جايگاه وحدت در انديشه فقهى و سياسىبنيانگذار انقلا‌ب اسلا‌مى (ره)

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: جايگاه وحدت در انديشه فقهى و سياسىبنيانگذار انقلا‌ب اسلا‌مى (ره)
سيدمرتضى مفيدنژاد

كارشناس ارشدعلوم سياسي

چكيده

مقوله وحدت و همبستگى ميان مسلمانان چه در بعد داخلى و چه در عرصه خارجى از جمله مسائلى است كه از ديرباز مورد اهتمام و توجه جدى انديشمندان ومتفكران اسلامى بوده است . امام خميني(ره) نيز به‌عنوان بنيانگذار و معمار جمهورى اسلامى ايران بر اين مسئله تاكيد خاصى داشته است . اين مسئله در انديشه فقهى و سياسى امام از جايگاه ويژه‌اى برخوردار است و شايد بتوان به نوعى اذعان كرد كه يكى از آرمان‌هاى ايشان از ايجاد جامعه اسلامى عينيت بخشى به مقوله وحدت بوده است. بنيانگذار كبير جمهورى اسلامى تلاش كرده است تا با ارائه راهكارهاى عملى و نظرى ( در قالب‌ها و صورت‌هاى مختلف) مسلمانان جهان را هر چه بيشتر در راه رسيدن به يك امت واحده اسلامى ترغيب كنند. مقاله حاضر درصدد است تاجايگاه اين مقوله را در انديشه‌هاى امام(ره) مورد بررسى قرار دهد .

مقدمه

بى‌ترديد يكى از مهمترين تفاوت‌هايى كه ميان انديشه سياسى اسلام و جريان غالب سياسى غرب وجود دارد ابتناء انديشه اسلامى برآموزه‌هاى وحيانى مى‌باشد. متاسفانه در دو قرن اخير نفوذ پررنگ جريان‌هاى سكولار غربى در سرزمين‌هاى اسلامى و به حاشيه رفتن آ‌راى مصلحان دين واز سوى ديگر تعصب‌هاى قومي،‌فرقه‌اى ومذهبى و عدم درك وعمل به گوهرهاى اصيل شريعت رسول‌الله (ص) و غفلت از تحولات نوين امروز، شرايطى را به وجود آورده است كه مستكبران بى‌شرم جهانى به سرزمين‌هاى اسلامى حمله‌ور مى‌شوند و به نواميس مسلمانان بدون مقابله‌اى قابل‌توجه تعدى مى‌كنند. با توجه به مجموعه‌اى از واقعيات جديد و چشم‌انداز جهان آينده بويژه بحران‌هاى درونى تمدن غرب به نظر مى‌رسد بر هر يك از مسلمانان لازم است در حد توان فكرى وامكانات خود به لحاظ علمى وعملى مقدمات بناى ساختارى عدالت محور در جهان پس از آ‌مريكا را فراهم نمايند. چنانكه حضرت امام (ره) پيش‌بينى فرمودند پرچم نهضت جهانى مستضعفان در قرن جارى به دست مسلمانان خواهد بود و هم ايشانند كه سنگرهاى كليدى جهان را فتح خواهند كرد. درهمين راستا ضمن تسلط بر دستاوردهاى نوين بشرى لازم است مسلمين تاكيد ويژه‌اى بر ميراث عميق فكرى و فرهنگى خويش داشته باشند كه مهمترين آنها قرآن است .(1)در كنار اين مسئله سنت واقوال پيامبر اكرم (ص) و معصومين (عليهم السلام) نيز از جايگاه ويژه و خاصى برخوردار مى‌باشد كه به‌عنوان يك صحبت مبين و روشن راهگشاى امور مختلف خواهد بود. در همين راستا با توجه به جايگاه ويژه مقولات مذكور در ميان مسلمانان ابتدا نگاهى كوتاه واجمالى خواهيم داشت به اهميت بحث وحدت و همبستگى در قرآن وبعد از آن به تبيين و بررسى انديشه وكلام امام راحل مى‌پردازيم كه به معناى واقعى برگرفته از متن صريح قرآن و سنت است .

