان همراه نباشد. مطابق اين بيان، حجاب امرى نيست كه صرفا به موضوع پوشش مرتبط باشد، بلكه امرى رفتارى نيز هست. با روشن شدن مفهوم حجاب از ديدگاه اسلام، مى‌توان گفت، بدحجاب يا بى‌حجاب كسى نيست كه حد واجب حجاب شرعى را رعايت نمى‌كند، بلكه ممكن است كسى اين حدود را كاملا رعايت كند، ولى در عين حال وضع ظاهرش، نوع رفتارش با مردان، نوع سخن گفتنش، نوع راه‌ رفتنش، حتى نوع نگاهش به افراد و اطرافش، و در يك كلام، نوع رفتار ارتباطى او در اجتماع، به گونه‌اى باشد كه توجه نامحرمان را به خود جلب نمايد.(13)

با توجه به مطالب فوق، دو اشكال در سخنان آيت الله صانعى به چشم مى‌خورد:

اولا: آيت الله صانعى به طور مطلق قائل به آزادى افراد در انتخاب نوع و شكل پوشش خود هستند، چنانكه مى‌فرمايند: “در خصوص نوع و شكل پوشش، افراد آزادند كه هر چه مى‌خواهند بپوشند و اسلام هيچ دخالتى در اين بحث نكرده”؛ و حال آنكه به مقتضاى مفاد آيه مورد بحث، آزادى افراد در انتخاب نوع و شكل پوشش، مشروط به عدم تبرج و خودنمايى است. بنابر اين هر پوششى كه موجب خودنمايى و جلب توجه نامحرمان شود، از مصاديق تبرج بوده و انتخاب آن از سوى افراد، مستلزم ارتكاب منهى‌عنه است. بديهى است پوشيدن لباس‌هاى تنگ و چسبان و يا نازك و بدن‌نما كه موجب جلب انظار ديگران و خودنمايى مى‌شود، به حكم اين آيه شريفه، ممنوع است.

ثانيا: معنايى كه معظم‌له در مورد واژه “تبرج” بيان نموده‌اند (خودآرايى به قصد روسپى‌گري) با خطاب موجود در آيه مورد بحث، ناسازگار است. چرا كه از يكسو، قواعد عرفى و عقلايى محاوره مقتضى اين است كه متكلم، مخاطب را از كارى نهى كند كه يا مشغول به انجام آن است و يا نشانه‌هاى علاقه‌مندى به انجام آن كار را در او مى‌بيند، و گرنه نهى متكلم موجه نخواهد بود. از طرف ديگر (همانگونه كه اشاره شد) آيه شريفه “لا تبرجن تبرج الجاهليه الاولي” خطاب به همسران پيامبر است. با اين وصف اگر معناى تبرج همان “خودآرايى به قصد روسپى‌گري” باشد، با توجه به منتفى بودن چنين قصدى در زنان پيامبر، نهى خداوند موجه نخواهد بود.(14)

دين اسلام به عنوان دينى جامع و كامل، احكام و ارزش‌هايى حقيقى را بر رفتار و آداب فردى و اجتماعى زنان، از جمله حجاب و پوشش آنها، حاكم كرده است. يكى از شرايطى كه دين اسلام براى حضور زنان در اجتماع تعيين نموده، پرهيز از “تزيين و تبرج” است. درفرازهاى قبلى نوشتار، به يكى از آيات قرآن كريم در خصوص پرهيز از خودآرايى و خودنمايى زنان در مواجهه با نامحرمان، اشاره كرديم. در اينجا نيز به بررسى يكى ديگر از آيات قرآن كريم در اين‌باره مى‌پردازيم.

خداوند در سوره مباركه نور (آيه 31) مى‌فرمايد: “و قل للمومنات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فروجهن و لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها و ليضربن بخمرهن على جيوبهن ... و لا يضربن بارجلهن ليعلم ما يخفين من زينتهن؛ به زنان با ايمان بگو چشم‌هاى خود را از نگاه به اجنبى فرو پوشند و دامان خويش را (از آلودگي) پاك نگه دارند و زينت و جمال خود را جز آنچه كه بطور طبيعى نمايان است، از نامحرمان بپوشانند و روسرى خويش را بر روى سينه‌ها افكنند (تا گردن و سينه‌ها با آن پوشانيده شود) و هنگام راه رفتن، پاهاى خود را بر زمين نكوبند تا زينت‌هاى پنهانى‌شان معلوم شود”.

