محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1831379912
اخلاق رسانه، مقایسه منشورات جهانی با دستورهای اسلامی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
اخلاق رسانه، مقایسه منشورات جهانی با دستورهای اسلامی
مباحث اخلاق کاربردی در شاخه‌های متنوع آن به شکل فعلی سابقه چندانی ندارد؛ ولی سرآغاز این‌گونه بحث‌ها در منابع غنی اسلامی به‌خوبی قابل پیگیری می‌باشد
بخش دوم و پایانی/ ز) اخلاق رسانه در اسلام مباحث اخلاق کاربردی در شاخه‌های متنوع آن به شکل فعلی سابقه چندانی ندارد؛ ولی سرآغاز این‌گونه بحث‌ها در منابع غنی اسلامی به‌خوبی قابل پیگیری می‌باشد. مسئله خبر و اطلاع‌رسانی و مسائل اخلاقی مرتبط با آن به دوره ظهور رسانه‌های جمعی فعلی اختصاص ندارد؛ به‌ویژه آنکه اسلام هم دین اجتماعی است و به جامعه مسلمانان توجه ویژه‌ای دارد و هم دین اخلاق است و پیامبرش برای تتمیم مکارم و محاسن اخلاقی مبعوث شده‌است. (نوری، 1408: 2 / 83) با مروری بر آیات و روایات، مطالب فراوانی در حوزه بایدها و نبایدهای اطلاع‌رسانی می‌توان‌یافت که برخی مربوط به ویژگی‌های خبر و برخی دیگر در مورد خبررسان (راوی) می‌باشد؛ ولی چون در این نوشتار، اخلاق رسانه در حوزه اطلاع‌رسانی مورد توجه است به همه این آموزه‌ها از دیدگاه بایدها و نبایدهایی نگریسته‌می‌شود که از سوی اصحاب رسانه، به‌ویژه خبرنگاران باید مورد توجه قرار گیرد. مهم‌ترین محورهای اخلاق خبررسانی در اسلام چنین است: یک. حقیقت‌گرایی «حق‌مداری» یکی از مهم‌ترین اصولی است‌که باید در انتقال اخبار مورد توجه قرار گیرد. وظیفه اصلی یک خبرنگار انعکاس حقایق و واقعیت‌هاست. تأکید فراوان بر صدق و اجتناب از دروغ‌گویی در آیات و روایات، نیازمند توضیح نیست. نکته بسیار مهم و قابل توجه در اخلاق خبررسانی این است‌که نقطه مقابل صدق و حق‌گرایی، تنها جعل خبر کاملاً غیرواقعی نیست؛ زیرا کمتر پیش‌می‌آید خبری جعل‌شود که هیچ نشانه‌ای از واقعیت در آن نباشد. آنچه در این حوزه مهم است مخلوط‌کردن واقعیت با غیرواقعیت است‌که در نهایت به پوشیدگی حقیقت می‌انجامد که نمونه آن هر روزه در رسانه‌های غیرمتعهد مشاهده می‌شود. تدلیس یکی از شگردهای ناپسند منکران قرآن و رسالت است، در قرآن آمده است: «یا أ‌َهْلَ الْکِتَاب‌ِ لِمَ تَلْبسُونَ الْحَقَّ بالْبَاطِل‌ِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأ‌َنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (آل‌عمران / 71) لبس یعنی القای شبهه و پوشاندن حق با باطل. خداوند تعالی درهمین جهت خطاب به مؤمنین می‌فرماید: «یا أ‌َیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَد‌ِیدًا ...». ( احزاب / 70) در مجمع‌البحرین آمده است‌که قول سدید آن است‌که از هرگونه فسادی سالم باشد. (طریحی، 1378: 3 / 65) یکی از وجوه اصلی فساد در گفتار، مطابق نبودن آن با واقع است. دو. قطعی و یقینی بودن خبر نکته قابل توجه دیگر در اطلاع‌رسانی، پیروی از قطع و یقین و پیروی نکردن از ظن و گمان است. این مسئله نیز در آیات و روایات فراونی به‌چشم‌می‌خورد. انسان نسبت به گفته‌های خود مسئول است؛ پس نباید بدون دستیابی به علم چیزی بگوید. خداوند در قرآن از تبعیت چیزی را که به آن علم نداریم نهی می‌فرماید: «َلَا تَقْفُ مَا لَیسَ لَکَ به‌ِ عِلْمٌ». (اسراء / 36) و تبعیت از ظن را یکی از ویژگی‌های منکران و معاندین می‌داند: «إ‌ِنْ یتَّبعُونَ إ‌ِلَّا الظَّنَّ وَإ‌ِنْ هُمْ إ‌ِلَّا یخْرُصُونَ» (انعام / 116) و افرادی را که بدون دلیل و فقط