آرامستان‌هايي‌كه در‌توسعه شهر‌مشهد‌گم شدند

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: آرامستان‌هايي‌كه در‌توسعه شهر‌مشهد‌گم شدند

مشهد - خبرنگار اطلاعات: مي‌توانم بگويم «بقّالي» امّا ترجيح مي‌دهم بگويم «خواربار فروشي» اين طوري لااقل به تابلو رنگ و رو رفته سردر مغازه توجه كرده‌ام. ‏

خواربار فروشي‌اش كنار چند «سوپر ماركت» بزرگ به چشم نمي‌آيد ولي همين دكان كوچك او حسي مطبوع به آدمي مي‌بخشد. از دلم مي‌گذرد كه: «با آن روپوش آبي چرك مرده‌اش، خود جنس است»‏

چند لحظه‌اي كه با هم صحبت مي‌كنيم، مي‌آيد بيرون و روبروي مغازه مي‌ايستد؛ انگار سال‌ها منتظر بوده تا كسي بيايد و از او درباره «مشهد قديم» بپرسد. ‏به شلوغي‌هاي ميدان طبرسي اشاره مي‌كند و با لهجه غليظ مشهدي مي‌گويد: اين جا همه‌اش بازار بود. اين را خودم به ياد دارم.‏

بعد به سمت حرم مطهر امام رضا(ع) مي‌چرخد و جايي را نشان مي‌دهد كه در ازدحام هتل آپارتمان‌ها و برج‌ها گم شده است. مي‌گويد: «اين جا همه اش قبرستان بوده. از همين كوچه «سياوون» تا خود حرم، من نديدم ولي پدرم مي‌گفت اينجا همه‌اش قبرستان بوده». بچّه كه بوده، از صبح تا شب توي قبرستان بازي مي‌كرده. اسمش «قتلگاه» بوده. «نمي‌دانم چرا مي‌گفتند قتلگاه ولي از همان قديم اسمش همين بوده».‏

بعد ادامه مي‌دهد: يك قبرستان هم اوّل «پايين خيابان» بود. يكي هم توي «كوچه عيدگاه». اينها را خودم ديده بودم. قديم هر گوشه شهر يك قبرستان بود ولي حالا فقط «بهشت رضا(ع)» و «خواجه ربيع» است.سر صحبت پيرمرد باز شده است، حيفم مي‌آيد حرفش را قطع كنم. ادامه مي‌دهد: «آدم كه مرد، ديگر مرده است و با اعمالش سر و كار دارد. اگر اعمالش خوب باشد هر جا دفن شده باشد، همان جا بهشت است؛ اگر هم اعمالش بد باشد، توي بهشت هم دفن بشود، جهنمش همان جاست.»‏

‏ ميدان طبرسي‏

‏«كوچه نوغان» يكي از كوچه‌هاي قديمي مشهد است كه كم و بيش از دست طرح‌هاي جامع شهري، در امان مانده است. اين كوچه در ضلع غربي ميدان طبرسي واقع است و اين ميدان نيز آخرين ميدان در ورودي شمالي حرم مطهر است. امّا چرا ميدان طبرسي ناميده مي‌شود.‏‏«ابوعلي فضل بن حسن طبرسي» كه از علماي مشهور شيعه و صاحب «تفسيرمجمع‌البيان» و «جوامع‌الجامع» است به قولي در سال 470 هـ .ق در طبرس شهري حوالي كاشان به دنيا آمد و بيشتر عمرش را در جوار حرم هشتمين امام شيعيان، سپري كرد و در سال 548 هـ .ق در سبزوار درگذشت. امّا بنا به وصيتش، پيكرش به مشهد انتقال يافت و در قبرستان قديمي اين شهر (قتلگاه) به خاك سپرده شد. ‏

‏ قبرستان قتلگاه‏

در شهر مشهد گورستان بسيار بزرگي وجود داشته كه به «قبرستان قتلگاه» معروف بوده است. اين گورستان چند قرن محل دفن اموات بوده و از اين رو اعتباري ويژه در تاريخ مشهد داشته است.‏

