ابتذال مکتوب: از فال‌نامه‌های سنتی تا فال‌قهوه

واضح آرشیو وب فارسی:خبر آنلاین: وبلاگ > صالحی، سید عباس - بیست و سومین نمایشگاه کتاب، به پایان رسید. چونان دوره‌های پیشین، آمار مشعشع و درخشان مطرح شد. از جمله:- روزانه، حدود نیم میلیون نفر از نمایشگاه کتاب بازدید داشتند.- در مجموع، بیش از 5 میلیون نفر، از نمایشگاه کتاب بازدید کردند که 55 درصد آن‌ها شهرستانی بودند.- میزان خرید کتاب از مرز 100 میلیارد تومان گذشت.- میزان عناوین کتاب‌های تخصصی، به 170 هزار عنوان رسید.- نمایشگاه از فضای 120 هزار متر مربع برخوردار بود.(به نقل از مصاحبه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تابناک 25/2/89) اما به نظر می‌رسد آن‌چه نمایشگاه کتاب سالانه، نسبت به آن کم اعتنا یا بی اعتناست؛ ارزیابی چرخه فعالیت نشر و کتاب در این فرصت است و حاشیه نشست‌های کم رونق یا بی رونق در مجاورت نمایشگاه (بنویسیم نمایشگاه و بخوانیم فروشگاه سالانه) چندان تأثیری در تحلیل و ارزیابی نداشته و ندارد و از رهبر فرزانه و کتاب‌شناس انقلاب اسلامی در حاشیه گفت‌وگوهای بازدید از نمایشگاه، چنین نقل شده که:« بالاخره مسأله کتاب، مسأله مهمی است. درباره مشکلات حوزه کتاب حرف‌هایی شنیدم که برای من بعضی تازه بود. دیدم این‌ها حرف‌های درستی است وما هم نشنیده‌ایم. به نظر باید دل داد به کسانی که حرفی دارند در زمینه کتاب و مسائل کتاب را حل کرد» (در حاشیه‌های بازدید رهبری از نمایشگاه کتاب به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب) از آمارهای کمّی تا ارزیابی‌های کیفیحوزه کتاب، مسائل بسیار متنوعی را در بر دارد. یکی از این مقولات، ارزیابی محتوایی آن است که تولید کتاب در کشور، در چه سطحی در مسیر دو هدف عمده «تولید دانش» و «تأثیر در فرهنگ عمومی» مؤثر بوده‌اند. به عنوان نمونه در آمار نشر کتاب در سال 88، چنین آورده‌اند:- عناوین منتشر، بیش از 60 هزار عنوان بوده است.- در مجموع، حدود 40 میلیارد صفحه چاپ شده است.- در مجموع، حدود 205 میلیون نسخه کتاب، چاپ گردیده است.- از عناوین منتشر، حدود 49 هزار عنوان تألیف و 11 هزار عنوان ترجمه بوده است.- و ...(به نقل از سایت خانه کتاب، آمار نشر کتاب در سال 88)آمار فوق، می‌تواند شورآفرین و بهجت‌زا باشد. کشوری که در سال 57، کمتر از 2 هزار عنوان چاپی داشته است؛ اکنون به حدود 30 برابر رسیده است. (با آن‌که جمعیت حدود 2 برابر شده است) نباید به این روند غیرمنصفانه نگاه داشت و آن را نادیده انگاشت. اما آیا در باب محتوی و کیفیت، دقت و مداقه‌ای صورت گرفته است؟! از ممیزی‌های صوری و شکلی بگذریم؛ آیا در حوزه محتوایی چه مقدار بازخوانی رخ داده است؟ جدای از انتخاب‌های کتاب سال - که تعدادی معدود را در بر می‌گیرد - چه داوری‌های محتوایی در باب روند تولید کتاب رخ می‌دهد؟ارزیابی‌های محتوایی، می‌تواند از منظر شاخص‌های گوناگون صورت پذیرد: نوآوری و یا تکرار، امانت‌داری و یا سرقت‌های محتوایی، اثربخشی در اهداف مورد انتظار (تولید دانش و یا گسترش فرهنگ) و شاخص‌های دیگر و دیگر.در این جستار (و نگاشته‌های پسین) به یک شاخص اشارت داریم: شاخص ابتذال!