از روی حدس و گمان [معاد را] رد می‌کنند، نفرین مرگ می‌فرستد و می‌فرماید: «قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ». (ذاریات / 10) سه. بررسی منبع خبر بررسی منبع خبر از دیگر امور مورد توجه در اخلاق خبررسانی است. روشن‌است‌که نمی‌توان هر خبری را از هر فردی پذیرفت. متأسفانه بسیار مشاهده می‌شود که رسانه‌ها برای جذب مخاطب بیشتر، در این‌زمینه کوتاهی می‌کنند. خداوند در قرآن دستور می‌دهد که هرگاه فاسقی برای شما خبری آورد پیش از هر اقدامی، صحت خبر را بررسی‌کنید تا از تصمیم و کار خود پشیمان نشوید: «أ‌َیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إ‌ِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بنَبَإ‌ٍ فَتَبَینُوا». (حجرات / 6) حضرت سلیمان پس از خبررسانی هدهد از سرزمین سبأ فرمود: «قَالَ سَنَنْظُرُ أ‌َصَدَقْتَ أ‌َمْ کُنْتَ مِنَ الْکَاذ‌ِبینَ». (نمل / 27) قرآن همچنین افرادی را مذمت می‌کند که اخبار بیگانگان را بدون ارجاع به اهل خبره (پیامبر و اولی‌الامر) در جامعه اسلامی منتشرمی‌کنند. (نساء / 83) چهار. اطلاع‌رسانی، یک وظیفه شرعی تکلیف شرعی اطلاع‌رسانی یکی از امور مهمی است‌که در اخلاق اسلامی رسانه مطرح است. از دیدگاه آیات و روایات، کسی نباید دانسته مفید خود را کتمان کند و واجب است آن را به دیگران برساند. به‌خوبی از ذیل آیه 122 سوره توبه استفاده می‌شود که واجب‌است افرادی که برای یادگیری علوم دینی مهاجرت می‌کنند پس از فراگیری به منطقه خود بازگردند و دیگران را نیز آگاه‌کنند. امام کاظم(علیه السلام) ارائه مطالب سودمند برای مؤمنین را از مهم‌ترین حقوق آنان دانسته و می‌فرماید: «انّ مِنْ اَوْجَب‌ِ حقِّ اخیک اَنْ لاتَکْتُمَهُ شیئاً یَنْفَعُهُ» در باب 13 از ابواب علم بحارالانوار روایات متعدد با این مضمون آمده‌است. (مجلسی، 1429: 2 / 255 ـ 241) نتیجه اینکه در نظام اخلاق رسانه در اسلام خبررسانی تنها برای جذب مخاطبین نیست؛ بلکه یک وظیفه شرعی برای بالابردن سطح هوشیاری جامعه است. مردم باید حرفهای مختلف را بشنوند تا بهترین آنها را برگزینند و پیروی کنند: «فَبَشِّرْ عِبَاد‌ِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبعُونَ أ‌َحْسَنَهُ ...». (زمر / 17 و 18) اطلاعات و اخبار بخشی از غذای روح انسان است که زمینه‌ساز رشد و تعالی یا سقوط او می‌شود. آگاهی هرچه بیشتر مردم موجب انتخاب راه درست‌تر می‌گردد. جهل یکی از مهم‌ترین موانع هدایت انسان‌ها است که «الناس اعداء ما جهلوا» (نهج‌البلاغه، 438) اینکه «دانستن حق مردم است» در غرب شعار رایجی است‌که البته مانند بسیاری از حقایق دیگر مورد سوءاستفاده قرارگرفته‌است؛ ولی در اسلام یک حقیقت انکارپذیر است. از دیدگاه امام علی(علیه السلام) زیان‌کارترین مردم کسانی هستند که می‌توانند حقایقی را به دیگران منتقل‌کنند؛ ولی نمی‌کنند: «اخسر الناس من قدر علی ان‌یقول الحق و لم‌یقل». (تمیمی آمدی، 1379: 2 / 338) روایات متعددی با این مضمون آمده که خداوند در قیامت بر دهان مخفی‌کننده حقایق و علوم لجامی از آتش می‌زند. (محمدی ری‌شهری، 1422: ح 13811؛ مجلسی، 1429: 2 / باب 13 از ابواب علم) پنج. صیانت از خبر حفظ و صیانت خبر، یکی از اصول اخلاقی خبررسانی است. صیانت خبر یعنی اولاً هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آن صورت‌نگیرد؛ ثانیاً به اهلش سپرده شود. خبر درواقع امانتی در دستان خبرنگار می‌باشد و عدم خیانت در امانت از دستورهای مؤکد اخلاقی است. قرآن‌کریم خیانت در امانت را نتیجه خیانت