تركيه؛ ميراث خوار عثماني

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: تركيه؛ ميراث خوار عثماني
خبرگزاري فارس: عليرغم بالا بودن سطح همكاري هاي ايران وتركيه، وجود رقابت هاي منطقه اي و اختلاف نظر بر سر موضوعات منطقه اي و جهاني سبب خواهد شد روابط دو كشور طي ماه هاي آينده با فراز و نشيب هاي گوناگوني روبرو باشد.

به نظر مي رسد بحران سوريه، روابط ايران و تركيه را وارد مرحله ي تازه اي كرده است. در حقيقت تعارضات بنيادين موجود ميان ماهيت سياست خارجي دو كشور تحت تاثير كاتاليزوري به نام بيداري اسلامي هويدا شده است. اين در حالي است كه رادارهاي مستقر در تركيه به عنوان بخشي از طرح سپر دفاع موشكي ناتو مدتي است آغاز به كار كرده است. در همين حال جمهوري اسلامي ايران در قبال اين مسئله موضع گيري كرده است. اخيرا نيز تنش هاي پيش آمده در سوريه و ديدگاه هاي متعارض ايران و تركيه در قبال اتفاقات سوريه تنش در روابط دو كشور را دو چندان نموده است. بر اين اساس مقاله حاضر در پي آن است كه به بررسي روابط ايران و تركيه بپردازد.

زمينه تاريخي روابط دو كشور

روابط ايران و تركيه تا حدي ميراث روابط ايران و امپ‍‍‍‍‍‍‍راطوري عثماني بود. اين نكته در خصوص مشكلات ميان دو كشور صادق است چون رابطه طولاني و كشمكش آميز ميان ايران و امپراطوري عثماني از قرن شانزدهم ميلادي به بعد آثار خود را بر دولت جديد تركيه و نخبگان سياسي و فرهنگي آن به جاي گذاشت. ظهور دولت صفوي، به عنوان يك دولت متمركز و قدرتمند يكپارچه در بخش گسترده اي از فلات ايران، باعث شد از همان آغاز با دشمني قوي ترين قدرت نظامي و سياسي منطقه يعني امپراطوري عثماني روبرو شود.

با اينكه كشمكش هاي ميان عثماني و ايران از همان آغاز با اختلافات مذهبي گره خورده بود و به شكل كشمكش هاي شيعه - سني تجلي پيدا كرد اما انگيزه هاي سياسي در به راه انداختن دشمني ها موثرتر بود. به نظر مي رسد نفوذ معنوي ايران در آناتولي بويژه احتمال گسترش اقتدار سرزمين ايران به مناطق شيعه نشين آن، نگراني رهبران عثماني را به دنبال آورد و سبب شد تا آنها با تهاجم نظامي به ايران و تلاش براي از ميان برداشتن دولت صفوي اين چالش را از سر راه خود بردارند. همين ديدگاه ها جنگ هاي طولاني و خونين ايران و عثماني را به دنبال آورد و بخش هايي از سرزمين ايران بويژه مناطق كردنشين را از خاك ايران جدا كرد.(1)

اين مخاصمات به روابط بين دو كشور محدود نماند به صورتي كه بعد از جنگ 1821-1823بين دو كشور به رغم ضعف نسبي ايران، دولتمردان عثماني به ويژه در تهاجم روسيه به آناتولي، تهديد بالقوه نظامي تلقي كردند. به همين دليل موضع گيري در مقابل ايران دغدغه اصلي دولت عثماني هم در طول جنگ 1853-1856 كريمه 1877-1878 روسيه و تركيه باقي ماند. اظهارات فواد پاشا، يكي از سياست گذاران اصلي، نشان دهنده اين توجه است: دولت ايران هميشه در توافق با دشمنان ما بوده است.

حتي در جنگ كريمه، اين كشور با روسيه به توافق رسيد و خواسته هاي خود را با اين كشور هماهنگ كرد. اين واقعيت كه اين كشور نمي توانست محاسبات خود را به نتيجه برساند، به دليل ديپلماسي محتاطانه غرب بود. امروز دولت شاه به دنبال بيداري روسيه است. مادامي كه دولت عثماني در جاي ديگري مشغول نباشد، دولت ايران توانايي رويارويي با ما (عثماني) را ندارد، اما هنگام اولين روياروي ما با روسيه، ايران جاي خود را در بين سخت ترين دشمنان ما به خاطر وابستگي سياسيش- به رغم نگرش محتاطانه ما- باز خواهد كرد(2).