مبانى انسجام و اتحاد در قرآن

در آيات متعددى از قرآن مسئله انسجام ،‌اتحاد وافتراق درجامعه بشرى و در ميان مسلمانان از ابعاد مختلف مورد بررسى قرار گرفته است. مع‌الوصف اين آيات صرف نظر از برخى اختلاف برداشت‌هايى كه ميان انديشمندان مسلمان در مورد آنها وجود داشته است تنها به بيان برخى از اصول و كليات مهم پيرامون موضوع مذكور پرداخته‌اند و با توجه به ساير آيات قرآن بويژه مواردى كه بر نقل و تدبير تاكيد دارند همچنان فضاى فراخى براى جولان فكرى مسلمانان جهت يافتن راهكارهاى مناسب تحقق بخشيد وتحكيم انسجام واتحاد براساس اصول وكليات راهبردى قرآن باقى مانده است كه مصلحان در آن فضا به تامل و ارائه نظريات متناسب با زمان و مكان خويش پرداخته‌اند. دراين بخش به اجمال مبانى انسجام واتحاد اسلامى ازديدگاه قرآن را ذكر نموده و پس از آن نگاهى خواهيم داشت به سيره و سنت اهل بيت (2)

الف) توحيد وخداباوري

آرمان وحدت اسلامى حول محور عقايد و اصول مشترك تحقق مى‌پذيرد وانسان‌ها با گرايش به خدا و توحيد و باورهاى آسمانى خود را ازتاريكى اوهام وخرافات و افكار شرك آلود خلاصى بخشيده و شيرينى بيگانگى وهم سويى را مى‌چشند. ازديدگاه قرآن انسان‌ها در تكوين وآفرينش وخلقت بر اساس فطرت توحيدى آ‌فريده شده‌اند و لذا جامعه انسانى و ناس ابتدا يك جامعه و امت واحده بوده اما به واسطه بروز اختلافات ميان آنها خداوند پيامبران را براى رسيدگى به آ‌ن اختلافات و حل آنها و به دنبال آن بازگرداندن ناس به سوى توحيد و صراط مستقيم و تشكيل امت واحده فرستاد.

براى نمونه در سوره بقره مى‌خوانيم:

« كان الناس امه واحده منبعث الله النبيين مبشرين و منذرين وانزل معهم الكتب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما حساءتهم البينات بغيا بينهم فهدى الله الذين امنوا لما اختلفوا فيه من الحق باذنه والله يهدى من يشاء الى صراط مستقيم .»(بقره213)

( مردم يك امت بودند پس خدا پيامبران بشارت دهند و ترساننده را فرستاد و بر آنها كتاب برحق نازل كرد تا آ‌ن كتاب در آن چه مردم اختلاف دارند ميانشان حكم كند ولى جز كسانى كه كتاب بر آنها نازل شده و حجت‌ها آ‌شكار گشته بود از روى حسدى كه نسبت به هم مى‌ورزيدند در ‌آن اختلاف نكردند و خدا مومنان را به اراده خود در آ‌ن حقيقتى كه اختلاف مى‌كردند راه نمود كه خدا هر كس را كه بخواهد به راه راست هدايت مى‌كند.»() ترجمه عبدالحميد آيتى )

بنابر اين انسجام واتحاد مدنظر قرآن بيش و پيش از هر چيز يك رابطه قلبى و پيوندى عقيدتى است كه بر اساس ايمان به ذات اقدس احديت وتوجه به او ميان مومنان پديد آمده و حفظ مى‌گردد. از ميان آياتى كه اثبات كننده اين مدعا هستند مى‌توان به مورد زير اشاره كرد:

«يا ايها الذين آمنوا اتقوالله حق تقاته و لا تموتن الا وانتم مسلمون واعتصمو بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمه الله عليكم اذكنتم اعداء خالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا.»( آل عمران 3-102)

(اى كسانى كه ايمان آ‌ورده‌ايد آن چنان كه شايسته ترس از خداست از او بترسيد و جز در مسلمانى نميريد وهمگان دست در ريسمان خدا زنيد و پراكنده مشويد و از نعمتى كه خدا بر شماارزانى داشته است ياد كنيد آن هنگام كه دشمن يكديگر بوديد و او دلهايتان را به هم مهربان ساخت و به لطف او برادر شديد ...)