به خدا و رسول می‌داند (انفال / 27) و فرمان می‌دهد که امانات را به اهل آن بازگردانیم. (نساء / 58) از دیدگاه اسلام، امانت به اشیاء خاصی که شخصی نزد ما به امانت می‌گذارد، اختصاص‌ندارد؛ بلکه هرچیزی که در اختیار انسان قرارمی‌گیرد امانت است و انسان وظیفه دارد از آن مراقبت‌کند. بارزترین مصداق آن امانت الهی است‌که خداوند می‌فرماید: آسمان‌ها و زمین از پذیرش آن ابا داشتند. (احزاب / 72) آنچه در بحث رسانه و خبر اهمیت دارد حقایق و علومی است‌که نزد آدمیان به امانت گذاشته‌می‌شود و قابل توجه است‌که در روایات معصومین(علیهم السلام) خیانت در علم، بالاتر از خیانت در اموال معرفی شده و می‌فرمایند: «فانّ خیانةَ احد‌ِکم فی علمه اشدُّ مِنْ خیانته فی ماله». (مجلسی، 1429: 2 / 244؛ نیز بنگرید به: محمدی ری‌شهری، 1422: ح 14031) جالب است‌که در برخی روایات، صداقت در گفتار و اداء امانت در کنار هم آمده که خبررسانی صحیح و درست، مصداق هر دو می‌باشد. پیامبر اکرم| در ارائه ملاک شناخت افراد درستکار می‌فرماید: به فراوانی نمازها و روزه‌ها و حج و افعال نیک و عبادات شبانه آنها ننگرید؛ اما به صداقت در گفتار و پایبندی به اداء امانت از جانب آنها بنگرید. (غفاری و مستفید، 1372: 2 / 75) شش. رعایت حریم خصوصی رعایت حریم خصوصی افراد در فقه، حقوق و اخلاق اسلامی بسیار مورد تأکید است؛ گرچه دایره حریم خصوصی در اخلاق بسیار گسترده‌تر از معنای فقهی آن است. آیات و روایات علاوه بر محترم‌شمردن حریم خصوصی فیزیکی و نهی از ورود بدون اجازه به منازل و املاک دیگران: «یا أ‌َیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتًا غَیرَ بُیوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأ‌ْنسُوا» (نور / 27) درباره ورود به حریم خصوصی معنوی و تجسس در زندگی دیگران نیز هشدار داده‌اند: «لَا تَجَسَّسُوا». (حجرات / 12) معصومین(علیه السلام) در روایات متعددی، جست‌وجو از عیوب دیگران را نهی‌فرموده و هشدارداده‌اند که این‌کار موجب آن می‌شود که خداوند نیز لغزش‌های این افراد را آشکار سازد: «لا تتبعوا عثرات المسلمین فانّه من تتبع عثرات المسلمین تتبع الله عثرته و من تتبع الله عثرته یَفْضَحُه». (کلینی، 1363: 2 / 355) بنابراین براساس دستور اخلاقی اسلام خبرنگار مجاز نیست برای جذب مخاطب بیشتر، لغزش‌های دیگران را کاوش‌کند. اسلام پا را یک پله هم بالاتر می‌گذارد و بر آن است که چنانچه لغزش دیگران به‌شکل اتفاقی هم برای شما آشکار شد آن را همانند یک سرّ مخفی نگاه دارید که «افشاء السّر سقوط». (حرانی، 1404: 315) از همین‌جا معلوم می‌شود حوزه حریم خصوصی در اسلام بسیار گسترده‌تر و تأکید بر رعایت آن بسیار شدیدتر از چیزی است‌که در حقوق‌بشر غربی وجود دارد. هفت. اصل سودمندی خبر مفیدبودن خبر برای مخاطبین یکی از نکات مهمی است که رسانه‌ها باید به آن توجه کنند. همان‌گونه که اشاره شد از دیدگاه اسلامی، هدف اصلی خبررسانی، رشد و ارتقاء جامعه است. خبر برای سرگرمی مردم و غفلت آنها از مسائل اصلی زندگی نیست. خبررسانی باید درجهت تحقق هدف اصلی آفرینش (کمال انسان‌ها) جهت‌دهی شود. باید فضایل و الگوهای راستین را نشان‌دهد و رذایل و عواقب آنها را گوشزدکند. براساس قاعده «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» (محمدی ری‌شهری، 1422: ح 11021) هیچ رسانه و خبرنگاری حق‌ندارد خبری را منتشرنماید که به‌گونه‌ای به جامعه اسلامی ـ از جهت اخلاقی، امنیت روانی و ... ـ ضرری می‌رساند. در ادعیه معصومین از علم بدون‌فایده ـ حتی اگر