تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1836339916
عمارت قيصريهي اصفهان و ملاحظات وقف
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
عمارت قيصريهي اصفهان و ملاحظات وقف نويسنده: محمد باقر کبير صابر آغاز کلام عمارت قيصريه اصفهان، که يکي از پر شکوهترين بازارهاي تاريخي ايران است، در عهد سلطنت شاه عباس اول و در سالهاي قبل از پايتختي اصفهان (999 هجري قمري)(1)بنا به دستور دربار صفوي ساخته شد. اين مجتمع عظيم تجاري، که باني و مالک آن خود شاه عباس اول بود، در ادامهي ايام پادشاهي صفوي يکي از مکانهاي مهم شهري به حساب ميآمد که شاهان صفوي همواره به کارکرد آن عنايت ويژهاي داشتند. مطلبي که در پيش رو داريد، بخشي از گذشتهي تاريخي اين بازار را از منظر مباحث مربوط به فرهنگ وقف بررسي ميکند.وقف عمارت قيصريهعمارت قيصريه در سالهاي نخستين پس از احداث، ضمن آنکه جزو ساختمانهاي جديدي بود که به فرمان شاه عباس اول داير گشته بود، از املاک خاصهي شاهي نيز به حساب ميآمد. اسکندر بيگ ترکمان در تاريخ عالم آراي عباسي، آن را در شمار املاک و متملکاتي آورده که در «حيطهي تملک و تصرف شرعي»(2)شاه عباس قرار داشته است تا آن که سرانجام تصميم ميگيرد آن عمارت و بخشي ديگر از املاک و زمينهاي خود را وقف نمايد؛ اين موقوفات به نام موقوفات چهارده معصوم - عليهمالسلام - مشهور شدهاند.اسکندر بيگ ترکمان در ذيل وقايع سال بيست و يکم جلوس شاه عباس اول نوشته است:در اين سال رأي صواب نماي اشرف اعلي، که شعله افروز خطاير غيبي و روشني بخش ديدهي باريک بينان دقايق لاريبي است، به رهنموني توقيعات يزداني و تأييدات آسماني، که هميشه قرين حال خير مال آن حضرت است، جميع املاک و رقبات مکتسب خاصهي خود را که در زمان دولت روز افزون در حيطهي تملک و تصرف شرعي آن حضرت قرار گرفته بود و قيمت عادله آنها زياده از يک صد هزار تومان شاهي عراقي و حاصل آنها بعد از وضع مؤونات زراعت به تسعير وسط قريب به هفت هزار تومان ميشد مع خانات عاليه و قيصريه و چهار بازار دور ميدان نقش جهان اصفهان و حمامات، که در آن بلدهي جنت نشان ترتيب يافته، وقف حضرات عاليات مقدسات چهارده معصوم - عليهمالسلام - فرمودند و اقل حاصل را منظور داشته چهارده حصه کردند...(3).سپس به تفصيل شروط اين وقف نامه پرداخته، مينويسد:به شروطي که در وقفيهي معتبرهي مرقومه به قلم افادت رقم علامة العلمائي مجتهد الشأني، شيخ بهاءالدين محمد [شيخ بهايي] مبين و مسطور است عمل نمايند و...(4).در برخي منابع ديگر نيز با اندک تفاوتهايي از اين موقوفات ياد شده است؛ به طور مثال سيد حسن بن مرتضي حسيني استر آبادي، معاصر شاه سلطان حسين صفوي (حدود يک قرن بعد از وقف قيصريه) ميزيسته است، در کتاب تاريخ سلطاني، در شرح حال شاه عباس اول دربارهي اين موقوفات چنين مينويسد:و تمامي اموال و اسباب و املاک و مکنت خود را وقف سرکار حضرات مطهرات، سدره مرتبات، عرش درجات، چهارده معصوم صلوات الله