محصولات فرهنگی اعم از کتاب، نشریه، فیلم، موسیقی و ... می‌توانند ذائقه فرهنگی را ارتقا دهند و می‌توانند این ذائقه را دگرگون سازند و مخاطبان را به سوء هاضمه فرهنگی دچار کنند. از این رو نمی‌توان به آمارهای کمی دل‌خوش بود و آن را نشانه‌ی رشد دانش و یا سطح فرهنگ دانست.با این برداشت، به راستی در انبوه عناوین منتشر، تا چه سطحی می‌توان از آن به دفاع برخاست و آن را گامی در مسیر دانش و فرهنگ دانست؟در این نوشتار مختصر، فرصت پرداخت به تمامی انواع ابتذال نیست، تنها به «ابتذال رویکردی» بسنده می‌کنیم. همچنین امکان ارائه گزارش از همه انواع ابتذال رویکردی نیز نیست و تنها به چند محور اساسی خواهیم پرداخت. کتاب‌های فال‌بینیدر منطق دینی، تنها دو حجت، معتبر و معتمدند: حجت درونی که عقل و خرد است و حجت بیرونی که پیامبران الهی‌اند. جز آن دو، شایسته اعتماد نیستند. اما از دیرباز عده‌ای به ساحت‌های دیگر نیز رو آورده و آن را مبنای رفتار قرار داده‌اند. در این میان، «فال» و «تفأل» سابقه‌ای دیرینه دارد و در عصر مدرن به انواع و قالب‌های آن، افزوده شده است. اکنون تنوعی شگفت از فال‌یابی و فال‌گویی مشاهده می‌شود و از جمله: فال قهوه، فال ورق، فال اعداد، فال ابجد، فال فصل، فال روزانه و... فال‌نامه‌های سنتیدر میان کتاب‌هایی که درقالب فال‌نامه سنتی قرار دارند، چند گونه شهرت بیشتر دارند: 1- فال حافظ: تفأل به دیوان حافظ، از سابقه‌ای دیرین برخوردار بوده و هست. در این مجال، به روایی و ناروایی آن نمی‌پردازیم، سخن آن است که در دهه اخیر، انبوهی از کتاب‌هایی را می‌بینیم که دیگر «دیوان حافظ شیرازی» نیست که مردم احیاناً با آن فال هم می‌گیرند، بلکه اصالتاً و یا با حاشیه‌ای هم سنگ متن، تبدیل به «فال‌نامه حافظ» شده‌اند. شاید شگفت بنماید که در فاصله سال 81 تا کنون، حداقل حدود 350 عنوان کتاب چاپی فال‌نامه‌های حافظ بوده‌اند که به شکل‌های گوناگون چاپ شده‌اند. گاه با عناوینی از قبیل:- دیوان حافظ با فال متنی کامل- دیوان حافظ به انضمام فال‌نامه- دیوان حافظ به انضمام تفسیر فال‌نامه- و عناوین مشابه دیگر ...وگاه با عناوین صریح‌تر چونان:- فال‌نامه حافظ- فال‌نامه حافظ با معانی ساده و روان- فال‌نامه حافظ با معنا- فال‌نامه جدید حافظ، هم تفأل و هم تفنن- فال نوین حافظ- فال حافظ همراه با استخاره و معناجالب است که گاه این عناوین، وجه بین‌المللی‌تر هم پیدا کرده‌اند. از جمله:- دیوان حافظ فارسی- انگلیسی همرا با فالکافی است که تیراژ نسبتاً بالای این حداقل 350 عنوان را در نظر بگیرید تا دریابید که چه مقدار از حجم کمّی صفحات چاپ شده این سالیان، مربوط به این گونه آثار است!2- فال‌نامه انبیاء و امامان: تعدادی از عناوین منتشر، در قالب فال‌نامه انبیاء و امامان قرار دارد. کتاب‌هایی از این قبیل، اندک نیستند:- فال‌نامه انبیا همراه با جدول- فال‌نامه انبیا مجموعه چند فال‌نامه (فال‌نامه انبیاء، فال‌نامه منسوب به امام جعفر صادق(ع) ...)- فال‌نامه حافظ و انبیا- زندگانی و فال‌نامه انبیا- هفت فال‌نامه منسوب به انبیا3- فال‌نامه شیخ بهایی: مرحوم شیخ بهایی - حکیم عارف شیعی - نیز در کمند فال‌نامه نویسان قرار دارد. عناوین متعدد به عنوان ایشان نشر یافته‌اند:- فال‌نامه شیخ بهایی- فال‌نامه شیخ بهایی و فال‌نامه انبیا- و...