بازآفريني ادبيات كودكان در انقلاب اسلامي

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: بازآفريني ادبيات كودكان در انقلاب اسلامي

دهه چهل در تاريخچه ادبيات كودكان، دوران نسبتاً طلايي محسوب مي‌شود. زيرا در اين زمان ناشر، نويسنده، مترجم، محقق، معلم و... همه به كار براي كودكان علاقه نشان مي‌دادند. از افراد شاخص در اين دوره مي‌توان از احسان يارشاطري، مهدي آذريزدي، صمد بهرنگي، محمود كيانوش، پروين دولت‌آبادي و م.آزاد نام برد.

صمد بهرنگي برخلاف يميني شريف كه معتقد بود ادبيات كودكان بايد انتقال‌دهنده شادي و نشاط باشد، براين عقيده بود كه بايد بين دنياي رنگين و پرنشاط كودكي و دنياي تاريك و تا حدودي تلخ بزرگسالي پلي برقرار كرد. آثار او گرچه پاي در قصه‌هاي عاميانه داشت ولي رويكرد آن نوگرايانه بود. كتاب «ماهي سياه كوچولو»ي صمد كه به خاطر تصاويرش در سال 1347 جايزه بولونيا را دريافت كرد، از جنجال‌برانگيزترين آثار اوست كه تعابير سياسي گوناگوني از آن صورت گرفته است.

در دهه پنجاه شمسي نيز شاهد تحولات ديگري در عرصه ادبيات كودكان هستيم. در اوايل اين دهه شرايط دشوار سياسي اجتماعي، ادبيات واقعگرايانه‌اي را كه در دهه چهل آغاز شده بود دچار وقفه كرد. در اين دهه كارشناسان ادبيات كودكان در مجامع بين‌المللي حضور يافتند و شوراي كتاب كودك به عضويت دفتر بين‌المللي كتاب درآمد. در سال 1355 ايران برگزاركننده روز جهاني كتاب كودك شد و در هيأت داوران جايزه آندرسن نيز حضور يافت.

مهمترين اتفاق دهه پنجاه را بايد در پرتو انقلاب اسلامي مورد نقد و بررسي قرار داد. انقلابي كه نه تنها ادبيات كودكان بلكه در همه آثار علمي و فرهنگي، رويكردي نو و تحليلي عميق مبتني براعتقادات ديني مردم ايجاد كرد.

انقلاب اسلامي كه آثار آن از سال 1356 نمود علني پيدا كرد و در بهمن سال 1357 به حقيقت پيوست، در واقع برگرفته از باورها و ارزشهاي ديني مردم بود كه همگان تحت رهبري حضرت امام خميني(ره) خواستار تحقق آن بودند. بديهي است كه اين موج‌آفريني بيش از هر عرصه‌اي، حوزه ادبيات را متأثر كرد. در اين رهگذر، ادبيات كودكان نيز جوش و خروشي ديگر يافت و عرصه را براي پرداختن به مضامين انقلابي، اجتماعي و سياسي فراخ يافت.

موج عظيم انقلاب، ادبيات خاص خود را وارد جامعه كرد. جامعه‌ كه به شدت به ارزشهاي ديني و مذهبي معتقد و خواستار تحول عميق در فرهنگ حاكم كه نوعي بي‌ديني، سرسپردگي و بي تفاوتي را القا مي‌نمود بود.

دگرگوني‌هاي اجتماعي و سياسي سالهاي پاياني دهه پنجاه و تشعشعات ناشي از انقلاب اسلامي، هوشياري و رشد ذهني اجتماعي كودكان را افزايش داد و بروسعت تجربه‌هاي آنان افزود و زمينه‌هاي مناسب ديگري براي نويسندگان و شاعران فراهم كرد. در همان اوايل انقلاب مضامين پرداخته شده در نوشته‌هاي نويسندگان و شاعران كودك در دوران گذشته به جد مورد نقد و تحليل قرار گرفت.

خصوصيت هر انقلابي اين است كه آثار برجاي مانده از ادبيات گذشته را مورد نقد قرار دهد و اين دغدغه و نگراني در انقلابهاي مردمي همچون انقلاب اسلامي ايران كه خاستگاه آن توده‌هاي مردم است جدي‌تر رخ مي‌نمود. زيرا از مهمترين انتظارات مردم تغيير در نگرش‌ها، باورها و ارزش‌هايي بود كه تاكنون مورد توجه قرار گرفته بودند. بنابراين بديهي است كه نگاه انقلاب اسلامي عرصه وسيع ادبيات كودكان را به چالش كشيده و واژگان جديدي را كه با فطرت آدمي سازگار و درونمايه‌اي ديني دارد را ترويج نمايد.

در ابتداي انقلاب به جهت انفجار فكري ناشي از انقلاب مردمي، و به جهت عدم تدوين اهداف، برنامه‌ها و... براي مدتي كوتاه وقفه‌اي در اين روند ايجاد شد و سازمانها و نهادها قدري دچار سردرگمي شدند ولي با تدوين اصول انتشار كتاب كودك و اجراي طرح مميزي قبل از چاپ از سوي وزارت فرهنگ و ارشاداسلامي، سرانجام ادبيات كودكان با الگوي جديد، راه خود را از سر گرفت و به حركت در اين مسير شدت بيشتري داد.

بنابراين در دهه شصت، ما شاهد تحول عميق ادبيات كودكان در راستاي اهداف تربيت‌ديني هستيم. موج عظيم انقلاب، واسطه‌هاي ادبي و فرهنگي را بازآفريني نمود و نگاهي تازه به دانش اجتماعي و فرهنگي افكند.