در مورد آيه شريفه فوق، توجه به چند نكته ضرورى است:

1. پيرامون معنا و مراد از “زينت” در آيه 31 سوره نور، فقهاء و مفسران، آراء مختلفى ارائه نموده‌اند. مطابق نظر علامه طباطبايي، مراد از زينت، “مواضع زينت” است(15) كه در اين صورت لازمه پوشاندن زينت، پوشاندن بدن و لازمه آشكار كردن آن، آشكار نمودن بدن است. ابن منظور در لسان‌العرب مى‌گويد: “الزينه: اسم جامع لما تزين به”؛ يعنى كلمه “زينت”، اسم جامعى است براى هر آنچه كه با آن زيبايى حاصل شود (چه زيبايى طبيعى و چه آلات و وسايل زيباسازي(.)16) مطابق اين معنا، هنگامى كه در آيه شريفه مورد بحث، عبارت “زينتهن: زينت زنان” ذكر شده، هم زيبايى‌هاى طبيعى آنها را شامل مى‌شود؛ مثل: چهره، مو و اندام‌ها؛ و هم انواع زيورهاى مصنوعى آنان را مثل گردنبند، دست‌بند و مانند آن.

2. بنا بر قول مشهور ميان مفسران، با جمله استثنائيه “الا ما ظهر منها”، تنها وجه (صورت) و كفين (دو دست از مچ به پايين)، از لزوم پوشش استثناء شده و در غير از اين مورد، پوشش تمام بدن براى زنان، لازم و ضرورى است.

3. تعبير “لا يبدين زينتهن” به معناى آشكار نكردن زينت‌ها و زيبايى‌هاست، كه تعبير ديگر قرآنى آن، عدم تبرج است. نهى موجود در اين آيه، ظهور در حرمت دارد؛ بدين معنا كه آشكار كردن زينت‌ها از سوى زنان به استثناى وجه و كفين، حرام است.

4. در فراز انتهايى آيه مى‌فرمايد: “و لا يضربن بارجلهن ليعلم ما يخفين من زينتهن؛ و مبادا پاى خويش را به زمين بكوبند تا آنچه از زينتشان كه پنهان است ظاهر شود”. زنان عرب معمولا خلخال به پا مى‌كردند و گاه براى آنكه بفهمانند كه زينتى قيمتى به پا دارند، پاى خود را محكم به زمين مى‌كوبيدند. در اين بخش از آيه، خداوند زنان را از اين عمل، نهى مى‌كند. ذكر علت تحريم اين شيوه راه رفتن در فراز آخر آيه يعنى “ليعلم ما يخفين من زينتهن”، نشان دهنده آن است كه ملاك حرمت و ممنوع شدن، راه‌ رفتن و به طور كلي، رفتارى است كه موجب تبرج و جلب نگاه نامحرمان شود و زمينه مزاحمت و يا فساد را فراهم آورد. از اين قسمت آيه، يك قاعده كلى در مورد حجاب و پوشش بانوان استنباط مى‌شود و آن اينكه، پوشش و شيوه رفتار بانوان در سطح جامعه بايد به گونه‌اى باشد كه باعث تحريك شهوات جنسى نگردد. بنا بر اين، مى‌توان امروزه هر آنچه عرضه و خودنمايى زن در مقابل نامحرمان تلقى شده، تهييج و تحريك مردان را به دنبال داشته باشد، مانند استعمال عطرهاى تند، آرايش چهره، پوشيدن لباسهاى تنگ، كوتاه، نازك و بدن‌نما با رنگ‌هاى تند و جذاب در محيط جامعه، ممنوع دانست.

با توجه به مطالب ياد شده، نادرستى اين نظر كه “اسلام هيچ دخالتى در خصوص نوع و شكل پوشش نكرده است”، روشن مى‌شود؛ چراكه به حكم آيه “لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها” و با توجه به معناى كلمه زينت، نوع و شكل پوشش زنان بايد به گونه‌اى باشد كه عنوان ابداء زينت (در غير مورد مجاز) بر آن صدق نكند. بنا بر اين معلوم مى‌شود كه دين اسلام، در خصوص نوع و شكل پوشش بانوان نيز به تشريع پرداخته است، نه آنكه هيچ دخالتى نكرده باشد. مويد اين سخن، روايتى است از اميرمومنان على (ع:) “شما را به پوشش لباس ضخيم توصيه مى‌كنم، چرا كه هر كس لباسش نازك باشد، دينش نازك است”.(17) روشن است كه در اين روايت سخن از نوع و شكل پوشش است.