عليهم اجمعين فرمودند موافق وقف نامچهي سواي تاريخ، که حسب الفرمان شرف صدور يافته به خط مرحوم شيخ بهاءالدين محمد عاملي، شيخ الاسلام دار السطنهي اصفهان، که حاصل و مداخل املاک و رقبات مذکوره هر ساله مبلغ چهارده هزار تومان ميشده و به سر کار جديدي موسوم است موافق شروط و قضيهاي - که حال معمول و مستمر است - داد و ستد ميشود، به شرح آنکه: غرض از تنميق اين صحيفه آن که وقف نمود کلب آستان علي بن ابيطالب، عباس، آنچه تا حين صدور هذا الوقف عتبه، در تحت تصرفات مالکانهي خود را داشتند خاليا عن حق الغير و عن کل ما منع صحة الوقف بر حرم اشرف و مرقد ارفع اقدس سيد کونين و نبي ثقلين و صاحب مقام قاب قوسين - صلي الله عليه - و بر عتبهي عليه و روضهي قدسيهي سلطان سرير ولايت، ديباچهي صحيفهي امامت و هدايت، المخصوص به تنصيص (انما وليکم الله) و سلام الله عليه و علي اولاده المعصومين، و آن همگي و تمام کاروان سراي واقعه در صدر ميدان نقش جهان اصفهان است مع قيصريهي متصله به آن و کل بازار دور ميدان مذکور و حمام واقع در جوار آن، مشهور به حمام شاهي، که جميع آنها احداث کردهي کلب آستان علي بن ابيطالب است.... (5).توليت وقفشاه عباس براي آن که بر اين املاک بعد از جاري شدن صيغهي وقف، هم چنان اشراف داشته باشد و نظارت کند، در وقف نامه مذکور، خود و سپس پادشاهان بعدي را متوليان موقوفات معرفي ميکند.توليت وقف مذکور مادام الحيوة که به زمان ظهور حضرت صاحب الامر متصل باد به ذات اشرف خود و بعد از آن به پادشاهان گرامي نژاد که در ممالک ايران مسند نشين تخت شاهي و جالس سرير پادشاهي بوده باشند تفويض فرمودند....(6).انگيزههاي شاه عباس براي وقفدلايلي که در پس نيات وي براي به وجود آوردن اين موقوفات کلان نهفته بود، براي ما کاملا شفاف نيست؛ به خصوص آن که متون مختلف، اهداف متفاوتي را براي اين تصميم ذکر کردهاند.اسکندر بيگ ترکمان، منشي دربار شاه عباس، با مبالغهاي گزاف آن را «به رهنموني توقيعات يزداني و تأييدات آسماني» دانسته و نوشته است:چون عقلاي دانشور و دانشمندان خرد پرور، که دقيقه شناسان مدارج افلاک و بينندگان خفيات نتايج عناصر و افلا کند، به ديدهي تأمل و انصاف نظر بدين امور خجسته اندازند در خاطرشان به يقين بپيوندد که در عالم اسباب و مقتضاي طبع بشريت و هوا پرستي، که جزو اعظم سلطنت و فرمانروايي است، وقوع اين حال از حوصلهي خيال ارباب تعلق بيرون است....(7)صاحب کتاب وفيات العلماء دليل اين موقوفات را برکت تأثير معنوي جناب ملا عبدالله شوشتري (ره) دانسته و چنين عنوان نموده است:و [جناب ملا عبدالله شوشتري (ره)] بسيار کراهت داشت با شاه عباس صفوي؛ يک روز اتفاقا ملاقات شد؛ بسيار شاه از جناب ملا عبدالله احترام کرد و همان سبب شد که اوامر عبدالله را به موقع اجرا بگذارد و موقوفات مدارس و موقوفات معروف به چهارده معصوم [عليهمالسلام] و مدرسهي منسوب به ملا عبدالله [ره] در اصفهان بنا کرد و خود جناب ملا عبدالله را مدرس آن قرار داد و همچنين مدرسهاي براي جناب شيخ لطف الله و مدرس آن خود شيخ لطف الله را قرار داد همهي اين خيرات را ميتوان گفت باعث، ملا عبدالله شد (8).