ضرری هم نداشته‌باشد ـ به خدا پناه برده‌شده: «... و اعوذبک من علم لا ینفع». (قمی، 1377: 30؛ طباطبایی، 1378: 1 / 338) قرآن داستان‌های فراوانی از پیشینیان نقل می‌فرماید و همواره تأکید می‌کند که نقل این مطالب برای عبرت‌آموزی است. (یوسف / 111؛ آل‌عمران / 13) یکی از مصادیق خبر مضر خبری است‌که موجب ترویج فساد و فحشا در جامعه شود: «إ‌ِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أ‌َنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أ‌َلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَة‌ِ». (نور / 19) روشن‌است‌که هر خبری ممکن‌است از جهاتی نافع و از جهاتی مضر باشد؛ به‌همین‌دلیل ضرورت‌دارد با دقت سنجیده و بررسی‌شود. آیه 83 سوره نساء دلیل بسیار مناسبی برای این بحث است. خداوند متعال در این آیه افرادی را مذمت می‌کند که هرگونه خبری ـ خواه ترساننده و خواه نویدبخش ـ را پیش از ارائه به پیامبر| و اولوالامر در جامعه منتشر می‌کنند. روایات متعددی از پیامبر| و ائمه(علیهم السلام) با این مضمون هست که ما به اندازه عقول مردم با آنها سخن می‌گوییم: إ‌ِنَّا اُمِرنا مَعاشِرَ الأَنبیاءِ أنْ نُکِلَمَ الناسَ بقدر‌ِ عُقُولِهم. (مجلسی، 1429: 2 / 245) از همین‌جا اصل «مصلحت‌سنجی» و ضرورت کتمان در برخی موارد به‌دست می‌آید. امام علی(علیه السلام) دانش‌هایی را موجب گمراهی می‌داند و می‌فرماید: «رُبَّ معرفةٍ ادّتْ الی تضلیل». (کلینی، 1363: 2 / 164) ایشان همچنین می‌فرماید: «چیزهایی می‌دانم که اگر گفته شود هر آینه به لرزه درمی‌آیید و مضطرب می‌شوید». (سیدرضی، بی‌تا: خ 5) این مصلحت‌سنجی تا جایی است‌که امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: أیُّما مُسلم ٍسئل عن مسلم ٍ فصدق و ادخل علی ذلک المسلم مضرةٌ کُتِبَ من الکاذبین. (محمدی ری‌شهری، 1422: ح 10201) چنانچه سخن راستی، به ضرر مسلمانی بیانجامد، گوینده آن از دروغ‌گویان به‌حساب می‌آید. حضرت نمی‌فرماید چنین فردی دروغ‌گوست تا گفته شود احکام اخلاقی تابع کارکرد و نتیجه است؛ بلکه می‌فرماید: در زمره دروغ‌گویان نوشته می‌شود. درهرصورت از مجموعه آیات و روایات اصل مصلحت‌سنجی به‌خوبی استفاده می‌شود؛ البته این یک اصل عقلایی هم هست؛ ولی باید توجه‌داشت همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم هدف از خبررسانی در جامعه اسلامی، رشد و تعالی افراد و پیشگیری از سقوط آنهاست؛ بنابراین معیار مصلحت نیز قرارگرفتن درجهت تکامل افراد جامعه است‌که تشخیص آن نیز براساس آیه 83 سوره نساء برعهده پیامبر| و ائمه(علیه السلام) و پس از آنها علما و فقها (اولی‌الامر) می‌باشد. هشت. مسئولیت مسئولیت و پاسخ‌گو بودن نسبت به اعمال، رفتار، سخنان، نوشته‌ها و ... یک اصل عقلایی و شرعی می‌باشد: «إ‌ِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أ‌ُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا». (اسراء / 36) از دیدگاه اسلامی، مسئولیت انسان نه‌تنها نسبت به خود، بلکه نسبت به سایر افراد جامعه نیز مطرح است، پیامبراکرم| می‌فرمایند: «کُلُّکُم راعٌ و کُلُّکُم مَسئولٌ عن ر‌عیته». (پاینده، 1382 / 611) اصل امر به معروف و نهی از منکر و بسیاری از احکام اخلاقی و حقوقی اسلام نشان‌دهنده همین مسئولیت است. این مسئولیت درباره اصحاب رسانه و خبر بسیار حساس‌تر است. خبرنگار علاوه‌بر مسئولیت در برابر قانون در همین دنیا در آخرت نیز در محضر پروردگار نسبت به آنچه گفته یا نوشته مسئولیت دارد. بازبودن پرونده اعمال انسان‌ها پس از