اين گورستان نه به رسم عمده گورستان‌هاي قديمي در حاشيه شهر بلكه به خاطر حرمت و تقدّس حرم مطهر رضوي، در پر جمعيت‌ترين محله شهر، در فاصله كمي در شمال حرم مطهر رضوي قرار داشته است.‏

احتمالاً اين قبرستان محلّي بوده است كه وجود پيكر مطهر حضرت رضا(ع) را پس از شهادت در آن غسل داده‌اند. به همين اعتبار اين محدوده را غسلگاه نيز ناميده‌اند. ‏

همچنين سند تاريخي ديگري وجود دارد كه نشان مي‌دهد در واقعه تاخت و تاز ازبك‌ها به خراسان و قتل و غارت مردم شهر مشهد، بسياري از كشته‌شدگان، در اين محل دفن شدند كه مي‌تواند دليلي روشن براي انتخاب نام قتلگاه باشد. ‏

قبرستان قتلگاه مشهد با انبوه بي‌شماري از قبرهاي بي‌نشان و ناشناس، در سال‌هاي 1318 تا 1321 در طرح‌هاي نوسازي شهر مشهد، تسطيح شد و عملاً از ميان رفت.‏

ولي از قبرهاي قبرستان قتلگاه تنها يك قبر باقي مانده است كه همچنان زائران بسياري دارد و اين مزار، همان مزار شيخ طبرسي است. در آخرين سال‌هاي حكومت رضاخان وقتي طرح نوسازي بافت‌هاي تاريخي اطراف حرم اجرا شد، به احترام شيخ طبرسي، خيابان مشرف به مزار او را كه خيابان شمالي حرم مطهر است، به نام او يعني طبرسي نام‌گذاري كردند و اين خيابان همچنان به همين نام خوانده مي‌شود. از اين منظر خيابان طبرسي با حداقل 70 سال حفظ نام، يكي از خيابان‌هاي ركورددار به شمار مي‌آيد.‏با مسطح شدن قبرستان قتلگاه، بخشي از آن در اختيار بازار قرار گرفت و بخشي ديگر كه مزار شيخ هم در آن قرار داشت، در محدوده حرم مطهر واقع شد كه بعدها با ايجاد فضاي سبز به «باغ رضوان» شهرت يافت. ‏باغ رضوان تا اوايل انقلاب پابرجا بود و يكي از نشانه‌هاي شاخص براي مكان‌يابي در حرم مطهر و محله‌هاي اطراف آن به شمار مي‌آمد. در اين سال با آغاز طرح‌هاي جامع توسعه حرم مطهر، مزار شيخ كه در محدوده طرح قرار مي‌گرفت، به ناچار، جابه‌جا شد. به اين ترتيب كه با خالي كردن اطراف مزار شيخ و تزريق بتن، اين مزار شريف را چند ده متر به حرم مطهر نزديك‌تر كردند.‏

قبر شيخ طبرسي همچنان در ضلع شمالي حرم مطهر قرار دارد و با گنبد كوچك كاشيكاري‌اش، بنايي شاخص در بافت حاشيه‌اي حرم محسوب مي‌شود.‏

‏ مدفن عاشقان امام رضا(ع)‏

حرم مطهر رضوي امّا از قديم، از نخستين روزهاي شهادت حضرت رضا(ع) و دفن پيكر پاك آن حضرت در اين قطعه از بهشت، مدفن بسياري از فرزانگان و عاشقان اهل بيت(ع) بوده و هست. ‏

شمار مشاهير مدفون در حرم مطهر رضوي آنقدر زياد است كه تا كنون چندين جلد كتاب درباره آنها نوشته شده است و به نظر مي‌رسد هنوز هم مي‌توان درباره آنها نوشت.‏

اما اگر بخواهيم مشهورترين عالمان مدفون در حرم مطهر رضوي را نام ببريم، بايد به «شيخ حرّ عاملي» و «شيخ بهايي» اشاره كنيم.‏