البته با توجه به تظاهري که شاه عباس به دين مقدس اسلام داشته، بعيد نيست که به سبب تکريم توصيهي جناب ملا عبدالله شوشتري (ره)، که از اعاظم فقهاي زمان بود، به اين اقدام دست زده باشد.راجر سيوري در کتاب ايران عصر صفوي، در ضمن بحث راجع به ويژگيهاي جامعهي صفوي و ارتباط متقابل عالمان و بازار، راجع به تصميم شاه اين گونه مينويسد:شاه عباس اول در 1607 م / 1016 - 1015 ه. ق تمامي املاک و اموال شخصي خود را وقف چهارده معصوم [عليهمالسلام] کرد و توليت آن را خود بر عهده گرفت و بعد از خود نيز به جانشينانش واگذار کرد. به سخن مورخ معاصر وي، اسکندر بيگ منشي، اين نيکوکاري جز از سوي پادشاهاني که بعد از بخشش اموال خود، قصد کناره گيري از سلطنت و در پيش گرفتن زندگي زاهدانه را داشتند سابقه نداشت(9).وي در ادامه راجع به پيامدهاي اين تصميم شاه عباس توضيح ميدهد که چگونه بعضي از صاحبان املاک براي مصونيت بخشيدن به اموال خويش در برابر تعديات دولتي اين روش را الگو قرار ميدادند:«همين يک عمل نه تنها مستقيما به وسعت اراضي وقف به مقدار نسبتا زيادي افزود، بلکه براي عدهي زيادي از زمين داران سر مشق شد تا به نحو مشابهي عمل کنند. از طريق بر عهده گرفتن توليت اوقاف و سپردن آن به خانوادهشان پس از مرگ، اين زمينداران بعد از دادن صدقاتي که جنبهي ظاهري داشت، هم چنان به استفاده از عايدات موقوفات ميپرداختند. بدين طريق تا حدي از خطر مصادرهي اموال و هم چنين پرداختن ماليات و ديون در امان ميماندند(10).البته آنچه را که وي به عنوان آموزههاي زمين داران از اين حرکت شاه عباس ذکر نموده است، عملا نميتوان به همهي موقوفات و نيات بانيان آنها تعميم داد و به حتم افراد خير انديشي نيز وجود داشته که در اين مورد با حسن نيت عمل کردهاند.آر. دي. مک چسني با اتکا به متن کتاب روضة الصفويهي اثر ميرزا بيگ بن حسن جون آبادي، هدف شاه عباس از وقف قيصريه را در راستاي سياستهاي وي براي تسلط بر بازار، توصيف نموده و آورده است:اين استفاده از وقف هم، چون پشتيبان عمدهي مالي براي توسعهي تجاري مجموعهي ميدان ابزاري اقتصادي بود که شاه براي جذاب کردن محلهي تجاري جديد براي کساني که جايي در آن اجاره ميکردند، و از آن مهمتر، براي اين کهاين محله را بر بازار هارون ولايت تفوق اقتصادي بخشد، اعمال ميکرد... مستحدثات بازار ميدان، حجرات و تيمها و کاروانسراها و... چون وقف بود مشمول قانون ارث واقع نميشد که تجزيه گردد... ثبات نسبي موقوفه، به لحاظ مديريتش، شايد در جذب مستأجر تجاري مؤثر بوده باشد. مضافا در اين مورد خاص، شاه عباس در وقف نامهاش قيد کرده بود که شاهان بعدي عهده دار نصب متولي وقف خواهند بود. ايجاد چنين پيوند مستقيمي ميان فعاليت کارآمد بازار ميدان نيز شايد خود تضمين ديگري براي مستأجران بوده که حکومت حافظ منافع ايشان در بالاترين مرتبه خواهد بود(11).