مرگ نکته دیگری است‌که این مسئولیت را در نگاه اسلامی سنگین‌تر می‌کند. چنانچه به سبب آنچه در رسانه منعکس‌می‌شود، فردی هدایت‌شود یا به‌کار خوبی تشویق شود برای همیشه در نامه اعمال افرادی که در آن نقش داشته‌اند عمل نیک نوشته می‌شود؛ همچنین اگر فردی به کار ناپسندی بگراید یا گمراه گردد آثار منفی آن برای زمینه‌سازان آن باقی خواهد ماند. نه. پرهیز از هیاهو و غوغاسالاری یکی از آفات مهم اخلاقی در حوزه خبررسانی، انعکاس غیرواقعی مطالب است؛ به‌این‌معنا که اخبار بیش از آنچه هستند بزرگنمایی شوند. ممکن است رسانه‌ها در این‌کار هیچ دروغ و مطلب خلاف واقعی را منتشر نکنند؛ ولی تأکید بیش از حد بر مطالب کم‌اهمیت و به‌تعبیر رسانه‌ای حاشیه‌سازی و غوغاسالاری به غیرواقعی‌شدن خبر می‌انجامد. امام علی(علیه السلام) لاف و ادعای بی‌جا را از زشتی دانایی برمی‌شمارد: «شَیْنُ العِلم ِ الصَّلَفُ». (تمیمی آمدی، 1379: 2 / 176) ایشان در ذم طلحه و زبیر و یارانشان می‌فرماید: «مانند رعد و برق خروشیدند (کنایه از هیاهوی زیاد) اما در نهایت با شکست مواجه‌شدند». (سیدرضی، بی‌تا: خ 9) نقطه مقابل هیاهو و غوغاسالاری، توجه نکردن به اخبار مهم یا کوچک‌نمایی آنهاست که ضرر آن از دیگری کمتر نیست. ده. به‌کارگیری ادبیات نیکو به‌نیکویی سخن‌گفتن و پرهیز از ادبیات مسموم و گزنده در آیات و روایات به همه مسلمانان توصیه شده‌است: «وَ قُولُوا لِلنَّاس‌ِ حُسْنًا». (بقره / 83) اجتناب از تمسخر دیگران، پرهیز از فضای تهمت و زخم‌زبان و استفاده‌نکردن از القاب و کنایات نازیبا همگی از مصادیق قول حسن هستند که قرآن بر آنها تأکید کرده است. (حجرات / 11) نرم‌گویی در روایات نیز از عبادات است: «انّ من العبادة لین الکلام» (تمیمی آمدی، 1379: 2 / 339) و سخن زیبا دلیل فراوانی عقل شمرده شده است: «جمیل القول دلیل وفور العقل». (همان: 341) قرآن در مواردی نه‌تنها قول حسن بلکه قول احسن را از بندگان خواسته و می‌فرماید: «وَقُلْ لِعِبَادِی یقُولُوا الَّتِی هی أ‌َحْسَنُ». (اسراء / 53) اگر به مردم عادی در مورد نیک سخن‌گفتن این همه تأکیدشده، حساب رسانه‌ها ـ که الگویی تأثیرگذار بر آحاد جامعه هستند و وظیفه هدایت و رشد مردم را برعهده‌دارند ـ روشن است. این‌همه تأکید برای آن است‌که سخن نیک و اجتناب از دروغ، تهمت و ... یکی از فضایل اخلاقی است‌که توجه نکردن به آن موجب سقوط اخلاقی می‌گردد. آیات و روایات فراوانی در باب آفات زبان وجود دارد که انسانِ خواهانِ رشد و تعالی حتماً باید به آنها توجه‌کند. از سوی دیگر رعایت نرمی و ادب موجب تأثیر بیشتر کلام در مخاطب می‌گردد. مطلب هرقدر هم که حق باشد چنانچه با ادبیات خشن و ناصحیح القا شود، تأثیر نامطلوب می‌گذارد. خداوند هنگامی که به حضرت موسی(علیه السلام) امر کرد با برادرش هارون به نزد فرعون بروند و او را به توحید و یکتاپرستی دعوت‌کنند، سفارش کرد با او به نرمی سخن بگویند شاید در او تأثیربگذارد و هدایت شود. (طه / 44) یازده. اتصاف به فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل پایبندی به اصول اخلاقی پیش‌گفته درصورتی ممکن‌است که متصدیان رسانه‌ها و خبرنگاران دارای شایستگی‌های لازم اخلاقی باشند. چنانچه فضایل اخلاقی در درون خبرنگار نهادینه نشده‌باشد، نمی‌توان انتظار داشت مسائل اخلاقی را رعایت‌کند، دروغ نگوید، تهمت نزند، بزرگنمایی نکند، به فکر سعادت و رشد جامعه باشد، اخبار دارای آثار سوء اخلاقی یا روانی را منتشر نکند و ... . از کوزه همان برون تراود که در اوست. در روایات فراوانی