اما آنچه اهميت خود را بيش از پيش بازمي نماياند پيشينه روابط دو كشور در دوران مدرن مي باشد. در حقيقت روابط ايران و تركيه بعد از فروپاشي امپراطوري عثماني و قرار گرفتن كمال آتاتورك در راس هرم قدرت و روي كار آمدن رضاشاه در ايران به نقطه عطفي در روابط دو كشور منجر شد.

به عبارت ديگر شالوده روابط دو كشور در دوران نو به دست رضاشاه، بنيانگذار سلسله پهلوي طي ديداري كه از تركيه در سال 1934 به عمل آورد ريخته شد. در آن زمان رهبران دو كشور سرگرم مبارزه با سنت هاي تاريخي و تلاش براي استقرار نهادهاي نو با هدف دستيابي به تمدن غرب بودند.

دو كشور با غلبه بر پيشينه اي از جنگ و برخورد در حالي پا به سده بيستم نهادند كه فصل تازه اي از همكاري را آغاز مي كردند. اگر چه اين دوره هم تنش هاي خاص خود را داشت ولي حسن نيت حاصل از مناسبات تازه بر فضا حاكم بود و سرانجام در سال 1937 به عقد پيمان سعدآباد در تهران ميان ايران، تركيه، عراق و افغانستان منجر شد. اما رويدادهاي جنگ جهاني دوم و اشغال ايران توسط ارتش هاي متفقين نشان داد كه اين قرارداد در مواقع بحراني كارايي ندارد چرا كه ورود سربازان متفقين به خاك ايران عواقب وخيمي براي ثبات سياسي كشور به بار آورد.

در دوران پس از جنگ هم ايران و تركيه هر يك اهميت خاصي در استراتژي غرب در برابر كمونيسم شوروي داشتند. بازتاب اين اهميت را مي توان در پيمان بغداد 1955، پيمان مركزي يا سنتو 1959و سازمان همكاري منطقه اي براي توسعه يا آر سي دي1964ديد كه همگي با هدف مقابله با توسعه طلبي اتحاد شوروي طراحي شده بود.

اما در دوران سلطنت محمدرضا پهلوي از سال 1941 تا 1979 روابط ايران و تركيه دستخوش تنش هاي بنيادي بود. براي نمونه دو كشور بر سر مقرراتي كه تركيه براي كاميون هاي ايراني از جاده هاي كشور وضع كرده بودند با هم اختلاف نظر داشتند. در يك نوبت دولت ايران در پاسخ به اظهارات سفير تركيه سفير خود را موقتا از آنكارا فرا خواند.

سفير تركيه در باز گشت از تعطيلات از تهران در يك سخنراني گفته بود در طول سفر از مرز تركيه تا تهران احساس مي كرده است كه در كشور خود رانندگي مي كند.محمد رضا شاه از اين سخن خشمگين شده بود. در مجموع بايد گفت كه تهران با اعتقاد به اين كه نمي توان در مواقع بحراني روي تركيه حساب كرد هر دو طرف پيوسته در جهت كاستن از تنش ها از طريق گفتگو تلاش مي كردند(3).

روابط ايران و تركيه در دهه هاي گذشته

پر واضح است، روابط ايران و تركيه طي دهه هاي گذشته با فراز و نشيب هاي گوناگوني همراه بوده است. سنت سكولاريسم كه ريشه در افكار كمال آتاتورك، بنيانگذار تركيه جديد دارد از يك طرف و ريشه هاي اسلام گرايي كه با اكثريت جمعيت اين كشور پيوندي عميق دارد از طرف ديگر سبب شده سياست خارجي اين كشور چهره اي ژانوس گونه به خود گيرد و مناسبات دو كشور را به شدت تحت تاثير قرار دهد.

از سوي ديگر طي سال هاي گذشته، جمهوري اسلامي ايران از روي كار آمدن حزب عدالت و توسعه در تركيه استقبال كرد. به عبارت ديگر اسلام گرايان تركيه به عنوان بديلي براي سنت سكولار در اين كشور با روي خوش سران جمهوري اسلامي مواجه شدند. اين گسترش روابط به حوزه سياست محدود نماند و به حوزه اقتصاد نيز تسري پيدا كرد. روابط اقتصادي دو كشور طي چند سال گذشته به حدود بيست ميليارد دلار رسيده است. در همين حال تركيه روزانه حدود دويست هزار بشكه نفت از ايران خريداري مي كند.