ب ) اطاعت پيامبر از اعظم (ص)

ايمان وتسليم وتعبد در برابر پيامبر (ص) و دستورهاى او به تكروى و كشمكش ميان انسان‌ها خاتمه داده و وحدت رويه خواهد آورد علاوه بر آ‌ن تجلى عشق سوزان رهروان به پيشواى بزرگشان تمامى جاذبه‌هاى دروغين را از بين برده و دل‌ها را نرم وخاضع خواهد كرد در واقع اگر چه اصل اساس توحيد مبناى ضرورى انسجام واتحاد مسلمانان محسوب مى‌شود لكن در راستاى همان اصل و در جهت تحقق عينى اتحاد ايشان مبناى ديگر كه در قرآن براى اين مهم مطرح شده است اطاعت از رسول خدا و پذيرش ولايت اوست. در ذيل برخى آيات مويد اين مهم آورده شده است :« واطيعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم واصبروا ان الله مع الصابرين .»( انفال 46)

( وخدا و پيامبرش را اطاعت كنيد و باهم نزاع مى‌كنيد كه اگر سست شويد و مهابت شما از بين برود و صبر كنيد كه خدا با شكيبانان است .)

«ياايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول واولى‌الامر منكم فان تنازعتم فى شى زدوده الى الله والرسول ان كنتم تومنون بالله واليون الآخر ذلك حسينه تاويلا.»( نساء 59)

(اى كسانى كه ايمان آ‌ورديد از خدا اطاعت كنيد و از رسول واولى‌الامر خويش فرمان بريد و چون در امرى اختلاف كرديد اگر به خداوند و روز قيامت ايمان داريد به خدا و پيامبر رجوع كنيد دراين خيرشماست و سرانجامى بهتر دارد.

ج) عدالت واقامه احكام اسلامي

اين اصل كه در واقع ادامه دو اصل قبلى است يعنى اعتقادبه توحيد و پيروى از رسول‌الله (ص) معمولا به‌عنوان مبانى تشكيل حكومت اسلامى ازديدگاه قرآن مطرح مى‌شود لكن مبناى انسجام واتحاد اسلامى و حكومت جهانى اسلام مجزاى از يكديگر نمى‌باشد اساسا برقرارى عدالت وهدايت جامعه بشرى بر اساس احكام الهى هدف همه پيامبران (ص) بوده است و وقتى سخن از انسجام و اتحاد اسلامى به ميان مى‌آيد در راستاى اين ‌آرمان است. خداوند متعال در قرآن مى‌فرمايد:

« لقد ارسلنا رسلنا بالبينات معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط »( حديد 25)

( ما پيامبرانمان را با دليل‌هاى روشن فرستاديم و با آ‌نها كتاب و ميزان را نازل كرديم تا مردم به عدالت رفتار كنند .)

د)اخوت و برادرى اسلامى

در ميان موحدين دل‌ها به يكديگر پيوند خورده و فاصله ميان ارواح برچيده شده است. محبت و صميمت در دل‌ها موج زده و شور احساس مسئولين در قبال برادران دينى اوج مى‌گيرد . اخوت وبرادرى مسلمانان استراتژى‌اى بود كه توسط پيامبر اسلام درميان مسلمانان صدر اسلام به كار گرفته شد تا انسجام و اتحاد ميان آ‌نها را هر چه محكم‌تر و جدى‌تر نمايد:

«و اذكر نعمه الله عليكم اذكنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمه اخوانا»(آل عمران 103)

(به ياد آوريد نعمت الهى را زيرا روزگارى دشمن يكديگر بوديد و پروردگار به نعمت و لطف بين شما اخوت و برادرى برقراركرد.)