تحليل وي دربارهي انگيزههاي شاه عباس از وقف اين بازار و چهار بازار اطراف ميدان، بي شک پيامدهاي توفق بخشي را نشان ميدهد که بر اعتبار تجاري و امنيت اقتصادي قيصريه در آن زمان ميافزود.رونق کارکردي قيصريهحساسيت و توجه ويژهاي که شاه عباس براي رونق بخشيدن به عمل کرد بازار قيصريه و افزودن بر اعتبار تجاري آن مبذول کرده بود، موجب شد که در اندک مدتي اين بازار به يکي از قطبهاي شاخص تجارت جهاني درعرصهي ابريشم و ساير منسوجات گرانبها تبديل گردد. تحرک اقتصادي بالا، انباشت سرمايه و تراکم مراجعان منجر شد تا به فضاهاي جديد در قيصريه احساس نياز شود؛ زيرا اين مرکز به عنوان مهمترين مجتمع تجاري پايتخت، ديگر قادر نبود پاسخگوي حجم کارکردي جديد و الزامات عملکردي محوله باشد؛ لذا در اين ايام همگام با ساير ساخت و سازهاي جديد شهري، که براي بالا بردن قابليتهاي پايتخت در پاسخگويي به نيازهاي جديد صورت ميپذيرفت، طرح توسعه قيصريه نيز مورد توجه قرار گرفت(12).قيصريه و فراموشي حقوق وقفمتأسفانه بعد از انقراض پادشاهي صفوي و از هم پاشيدن نظم ديواني، موقوفه بودن قيصريه به روشي که شاه عباس اراده کرده بود، فراموش شد. استيلاي هفت سالهي افغانها در اصفهان تبعات شومي براي موقوفات داشت. در کتاب سياست و اقتصاد عصر صفوي از يک گماشتهي افغاني به نام ملا زعفران ياد شده که بر رافضي بودن اصفهانيها و همهي مردم ايران حکم داد و رفضه را کافر ناميد.و به استناد اين حکم، رقبات دفتري صفويه را که تشخيص قراي دولتي و اربابي و موقوفه را به درستي معلوم ميکرد و در چهلستون ضبط بود به زاينده رود افکند (13).و اين گوشهاي مختصر از جنايات افغانها در زدودن ضوابط ديواني مبتني بر فقه شيعي بود.به هر حال دقيقا مشخص نيست که از چه تاريخي، به موضوعيت وقف بودن قيصريه بي اعتنايي شده است؛ چنان که درحال حاضر ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان اصفهان نيز در زمينهي مالکيت بر مجموعهي قيصريه سند و ادعايي ندارد. نکتهي جالب توجه آن که در بايگاني راکد اين ادارهي کل، رونوشت وقف نامهاي وجود دارد مبني بر آن که در سنهي 1216 هجري قمري (بعد از حدود دويست سال از وقف قيصريه)، فردي به نام آقا سيد عليا خلف حاجي مير حسن، کل اين بازار را براي اولاد ذکور خود وقف مينمايد(14).دراين پرونده، نامهاي به تاريخ 11 / 3 / 71 به امضاي رئيس ادارهي کل اوقاف و مهر آن اداره مبني بر پي گيري و روشن نمودن وضعيت موقوفات مزبور وجود دارد، و ديگر هيچ سندي که گوياي فرجام اين موقوفات باشد، به چشمنميخورد. برخي از قسمتهاي آن به اين شرح است:«وقف مؤبد ملي صحيح و حبس مخلد شرعي نمود تمامي و جملگي املاک و قرا و خانها و باغات و دکاکين و ساير اشياي مفصله ذيل الکتاب را با کافهي لواحق حصهي سيالهي موروثي عاليجاه واقف موفق عظم اله از...» و با شمردن باغات، خانها، آباديها، مغازهها، قنات، حمام، يخچال آسياب و معدن در شهرهاي مختلفي چون قزوين، تهران، اصفهان طالقان و شهريار. در ذيل املاک اصفهان آورده است:«... و شش دانگ بازار علي مشهور به بازار قيصريه واقعه در پايين مسجد شاه و...»