شایان ذکر است که تیراژ این کتاب‌ها (و عمدتا کتاب‌های پیشین) اندک نیست. به عنوان نمونه از کتاب فال‌نامه شیخ بهایی، اثر ناصر محمدی (از انتشارات ایران نگین) در سال 81، 5هزار و در سال 84، 10 هزار نسخه چاپ گردیده است. فال‌نامه‌های مدرنفال‌یابی و فال گویی در عصر مدرن، نیز پر رونق است. در کشور ما نیز، کتاب‌هایی متناسب با ذائقه عصر مدرن، فراوان نشر یافته‌اند. در کمتر از یک دهه اخیر، موضوعات و عناوین ذیل را می‌توان یافت:1- فال قهوه: در این زمینه، تنها به ذکر عناوین منتشره بسنده می‌کنیم:- اسرار فال قهوه، افسانه گوهریان- اصول و روش‌های علمی فال قهوه، هایده روح‌افزا- پیشگویی با فال قهوه، کیانوش بختیاری- تعبیر فال قهوه، محمدحسین نعیمی- تعبیر فال قهوه به انضمام دانش چهره‌شناسی- کتاب جامع و کامل فال قهوه، لیلی روزی‌طلب- فال‌نامه قهوه، کیلیا نواله، ترجمه پیام شایانی- اصول و روش‌های علمی فال قهوه، حسام شیرمحمدی- فال قهوه، لوئیس هامون، آیسل یشیل یورت- فال قهوه، غایت سمیعی- طالع‌بینی با فال قهوه و چای، ساشا فنتون، فاطمه محرر خوانساریقابل توجه است که عناوین فوق، بخشی از عناوین منتشره از سال 81 به بعدند. هم‌چنین تیراژ چاپ برخی از این کتاب‌ها شگفت انگیزند. به عنوان نمونه از کتاب اصول و روش‌های علمی فال قهوه از هایده روح‌افزا، در فاصله سال‌های 82-85، 25 هزار نسخه چاپ شده است. از کتاب تعبیر فال قهوه (محمدحسین نعیمی) در سال‌های 81-85، 26 هزار نسخه چاپ شده است و...2- فال ورق: در این زمینه، نیز عناوین متعددی در دهه اخیر نشر یافته‌اند. کتاب‌هایی با عناوینی چون:- فال ورق با 52 کارت، نرجس زندی- فال ورق، تاروت، ادوارد ویت ...- فال شمع با 150 کارت، نرجس زندی- و...قابل ذکر است که در این میان، کتاب راز فال ورق از یوستین گاردر با 2 ترجمه در سالیان اخیر نشر یافته است. نخست توسط عباس مخبر و توسط نشر مرکز (که از سال83 تا کنون حدود 11 هزار نسخه از آن چاپ شده است) و ترجمه دیگر توسط مهرداد بازیاری توسط نشر هرمس چاپ گردیده است (در 2 چاپ و مجموعاً 10 هزار نسخه) البته این کتاب، به موضوع فال ورق پرداخته و آن را فلسفه سازی کرده است. ********** شایان یادآوری است که در این میان، فال‌نامه‌های ترکیبی نیز نشر یافته‌اند که آمیزه‌ای از سنت و مدرن‌اند!عناوینی از قبیل:- فال نخود به سبک ایرانی و هندی، فال بادام به روش استخاره با قرآن کریم، فال تسبیح و فال انبیا، مریم قوامی، علی محمدی، لیلی روزی‌طلب- فال ابجد، هادی خوبرو- مجموعه‌ای از فال‌نامه‌های کهن، مهدی دلاور کازار- و عناوین دیگر و دیگر... همانگونه که می‌نگرید با یک نگرش رویکردی- موضوعی (بدون بررسی محتوایی دقیق) سهم کتاب‌های فال و تفأل در عناوین منتشر، قابل توجه‌اند. آیا می‌توان عمده این عناوین را در راستای تولید دانش و یا گسترش فرهنگ دانست؟!عجالتاً این عناوین، تیراژها، صفحات و... را از عناوین مفید عرضه شده کسر کنید. در جستار آینده رویکردی دیگر را مرور خواهیم کرد. ادامه دارد

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبر آنلاین]

[مشاهده در: www.khabaronline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 578]