-2 نيم نگاهى به مبانى واصول وحدت در سيره اهل بيت (عليهم السلام )

پيامبر اكرم (ص)

خاتم پيامبران حضرت محمد مصطفى (ص) به‌عنوان تكميل كننده حجت خداوند بر انسان‌ها و بر‌آورنده كامل‌ترين دين الهى نقطه اتحاد و انسجام فرق مختلف اسلامى محسوب شده وكردار وكلام ايشان حجت مبينى براى همه اقشار امت اسلام در سطوح مختلف محسوب مى‌شود. بدين منظور اشاره گذرا به جايگاه وحدت در قول و فعل ايشان دراينجا امرى ضرورى به نظر مى‌رسد:

پيامبر اسلام از مبعث تا رحلت همواره در آ‌موزش‌ها وتعاليم خود و در عمل در جهت نفى تفرقه و اختلاف و تحكيم پايه‌هاى وحدت ،‌همبستگى ،‌ اخوت و همدلى ميان مسلمانان و حتى تفاهم با غيرمسلمين غيرمعارض از اهل كتاب و ... گام نهاده است. سيره عملى پيامبر (ص) در رابطه با وحدت مسلمين از همان ابتدا و به‌عنوان اولين گام در اعلام شعار توحيد متجلى گرديد كه طى آ‌ن شكسته شدن علل و عوامل تفرقه و مرزهاى كاذب مسلمين با وحدت در معبود و اتحاد در عقيده بناى يك جامعه اسلامى و نظام سياسى جديد به نام امت را مى‌گذاشتند آن هم در ميان اعراب باديه كه به نفاق و دورويى معروف بودند . اما اسلام و پيامبر آن قبايل عرب را تحت لواى خود گردآورده و به دل‌هايشان الفت بخشيدند .تعصب‌هاى جاهليت را از ميان بردند و كينه‌هاى ريشه گرفته در روزگاران قديم در ميان ‌آنها محوشد . همه مطيع فرمان پيامبر و دستور قرآن شدند و بدين طريق يك دولت نيرومند مركزى و مليتى مبتنى بر هم كيشى اسلاميت به نام «امت» در عربستان به‌وجود ‌آمد. گام بسيارمهم ديگرى كه پيامبر بزرگ اسلام را در جهت وحدت امت برداشت ،‌متحد كردن مسلمانان مهاجر و انصار تحت لواى اسلام بود كه به نوعى يهوديان وغير آ‌نها از هم پيمانان و امثال آن راتحت پوشش مى‌گرفت كه البته به واسطه پيمان‌هايى بود كه پيامبر با آنها مى‌بست. در كنار اين مسئله عقد پيمان برادرى و اخوت ميان مهاجرين وانصار و بين قبايل انصار ابتكارى بى‌سابقه و انقلابى در سيره عملى پيامبر (ص) محسوب مى‌شود كه دشمنان اسلام بالاخص يهود و منافقان را نااميد و اختلافات ميان دو جناح عمده اهل مدينه را ريشه كن نمود. اينها همگى نقاط كوچكى ازسيره عملى آن بزرگوار است ولى در سخنان گهر بار پيامبر گرامى اسلام نيز نمونه‌هاى شايان ذكرى در بحث وحدت يافت مى‌شود كه بعضى از آنها بدين ترتيب است:

الف ) فرمان به وحدت

«اسمعوا و اطيعوا المن ولاه الله الامرفانه نظام الاسلام »

(از حاكمان الهى اطاعت كنيد و گوش به فرمان باشيد زيرا اطاعت از رهبرى مايه وحدت امت اسلام است.)

ب) محور وحدت:

... فانتم اهل بيت «اهل الله عزوجل الذين بهم تحت النعمه و اجتمعت الفرقه ائتلفت الكلمه »

(شما اهل بيت، اهل خدا هستيد كه به بركت شما نعمت كامل گشته پراكندگى برطرف شده واتحاد كلمه پديد آمده است.)

ج) پيامد و انعكاس تفرقه:

« من فارق الجماعه مات ميته جاهلى »

« لا تختلفوا فان من كان قبلكم اختلفوا فهلكوا »

( اختلاف نكنيد ( در ميانتان تفرقه نباشد ) آنان كه قبل از شما بودند اختلاف كردند وهلاك شدند .)