اما تركيه به عنوان يك كشور آسيايي- اروپايي، همواره از متحدان اصلي دشمنان ايران در منطقه خاورميانه و ديگر نقاط جهان مي باشد. روابط استراتژيك اين كشور با اسرائيل و آمريكا دليلي بر صحت ادعاي ما مي باشد. اين مسئله تحليل سياست خارجي اين كشور را با پيچيدگي هاي خاصي روبرو مي سازد از آنجايي كه بايد موازنه خاصي در روابط خود با دو طرف درگير ايجاد كند.

در حقيقت يكي از عوامل تيرگي در رابطه ميان دو كشور ايران و تركيه در دهه هاي اخير گسترش روابط تركيه و اسرائيل بوده است. تركيه اولين كشور مسلماني بود كه موجوديت اسرائيل را در سال 1948 به رسميت شناخت و در سال 1959، يك سال پس از آنكه مصر و سوريه جمهوري متحد عربي را تشكيل دادند، پيمان پيراموني ميان بن گوريون و مندرس، امكان همكاري جاسوسي ميان دو كشور را ممكن ساخت(4).

اما گسترش روابط دو كشور كه در چارچوب قرارداد نظامي 1996 شكل آشكارتري به خود گرفت سبب تيرگي روابط ايران و تركيه شد. انتقاد دولت، نخبگان سياسي و مطبوعات ايران از اين اقدام تركيه نقش مهمي در تيرگي اين روابط داشت. گفته هاي ضد ايراني برخي مطبوعات تركيه در اين رابطه و مهم تر از آن اظهارات ضد ايراني مقامات اسراپپل در تركيه، به تشديد اين تيرگي و ناخشنودي جمهوري اسلامي كمك كرد.

براي نمونه " بنيامين بن اليزر" وزير دفاع اسراپپل در ديدار 9 ژوييه 2001 خود از تركيه اعلام كرد : طرح هاي توسعه موشكي ايران نه تنها اسرائيل بلكه تركيه را نيز هدف قرار داده است. تا جايي كه ما مي دانيم اين موشك ها در سال 2005 آماده خواهد شد. وي همچينين به نياز تركيه به يك برنامه دفاع موشكي در برابر ايران تاكيد كرد(5).

از سوي ديگر از نظر سياسي و نظامي،عضويت تركيه در ناتو، از سال 1952 اين كشور را در مدار روند سياسي- نظامي غرب و ديوار جدايي و ابزار كاربرد سياست "جلوگيري از نفوذ كمونيسم" درآورد. با فروپاشي كمونيسم، براي دوره اي كوتاه، به نظر مي رسيد كه تركيه ديگر اهميت خود را از اين نظر از دست داده است، ولي به زودي با حمله عراق به كويت و جنگ اول خليج فارس، يعني عمليات ائتلاف به رهبري آمريكا به نام "طوفان صحرا" ادامه نقش تركيه در لباس همپيماني ارزشمند براي غرب به آزمايش گذاشته شد(6).

به عبارت ديگر مي توان گفت عضويت تركيه در ناتو سبب شده، اين كشور در قبال امنيت اروپا و آمريكا احساس تعهد كند. اين مشكل زماني بغرنج تر مي شود كه ايران توانايي خود را در ساخت موشك هاي دوربرد نشان داده است. در حقيقت توانايي موشكي ايران در هدف قرار دادن خاك كشورهاي عضو اتحاديه اروپا، تركيه را در همكاري با اتحاديه اروپا متعهد ساخته است.

همچنين همكاري تركيه با اتحاديه اروپا و امريكا در قالب ناتو پيوستن تركيه به اتحاديه اروپايي را نيز تسهيل مي كند. در حقيقت تركيه به عنوان كشوري كه خواهان پيوستن به اتحاديه اروپا مي باشد بايد تا حد امكان در راستاي تامين منافع غرب گام بردارد. هر چند، برخي از كارشناسان بر اين باوراند كه طرح سپر دفاع موشكي ناتو، بيش از آنكه امنيت اروپا را تامين كند براي تامين امنيت اسرائيل قابل توجيه مي باشد.

به اين مسائل مبارزات جدايي طلبانه كردها را نيز بايد افزود. علي رغم مشكلات تاريخي دو كشور در زمينه مساپل كردها به نظر مي رسد هر دو كشور در اين زمينه به اجماع نظر رسيده باشند. به عبارت ديگر بهبود روابط دو كشور در چند سال اخير سبب شده دو كشور در مورد مبارزه با شورشيان كرد به توافقي نسبي دست يافته باشند.