آيت الله صانعى با بيان اينكه “اسلام تنها به برخى قواعد و اصول اكتفا كرده است مانند آنكه زن بايد اولا پوششى داشته باشد كه او را از نگاه آلوده حفظ نمايد ... ثانيا اجتماع نيز از فساد و تباهى مصون بماند ... ثالثا شخصيت و كرامت و حرمت زن حفظ شود”، دچار مشكله تخصيص اكثر در بيان عام بعدى خود شده‌اند، آنجا كه مى‌فرمايند: “اما در خصوص نوع و شكل پوشش افراد آزادند كه هر چه مى‌خواهند بپوشند”. زيرا اين اصل كه پوشش زن بايد موجب فساد جامعه نشود، مستلزم آن خواهد بود كه پوشش، موجب جلب توجه و انگيختن شهوت مردان نشود و همين اصل عام، آن‌قدر نوع لباس، شكل و رنگ آن و امورى از اين دست را تحت تاثير قرار مى‌دهد كه ديگر نمى‌توان به اطلاق گفت زنان در خصوص نوع و شكل پوشش آزادند، زيرا بيشتر مصاديق از تحت اين اطلاق خارج هستند.

بلى با توجه به معناى واژه “زينت” كه گذشت مى‌توان گفت پوشيدن چكمه‌هاى خاص، بر خلاف عقيده آيت الله صانعى كه آن را از مصاديق تبرج نمى‌دانند، چون باعث نمايان شدن حجم پاى زنان و غالبا جلب توجه نامحرمان مى‌شود، از مصاديق تبرج و منهى عنه است. پوشيدن چكمه‌هاى به اصطلاح ساق بلند كه روى شلوار پوشيده مى‌شوند و غالبا به عنوان تزيين و خودآرايى و نه به منظور محافظت از سرما و برف، مورد استفاده قرار مى‌گيرند، علاوه بر آنكه موجب نماياندن حجم پاى زنان مى‌شود، معمولا با نقش و نگار‌هاى برجسته و جالب توجه با رنگ‌هاى تند و جذاب و زيورآلاتى (همچون نگين، زنجيرهاى تزيينى و ...) همراه است و از اين جهت قطعا مشمول نهى آيه شريفه قرار دارد.

پى‌نوشتها:

6 -1387/2/1، متن مصاحبه تا اواسط ارديبهشت ماه، در پايگاه اطلاع‌رسانى دفتر حضرت آيت‌الله صانعى نيز قابل دسترسى بود.

-2 ابن منظور، محمدبن مكرم، لسان‌العرب، موسسه اعلمي، بيروت، 1426ه-.ج، 1، ص 256

-3 فراهيدي، خليل بن احمد، العين، تحقيق دكتر مهدى المخزومي، اسوه، تهران، 1414ه-.ج، 1، ص 146

-4 ابن دريد، محمد، جمهره اللغه، طبع حيدرآباد، ج1، ص 208

-5 الجوهري، اسماعيل، صحاح اللغه، دارالعلم، بيروت، ج1، ص 299

-6 زبيدي، تاج العروس، ج2، ص 7

-7 ابن‌فارس، احمد، المقاييس، تهران، ج1، ص 234

-8 ترجمه تفسيرالميزان، دفتر انتشارات اسلامي، ج16، ص 461

-9 مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1385، ص 498

-10 همان

-11 طيب، سيدعبدالحسين، اطيب البيان فى تفسيرالقرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378، (چاپ دوم)، ج10، ص 499

-12 مسئله حجاب، انتشارات صدرا، تهران، 1385، ص 431

-13 صفار دستگردي، مهدي، بدحجابى در نگرشى جامعه‌شناختي، فصلنامه كتاب زنان، شماره 22

-14 ابوالقاسم عليدوست، نقدى بر مصاحبه اخير آيت‌الله صانعي، خيرگزارى فارس

-15 ترجمه تفسيرالميزان، دفتر انتشارات اسلامي، ج15، ص 156

-16 ابن‌منظور، محمدبن مكرم، لسان العرب، موسسه اعلمي، بيروت، 1426ه-.1437

-17 حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، انتشارات موسسه آل بيت، 1409 ق، ج 4، ص 389
شنبه 18 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 88]