آرامگاه شيخ بهاءالدين محمد عاملي معروف به شيخ بهايي از دانشمندان بزرگ شيعي، معاصر با شاه عباس صفوي در رواقي به همين نام در ضلع شمالي رواق امام خميني(ره) در كنار دارالزهد مباركه قرار دارد.‏شيخ بهايي در سال 953 هـ .ق در بعلبك لبنان متولد شد و در سال 1030 هـ .ق در اصفهان درگذشت و به خاطر ارادتش به ساحت مقدس حضرت رضا(ع) پيكرش به حرم مطهر منتقل و در آنجا دفن شد. ‏رواق شيخ بهايي 102 متر مربع مساحت دارد و كف و ديواره‌هاي آن با مرمر پوشيده شده است. مزار شيخ بهايي در مركز رواق قرار دارد و با سنگ نوشته‌اي شامل شرح حال شيخ بهايي مزيّن شده است. ‏

آرامگاه شيخ حرّ عاملي نيز در شمال شرق صحن انقلاب اسلامي(صحن كهنه يا صحن عتيق) قرار دارد و با عبور از پلكان غرفه چهارم در ضلع شمالي صحن انقلاب اسلامي، مي‌توان به آن رسيد.‏

شيخ المحدثين محمد بن حسن، معروف به حرّ عاملي از دانشمندان بزرگ اسلامي و صاحب كتاب «وسايل‌الشيعه» است. شيخ در سال 1033 هـ .ق در يكي از روستاهاي جبل عامل به دنيا آمد و پس از طي دوران تحصيل به مشهد مهاجرت كرد. او در مشهد ضمن تدريس، مدّتي مقام شيخ الاسلامي را نيز عهده دار بود. شيخ حرّ عاملي در سال 1104 هـ .ق درگذشت و در اين مكان مدفون شد. مدفن فرزند بزرگ و دانشمند او نيز در جوار مقبره پدر قرار دارد.

‏ مقبره پير پالان دوز ‏

اگر پيش از اين، توفيق زيارت حرم مطهر رضوي نصيبتان شده باشد، حتماً نام «پير پالان دوز» را شنيده‌ايد. جالب آن كه از 8 نفري كه توسط نويسنده اين گزارش مورد پرسش قرار گرفتند، فقط يكي از آنها تا حدودي مي‌دانست كه مقبره پير پالان دوز متعلق به چه كسي است. ‏

آرامگاه شيخ محمد عارف، مشهور به پير پالان دوز قبلاً در حاشيه فلكه حضرت قرار داشت و اين «فلكه حضرت» رينگ بزرگي در مركز شهر بود كه با ديوارهايي نسبتاً بلند، فضاي حرم مطهر رضوي را از محله‌هاي پيراموني جدا مي‌كرد. فلكه حضرت حاصل طرح‌هاي توسعه حرم بود كه درست تا پيش از اجراي طرح جامع توسعه، پابرجا بود. ‏

قبر پير پالان دوز ابتداي خيابان نواب صفوي (بست پايين خيابان) واقع بود. امّا امروز در گوشه شمالي دور برگردان خيابان نواب صفوي قرار گرفته است. ‏پير پالان دوز مقبره (احتمالاً) شيخ محمد عارف از عرفاي عهد صفويه و متولّد روستاي سرسبز كارده از روستاهاي اطراف مشهد است. شيخ محمد عارف از دانشمندان نامي دوره صفوي است كه به دليل امرار معاش از طريق پالان دوزي، به اين نام شهرت يافته است.‏

‏ يك فهرست بلندبالا‏

امّا مشاهير مدفون در حرم مطهر رضوي محدود به همين نام‌ها ختم نمي‌شود، بلكه فهرست بلندي را شامل مي‌شود كه به تفكيك دوره‌هاي مختلف تاريخي، نام‌هاي فراواني از عالمان، عارفان، دانشمندان و عاشقان اهل بيت(ع) را در خود جاي داده است.‏

در روزگار معاصر نام كساني چون «اديب نيشابوري»، «آيت الله محمدجواد خامنه‌اي»، «حبيب الله مجتهد خراساني»، «آيت الله قدوسي»، «شهيد‌هاشمي نژاد»، «علامه محمدتقي جعفري»، «استاد محمدعلي رجايي» و «استاد كاظم مدير شانه چي» در اين فهرست جاي مي‌گيرند.‏