د) عوامل وحدت زا:

«المسلمون اخوه لافضل لاحد على احد الا بالتقوى »

( مسلمانان با هم برادرند و هيچكس برديگرى برترى ندارد جز به تقوى )

لا تبا عضوا ولاتحاسدو اولا تدابروا و كونوا عبادالله اخوانا و لايحل لمسلم ان يهجر اخاه فوق ثلاثه ايام »

( نسبت به يكديگر بغض و حسد نداشته باشيد و بر همديگر پشت نكنيد بلكه بنده خدا و برادر دينى باشيد و براى هيچ مسلمانى جايز نيست كه بيش از سه روز متوالى برادر دينى‌اش را به قصد كينه و عداوت ترك نمايد.() 3)

البته احاديث و جملات ديگرى از پيامبر (ص) پيرامون اين مسئله وجود دارد كه ما به بيان همين مقدار بسنده مى‌كنيم .

حضرت على (ع) منادى وحدت

به قول استاد شهيد مرتضى مطهرى سيره متروك و فراموش شده شخص مولاى متقيان حضرت على (ع( )قولا وعملا) كه از تاريخ زندگى آن حضرت پيداست بهترين درس آموزنده در زمينه وحدت است .(4) خطبه‌ها و حكايت‌هاى فراوانى كه از آن حضرت نقل شده شاهدى بر اين مدعاست به‌طور مثال ابى‌ابن‌الحديد در شرح خطبه شقشيه مى‌گويد:

( درداستان شورا چون عباس مى‌دانست كه نتيجه چيست از علي(ع) خواست كه در جلسه شركت نكند اما علي(ع) با اينكه نظر عباس را از لحاظ نتيجه تائيد مى‌كرد پيشنهاد را نپذيرفت و عذرش اين بود : «انى اكراه الخلاف » ( من اختلاف را دوست نمى‌دارم . عباس گفت: « اذا ترى ماتكره »( يعنى بنابراين با آنچه دوست ندارى مواجه خواهى شد.()5)

درنهج‌البلاغه هنگامى كه به دقت خطبه‌ها و نامه‌ها را مورد بررسى قرار دهيم به نمونه‌هايى از تاكيد حضرت بر حفظ انسجام مسلمانان برمى‌خوريم . به‌طور مثال مولاى متقيان در خطبه 72 كه مضمون آن مربوط به پس از تعيين وانتخاب عثمان توسط شوراى 6 نفره است مى‌فرمايد :

«لقد علمتم انى احق الناس بها من غير و الله لا سلمن ما سلمت امور المسلمين ولم يكن فيها جور الا على خاصه .»( شما خود مى‌دانيد من از همه براى خلافت شايسته‌ترم . به خدا سوگند مادامى كه كار مسلمين رو به راه باشد و تنها بر من جور و جفا شده باشد مخالفتى نخواهم كرد.()6)

البته دراينجا ذكر يك نكته هم حائز اهميت است كه علي(ع) از اظهار و مطالبه حق خود و شكايت از افراد موردنظر خوددارى نكرد و با كمال صراحت مسائل را ابراز مى‌داشت . خطبه‌هاى فراوانى درنهج‌البلاغه بر اين مسئله دلالت مى‌كند در عين حال اين مسائل موجب نشد كه از صف جماعت مسلمين در مقابل بيگانگان خارج شود و تا حد ممكن تلاش‌شان را براى حفظ كيان اسلام مبذول داشتند.

-3 امام خميني(ره) و انديشه وحدت

بسيارى از انديشمندان برجسته جهان عصر جديد را كه در آن گرايش به دين و معنويات رو به گسترش است «عصر امام خميني(ره)» نام نهاده‌اند.عصرى كه در آن بااستمرار انقلاب اسلامى امام خميني(ره) بار ديگر پرچم توحيد را بر فراز سنگرهاى كليدى جهان به اهتزاز درآورد . يكى از مهمترين آرمان‌هاى اسلامى بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران كه همواره بر آن تاكيد ويژه‌اى داشتند اتحاداسلامى مى‌باشد ايشان در كتاب «ولايت فقيه» كه سال‌ها پيش از انقلاب به منظور ارائه نظريه حكومت اسلامى منتشر شد تشكيل حكومت را گامى موثر در جهت وحدت مسلمين دانسته‌اند.(7)

ادامه در صفحه 17
جمعه 10 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 356]