تأکیدشده که برای یافتن راه از گمراه کمک نخواهید که در این‌صورت نتیجه‌ای جز گمراهی در پی نخواهد داشت: «من استرشد غویّاً ضَلَّ». (تمیمی آمدی، 1379: 1 / 471) چنانچه اصحاب رسانه در راه راست قرارنداشته باشند جامعه را نیز به انحراف خواهند کشاند و به‌دنبال انتشار اخباری خواهند رفت که موجب سقوط افراد و گمراهی آنان است: «وَمِنَ النَّاس‌ِ مَنْ یشْتَر‌ِی لَهْوَ الْحَد‌ِیث‌ِ لِیضِلَّ عَنْ سَبیل‌ِ اللَّهِ بغَیر‌ِ عِلْم ٍ». (لقمان / 6) در هرصورت همان‌گونه که در ابتدا گفته شد رسانه درواقع نقش واسطه بین واقعیات و جامعه را دارد؛ مانند آب زلال و گوارایی که از سرچشمه با ظرفی برداشته شود تا افراد از آن بنوشند. اگر این ظرف آلوده باشد آب را نیز آلوده خواهد کرد. نتیجه آموزه‌ها و دستورهای اسلام در حوزه اخلاق رسانه و خبررسانی را از جهات مختلف می‌توان با منشورهای جهانی اخلاق خبرنگاری و مانند آن سنجید. در این مقاله با توجه به ضرورت اختصار، این دو مجموعه را از دو جهت، مقایسه و برمی‌رسیم: از جهت احکام اخلاقی و ماهیت شغل خبررسانی. یک. مقایسه احکام اخلاقی با مروری بر مجموعه بایدها و نبایدهای اخلاق خبرنگاری در غرب و اسلام معلوم می‌شود این دو مجموعه اشتراکات فراوانی دارند. گرچه ادبیات به‌کارگرفته‌شده و فضای طرح مباحث و مطالب اخلاقی متفاوت است، رعایت حریم خصوصی، داشتن صداقت، رعایت انصاف، دقت و ... در هر دو مجموعه مشاهده‌می‌شود؛ البته ظاهر برخی از عبارات در منشورهای جهانی با آنچه در توضیح آمده، متفاوت یا اضیق می‌باشد؛ مثلاً در توضیح انصاف، دادن فرصت دفاع به متهم یکی از مصادیق انصاف می‌باشد. در هرصورت از مصادیق مشترک که بگذریم بین دو مجموعه افتراقات فراوانی نیز هست. با اندکی تأمل به‌خوبی پیداست که دستورها و توصیه‌های اخلاقی اسلام از جهت کمی و کیفی بر منشورات جهانی فعلی برتری دارد. برتری کمی یعنی در منشور اخلاق رسانه اسلامی، احکامی وجود دارد که از آنها در منشورات جهانی فعلی خبری نیست. اصل سودمندی خبر، عدم پیگیری لغزش‌ها و وظیفه شرعی و دینی خبرنگار نسبت به شغلش از این دسته‌اند. برتری کیفی نیز یعنی حتی در مواردی که احکام اخلاقی مشترکی وجود دارد در موارد زیادی احکام اخلاقی اسلام در حوزه خبر و رسانه بسیار گسترده‌تر و عمیق‌تر از آن چیزی است‌که در منشورهای جهانی وجود دارد؛ برای نمونه احترام به حریم خصوصی دیگران در هر دو مجموعه مورد تأکید قرارگرفته است؛ درحالی‌که آن در منشورهای جهانی معمولاً به حریم فیزیکی تفسیر می‌شود. گرچه در برخی موارد به عقاید و افکار هم اشاره‌شده است. آنچه در اسلام مورد تأکید قرارگرفته و بسیار فراتر از عدم پیگیری لغزش‌های دیگران است، مسئله حفظ سرّ و کتمان عیوب دیگران است؛ یعنی اگر خبرنگار حتی از طریق قانونی به اطلاعاتی دست‌یافت که خطاهای قانونی یا اخلاقی یک فرد بلندپایه دولتی را نشان‌می‌داد نباید آن را منتشرکند؛ بلکه باید این اطلاعات را ـ براساس دستور ردّ امانات به اهل آنها ـ در اختیار اهلش قراردهد. امانت به این معنا در منشورات جهانی وجود ندارد و از آن گذشته باید توجه داشته باشد که گرچه ترویج این اطلاعات مخاطبین فراوانی را جذب خواهد کرد، نتایج زیانباری مانند ترویج و تبلیغ فساد و فحشا خواهد داشت که خداوند نسبت به آن وعده عذاب داده‌است. مورد قابل مقایسه دیگر مسئولیت است. مقصود از مسئولیت در منشورهای جهانی، مسئولیت در برابر خوانندگان می‌باشد و نتیجه آن روشن‌کردن منبع خبر است؛ مگر در موارد خاص؛ درحالی‌که مسئولیت اخلاقی خبرنگار از دیدگاه