در حرم مطهر رضوي در زيرزمين صحن جمهوري اسلامي، مكاني براي دفن وجود دارد كه به «بهشت ثامن‌الائمه» مشهور است. در نيم قرن اخير در حرم مطهر رضوي، اين مكان جايي براي دفن عاشقان و ارادتمندان حضرت رضا(ع) بوده است. علاوه بر اين در زيرزمين صحن آزادي نيز مكاني براي دفن وجود دارد كه اين مكان عمدتاً براي دفن خادمان حرم مطهر رضوي استفاده مي‌شود. در رواق تازه تأسيس دارالحجّه در زير صحن انقلاب اسلامي نيز مكان‌هايي براي دفن پيش‌بيني شده است و باز علاوه بر اينها از ديگر صحن‌ها و رواق‌هاي حرم مطهر نيز براي دفن استفاده مي‌شود كه البته موردي بوده و با هماهنگي توليت آستان قدس رضوي، انجام مي‌گيرد.‏

‏ گورستان‌هاي قديمي مشهد

‏«...پيش از دوران نوگرايي و تحولات جديد در بافت سنتي شهرها، در شهر مشهد، هر محلّه براي خود، گورستان مستقلي داشت كه پيرامون شهر و متصل به همان محله بود. ‏

قبرستان‌هاي قديمي از نظر تعيين محدوده مسكوني شهر در قديم قابل ملاحظه است. تا اواخر قاجاريه دفن در گورستان محلات معمول بود. امّا بعد از مشروطيت و ايجاد بلديه و تشكيلات اداري، دفن مردگان در محلات شهر منسوخ و به گورستان‌هاي عمومي تازه ساز شهر يعني گورستان «قلعه گلشور»، گورستان «گل ختمي» يا اماكن مذهبي ديگر منحصر شد. ‏

قبرستان «ميرهوا» در فلكه گنبد سبز، تا سال 1320 قبرستان محله سرشور بود. قبرستان «سراب» در بازارچه سراب در محل مسجد فاضل، تا 1325 قبرستان محله سراب بود. قبرستان «پايين خيابان» در محل فعلي زيرگذر پنج راه پايين خيابان و آتش‌نشاني تا سال 1345 وجود داشت كه بعدها متروكه شد. «قبرستان عيدگاه» در «كوچه عيدگاه» در جنوب شرق محله‌هاي اطراف حرم قرار داشت. محل اين قبرستان در حال حاضر در محدوده خيابان 17 شهريور قرار گرفته است. قبرستان «سناباد» هم در خيابان سناباد واقع بود كه بنا به روايتي صندوق جنازه «محمدتقي پسيان» در آنجا مخفي بود و هنگام پي‌ كني حمّامي در آن محل، صندوق آهني جنازه كشف شد و پس از شناسايي و تأييد به باغ نادري در چهارراه شهدا و نزديك حرم مطهر منتقل و دفن شد. در قبرستان سناباد تا سال 1330 تدفين انجام مي‌گرفت. قبرستان گلشور در محل فعلي «پارك گلشور» در انتهاي خيابان سي متري طلاب از ديگر قبرستان‌هاي قديم مشهد بود كه بعد از متروكه شدن قبرستان‌هاي محلات در اواخر قاجاريه ايجاد شد. امّا بعد از ايجاد آرامستان «بهشت رضا(ع)» و گذشت زمان مقرر شرعي به پارك تبديل شد. قبرستان «گل ختمي» هم در محل تقاطع خيابان‌هاي «نخريسي» و «22 بهمن» در مقابل پادگان هوايي ارتش قرار داشت. ‏قبرستان «حوض لقمان» در ابتداي خيابان «خواجه ربيع» و بخشي از ميدان شهرداري و محل آتش‌نشاني، قبرستان ديگري در مجاور «دبيرستان فردوسي» مقابل «بازار سرشور» واقع بود كه اكنون به فضاي سبز تبديل شده است. قبرستان ديگري هم در فلكه 17 شهريور در ضلع شرقي «پاساژ كويتي‌ها» قرار داشت.

دوشنبه|ا|24|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 284]