تاثير مسائل روز بر روابط دو كشور

از اين مسائل كه بگذريم چالش هاي فراواني در مورد مسائل روز منطقه خاورميانه پيش روي روابط دو كشور قرار گرفته است. تركيه به عنوان يكي از شركاي مهم بشار اسد خواهان كناره گيري وي از قدرت است در حالي كه ايران همواره از رژيم بشار اسد به عنوان يكي از اضلاع جبهه مقاومت حمايت كرده است.

اما مسئله مهم تر الگوگيري كشورهاي منطقه از نوع نظام هاي سياسي موجود در ايران و تركيه مي باشد. نظام سياسي تركيه كه تحت حمايت ارتش اين كشور، سكولار-لائيك مي باشد همواره مورد حمايت كشورهاي غربي قرار گرفته است. در واقع كشورهاي غربي و به خصوص امريكا از ساخت روابط قدرت در اين كشور علي رغم برخي انتقادها قاطعانه حمايت مي كنند. اين امر بي دليل نمي باشد.

غرب همواره به عنوان يك حوزه تمدني خاص برداشتي از اسلام را كه سر سازگاري با ارزش هاي غربي همچون ليبراليسم و سكولاريسم داشته است مورد حمايت قرار داده است. به عبارت ديگر چالش هايي كه غرب با بنيادگرايي اسلامي طي دهه هاي گذشته داشته آن ها را به اين نتيجه رسانده است كه بايد از الگويي اسلامي كه آتش نزاع را با فرهنگ غربي بر نمي افروزد حمايت كند. بهترين مثال در اين مورد حمايت هايي است كه ايالات متحده طي ساليان گذشته از پيوستن تركيه به اتحاديه اروپا كرده است.

در عين حال نظام سياسي ايران نيز در منطقه هواداران خاص خود را دارد به ويژه كشورهايي كه از اكثريتي شيعي برخوردار مي باشند. بحرين از بهترين مصاديق آن مي باشد. در همين حال ايران در كشورهاي عرب سني نشين نيزكه اقليتي شيعي دارند از نفوذ خاصي بهره مي برد.

اما آنچه اين متغير را در روابط دو كشور با اهميت جلوه مي دهد ميزان تاثير پذيري كشورهايي است كه شاهد بيداري اسلامي بوده و خواهان تغيير و تحول در حوزه ساخت قدرت مي باشند.

در واقع ايران و تركيه به عنوان دو قدرت تاثيرگذار منطقه اي خواهان داشتن دستي بالا در شكل دهي به تحولات بيداري اسلامي مي باشند. به عبارت ديگر هر كدام از آن ها نظام سياسي خود را به عنوان ساخت سياسي مطلوب به مردم منطقه پيشنهاد مي كنند. در اين بين جمهوري اسلامي، با توجه به پيروزي گروه هاي اسلام گرا در كشورهايي مانند تونس و مصر مي تواند اثري عميق بر تحولات مربوطه داشته باشد.

در مجموع در مورد آينده روابط دو كشور بايد خاطر نشان سازيم كه عليرغم بالا بودن سطح همكاري هاي دو كشور، وجود رقابت هاي منطقه اي و اختلاف نظر بر سر موضوعات منطقه اي و جهاني سبب خواهد شد روابط دو كشور طي ماه هاي آينده با فراز و نشيب هاي گوناگوني روبرو باشد.

پي نوشت ها:

1- حميد احمدي روابط فرهنگي جمهوري اسلامي ايران و همسايگان : مطالعه موردي كشور تركيه پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات اسلامي تهران مهر 1389 ص95

2- اسد ا.... اطهري، ريشه هاي تاريخي روابط ايران و تركيه، فصلنامه مطالعات خاورميانه، سال سيزدهم شماره 2و 3، تابستان و پاييز 1385، ص120

3- چنگيز پهلوان، مناسبات ايران و تركيه، ترجمه عليرضا طيب، مجله اطلاعات سياسي و اقتصادي، شماره133 و 134، ص26و 27

4- ريموند هينه بوش ، انوشيروان احتشامي، سياست خارجي كشورهاي خاورميانه، ترجمه: رحمن قهرمان پور، مرتضي مساح، چاپ اول، تهران، دانشگاه امام صادق،1390

5-حميد احمدي، پيشين، ص111

6-زهرا نوع پرست، تركيه و اتحاديه اروپا : دودستگي آرا، مجله اطلاعات سياسي و اقتصادي، سال نوزدهم، شماره پنجم و ششم، بهمن و اسفند 1383، ص79

محمدرضا چيت سازيان

منبع:مركز اسناد انقلاب اسلامي

انتهاي متن/

شنبه|ا|27|ا|خرداد|ا|1391

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 160]