اسلام بسیار فراتر از آن است و شامل همه گفته‌ها و نوشته‌ها و پذیرش تبعات آنها در دنیا و آخرت می‌شود. دو. ماهیت خبررسانی مقایسه منشورهای جهانی اخلاق خبرنگاری با دستورهای اخلاقی اسلام در زمینه اطلاع‌رسانی نشان‌می‌دهد اساساً ماهیت این فعالیت در دو حوزه اسلام و غرب کاملاً متفاوت می‌باشد. با توجه به منشورهای جهانی، وظیفه اصلی خبرنگار، کسب بیشترین اطلاعات و انتقال آنها به جامعه به‌منظور جذب بیشتر مخاطبین می‌باشد. در این چارچوب درواقع نتیجه اصلی فعالیت خبرنگار کمک به بنگاه‌های خبری برای کسب سود بیشتر می‌باشد؛ اما از نگاه اسلامی اطلاع‌رسانی و آگاه‌کردن مردم یک وظیفه شرعی است. هدف اصلی خبرنگاری رشد و ارتقاء جامعه و کمک به حرکت در جهت تکامل و سعادت می‌باشد. نشان دادن خوبی‌ها و بدی‌ها و نتایج هر یک کمک به تبیین رشد از غیّ می‌باشد. در این چارچوب مسئولیت اصلی خبرنگار در برابر خداوند و همچنین پاداش حقیقی او در آخرت خواهد بود. از همین‌جا معلوم می‌شود بسیاری از مطالبی که در منشور اخلاقی خبرنگاری در اسلام به آنها اشاره نشده، مانند استقلال و بی‌طرفی خبرنگار، از آنچه گفته شد به‌خوبی به‌دست می‌آید. خبرنگاری که وظیفه اصلی خود را رشد و تکامل جامعه می‌داند و در برابر خداوند مسئولیت دارد نیازی به توصیه به استقلال و بی‌طرفی نخواهد داشت. در هر صورت ماهیت خبرنگاری و خبررسانی در اسلام بسیار شریف‌تر و والاتر از آن است‌که در غرب مطرح است. براین‌اساس هرگونه فعالیت خبرنگار برای عمل به وظیفه‌اش ارزش فراوانی دارد که با توجه به دستورهای الهی و مسئولیت سنگینی که دارد می‌تواند انتظار پاداش‌های بزرگ الهی را در آخرت داشته باشد. با توجه به مطالب پیشین، تهیه منشور اخلاقی رسانه از دیدگاه اسلام و ارائه آن به‌عنوان یک سند جهانی از نیازها و ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر است که گام‌های اولیه آن برداشته شده است. انتهای متن/ منابع و مآخذ 1. قرآن کریم. 2. نهج‌البلاغه، به قلم فیض الاسلام. 3. آشنا، حسام‌الدین، «اخلاق اطلاعات»، سایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات. 4. اسلامی، محمدتقی و دیگران، 1386، اخلاق کاربردی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 5. پاینده، ابوالقاسم، 1382، نهج الفصاحه، تهران، دنیای دانش، چ چهارم. 6. پویا، علیرضا، 1388، «خبر و خبررسانی در قرآن کریم»، پایان‌نامه سطح سه مرکز مدیریت حوزه علمیه قم. 7. پی. جی. سفی‌مان و دیگران، 1375، نگاهی دیگر به اخلاق رسانه‌ای، مترجمان محمود حقیقت‌کاشانی و دیگران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها. 8. تمیمی آمدی، عبدالواحد، 1379، غررالحکم و دررالکلم، به قلم هاشم رسول محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ سوم. 9. جبلی، پیمان، 1383، «اخلاق حرفهای خبر در اسلام»، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق، بهار 1383، ش 21. 10. حرانی، ابن‌شعبه، 1404 ق، تحف العقول عن آل الرسول، قم، جامعه مدرسین، چ دوم. 11. حق‌شناس، علی‌محمد و دیگران، 1381، فرهنگ معاصر هزاره، تهران، فرهنگ معاصر. 12. دهقان، علیرضا، 1388، «پارادوکس اخلاق رسانه‌ای»، وب سایت مرکز آموزش و پژوهش مؤسسه همشهری، 6/2/1388: www.hamshahritraining.ir 13. دیلمی، احمد و مسعود آذربایجانی، 1382، اخلاق اسلامی، قم، نشر معارف، ویراست دوم، چ پانزدهم. 