و ساير بناهايي که در اصفهان مالک آنها بود، ذکر ميکند و در ادامه مينويسد: «... وقف بر اولاد ذکور و ذکور اولاد ذکور بطنا و نسلا بعد نسل».در ضمن اندکي از درآمد موقوفات ياد شده را به امور خيريه، به غير از اولاد خود در نظر ميگيرد. سپس به تفصيل شرح ميدهد اگر اولاد ذکور او وفات يافت يا انقراض يابند، چگونه با موقوفات، عمل شود. در انتهاي وقف نامه تاريخ آن نوشته شده است: «و کان ذلک في شهر ذيقعدة الحرام سنة ست عشرة مأتين بعد الالف من الهجرة النبوية المصطفوية».همان طور که در ابتدا نيز گفتيم، اين پرونده جزو پروندههاي راکد ادارهي اوقاف و امور خيريهي استان اصفهان است. به هر حال در اين جا هدف از ذکر اين مطالب، قصد پي گيري حقوقي امر نيست و منظور آن است که بخشي از فراز و نشيبهاي تاريخي در گذر حيات اين عمارت بيان شود.خاتمهگفتاري که سپري شد، سعي بر آن داشت که بخشي از در هم تنيدگي ملاحظات فرهنگي (درحوزهي وقف) با مسائل عمران شهري، در محدودهاي کوچک از شهرسازي اصفهان در عهد صفوي (مجموعهي قيصريه) را کاوش و متجلي نمايد. هر چند کسب شناخت کامل و عاري از خطا در مورد اين موضوع بعداز گذشت چهار قرن اندکي سخت است، اميد آن ميرود که پژوهشهاي آتي امکان فهم بيشتر و تبيين نکات مبهم را فراهم سازد.پی نوشت:1- افوشتهاي نطنزي، محمود بن هدايت الله، نقاوة الاثار في ذکر الاخيار، به اهتمام احسان اشراقي، چ 2، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1373، صص 377 - 376.2- ترکمان، اسکندر بيگ، تاريخ عالم آراي عباسي، نيمهي دوم، چ 2، تهران، انتشارات امير کبير، 1350، ص 760.3- همان.4- همان.5- حسيني استر آبادي، از شيخ صفي تا شاه صفي (تاريخ سلطاني)، به اهتمام دکتر حسن اشراقي، چ 1، تهران، انتشارات علمي، 1364، صص 136 و 135.6- ترکمان، اسکندر بيگ، همان، ص 761.7- همان.8- جلالي شاهرودي، حسين، وفيات العلما، مشهد، چاپخانهي خراسان، بيتا، ص 76.9- سيوري، راجر، ايران عصر صفوي، ترجمه کامبيز عزيزي، چ 1، نشر مرکز، 1372، ص 182.10- همان، ص 183.11- مک چسني، آر. دي، «احداث اصفهان عباسي در متون صفوي»، ترجمه مهرداد محمود زاده، رواق، سال اول، شمارهي 1، (پاييز 1377)، صص 77 و 78.12- جهت مطالعه بيشتر در اين زمينه رک: کبير صابر، محمد باقر، تحليلي بر انتظام کالبدي و کارکردي مجموعه بازار قيصريه اصفهان (پايان نامهي کارشناسي ارشد)، دانشگاه هنر، 1379.13- باستاني پاريزي، محمد ابراهيم، سياست و اقتصاد عصر صفوي، چ 4، تهران، انتشارات صفي عليشاه، 1376، ص 358.14- ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان اصفهان، کد پرونده 45-و.منبع: ميراث جاويدانتصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 889]
-
گوناگون
پربازدیدترینها