14. دیلمی، شیخ حسن، 1412 ق، ارشاد القلوب الی الصواب، 2 جلدی، قم، شریف رضی. 15. رندال، دیوید، 1382، روزنامه‌نگاری حرفهای، ترجمه علی‌اکبر قاضی‌زاده، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران. (اینترنتی) 16. سایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، 27/2/1385: www.ict.gov.ir 17. شعیری، تاج‌الدین، 1405 ق، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی. 18. طباطبایی، سید محمدحسین، 1378، سنن النبی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامی، چ هفتم. 19. الطریحی، فخرالدین، 1378، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ سوم. 20. علامه حلی، 1415 ق، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چ پنجم. 21. غفاری، علی‌اکبر و حمیدرضا مستفید، 1372، عیون اخبار الرضا، تهران، صدوق. 22. فولادی، محمد، 1387، اخلاق روزنامه‌نگاری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 23. قمی، حاج شیخ عباس، 1377، مفاتیح الجنان، تهران، پیام آزادی، چ نهم. 24. کلینی، محمد بن یعقوب، 1363، اصول کافی، جواد مصطفوی، تهران، علمیه اسلامیه. 25. لبیبی، محمدمهدی، 1387، معیارهای اخلاق رسانه‌ای در رادیو، تهران، طرح آینده. 26. ماسوری، ابراهیم، 1384، «احکام فقهی حفظ و نشر کتب ضاله»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مدرسه عالی شهید مطهری، تهران. 27. مجلسی، محمدباقر، 1429 ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات. 28. محمدی، مجید، 1379، اخلاق رسانه‌ای، نقش و نگار، تهران. 29. محمدی الریشهری، محمد، 1422 ق، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث. 30. مریل، جان. سی، 1389، «حرفه‌ای‌گرایی؛ ترکیبی از آزادی و مسئولیت‌پذیری رسانه‌ای»، ترجمه زهرا جعفری، سایت مرکز آموزش و پژوهش مؤسسه همشهری، 6/6/1389: www.hamshahritraining.ir 31. معتمدنژاد، محمدکاظم، 1385، «اصول اخلاق حرفهای روزنامه‌نگاری، زمینه‌های تاریخی»، مقررات‌گذاری‌های ملی و پژوهش‌های جهانی، فصلنامه رسانه، تابستان 1385، ش 66. 32. نوری الطبرسی، حسین بن محمدتقی، 1408 ق، مستدرک الوسایل، بیروت، مؤسسه آل بیت للاحیا التراث. 33. ویلیامز، برنارد، 1383، فلسفه اخلاق، ترجمه زهرا جلالی، قم، معارف. 34. وینسترا، ک، «اخلاق ارتباطات، رویکردی بر مبنای مسیحیت»: www.eprsoft.com/home/information 35. Abramowicz, David M, “Calculating the Public Interrest in Protecting Journalists”, Confidential Sources, papers.ssrm.com. 36. Associated Press Managing Editors, “Stament of ethical Principles”, www.apme. com. 37. Crystal, David (editor), 2000, The Cambridge Encyclopedia, USA, Cambridge University, fourth edition. 38. Dean, Catherin, 2006, “Truth and the Media”, Strathmore University Ethics Conference. 39. Halton House London, “Press Complaits Commission”, www.pcc.org.uk. 40. International Communication Association, “Journalism and Public Enterest”. www.acahdq.org. 41. International Federation of Journalists, www.ifj.org. 42. Parliamentary Assembley Council Europe, “resolution 1993 on the Ethics of Journalism”, assembly. coe. Int. 43. Society of Professional Journalists, “code of ethics”, www.spj.org. 44. The American Society of Newspaper Editors, “Canons of Journalism”, www.superiorclipping.com. غلامحسین گرامی* فصلنامه اخلاق - شماره 12
93/08/18 - 00:45
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 27]
-
گوناگون
پربازدیدترینها