متأسفانه انقلاب اسلامي در همان ابتدا مبتلا به جنگي شد كه بر او تحميل كرديد و حدود هشت سال همه اركان كشور را ناخواسته درگير كرد. جنگ، ادبيات جديدي را وارد اين عرصه نمود. موضوعات بسياري از كتابها، اشعار و آثار ادبي براي كودكان، تأثيرپذير از فضاي جنگ بود. واژه‌هايي مثل ايثار، شهادت، فداكاري، همدردي، وحدت، آوارگي، مهاجرت، تحمل سختي و... در ادبيات كودكان راه يافت.

هر چند در ابتداي انقلاب ما شاهد خلق آثار بسيار زيادي بوديم اما به دليل كناره‌گيري بسياري از نويسندگان قبل از انقلاب و باز شدن عرصه براي ورود جوانان و نويسندگان تازه‌كار، نوشته‌ها و آثار ادبيات كودكان به لحاظ قدرت و قوت نويسندگي و جوهر ادبي قدري تنزل يافت ولي در نيمه‌هاي دهه شصت قدري جبران گرديد و همين نويسندگان جوان به نوشته‌هاي خود عمق بخشيدند و با درك عميق‌تر و دقيقتر از نيازهاي كودكان و روانشناسي كودك، سعي نمودند تا با دنياي كودكي و نوجواني ارتباط بهتر و مناسبتري داشته باشند.

از امتيازات اين دوره، پيشي گرفتن آثار تأليفي از ترجمه بود. در اين دهه، نويسندگان و شاعران خلاقي در ادبيات كودكان مطرح گرديدند. افرادي چون هوشنگ مرادي كرماني كه قصه‌هاي مجيد آن به شدت در ميان كودكان و نوجوانان جاي مناسبي يافت.2

افراد ديگري چون احمدرضا احمدي، مصطفي رحماندوست، رضا رهگذر، جعفر ابراهيمي (شاهد)، بيوك ملكي، قيصر امين پور و اسدالله شعباني از شاعران و نويسندگان معروف و مطرح دهه شصت به شمار مي‌روند. تصويرگران برجسته‌اي چون پرويز كلانتري، محمدرضا دادگر، ابوالفضل همتي آهوي، بهرام خائف و... نيز متعلق به اين دهه‌اند. برگزاري سمينار و نمايشگاه تصويرگران كتاب كودك (ملي ـ آسيايي ـ بين‌المللي) از جمله رويدادهاي مهم اين دوره است. در همين دوره (1362) جايزه كتاب سال جمهوري اسلامي در بخش ادبيات كودكان شكل گرفت و معيارهاي انتخاب كتاب كودك و نوجوان تبيين گرديد.

واقعيت اين است كه انقلاب در دو عرصه ادبيات را، از جمله ادبيات كودك را، به شدت تحت‌تأثير قرار داد. يكي در عرصه دين و ديگري در عرصه سياست. تعليم و تربيت ديني و اسلامي از اولين خواسته‌هاي مردم ايران در انقلاب اسلامي بوده است. بنابراين در اين دوره، درونمايه بسياري از كتابهاي داستاني و شعري و آثار كودكان با مضامين ديني و اخلاقي منتشر گرديد و اين روند همچنان ادامه دارد. در بعد سياست نيز اين واقعيت قابل اثبات است كه قبل از انقلاب، سياستمداران تمايلي به دخالت مردم در حوزه سياست، خصوصاً كودكان و نوجوانان را نداشتند، بنابراين ادبيات آن دوره خالي از مضامين سياسي و حضور مردم در تعيين سرنوشت خودشان بود. با ايجاد انقلاب اسلامي اين تفكر جهتي ديگر يافت و دين و سياست كنار هم قرار گرفت و جدايي دين و سياست مردود شمرده شد.

بنابراين در صحنه‌هاي بسياري، در مدت اوج‌گيري انقلاب اسلامي، شاهد حضور كودكان و نوجوانان در تظاهرات و عرصه‌هاي سياسي بوديم. به گونه‌اي كه امروز شنيدن حرفهاي سياسي از كودكان و نوجوانان امري عادي و بديهي شمرده مي‌شود. از اين رو از بعد از انقلاب اسلامي، طرح‌ريزي تربيت‌كودكان به صورتي شكل گرفت كه بتوانند در قبال كشور خود احساس مسئوليت نمايند و درآينده در جهت خودكفايي در همه عرصه‌ها بتوانند صاحب تصميم و نظر باشند.

در دهه هفتاد با پايان يافتن جنگ و فرو نشستن احساسات ناشي از جنگ تحميلي، ادبيات كودكان در فضاي جديدي قرار گرفت و گرايش به داستان‌هاي فانتزي و تخيلي و انتشار كتب علمي، چه در تأليف و چه در ترجمه، افزايش يافت. اين دهه با تعميق در برنامه‌هاي دهه‌هاي گذشته همراه است و نگاهي جدي به همه كودكان از جمله كودكان معلول، پناهنده، كودكان كانون اصلاح و تربيت معطوف مي‌شود.

«فرهنگ‌نامه كودكان و نوجوانان» توسط شوراي كتاب كودك در اين دوره (1379) انجام مي‌پذيرد و تدوين «تاريخ ادبيات كودكان در ايران» آغاز مي‌شود.

در حوزه شعر، شاعراني چون ناصر كشاورز، افشين علاء، محمدكاظم مزيناني، افسانه شعبان‌نژاد و... پا به عرصه‌هاي نو مي‌گذارند. هرچند بسياري از اشعار نگاه بزرگسالانه دارند، اما گستره شعر كودك را قوت مي‌بخشند. در عرصه تصوير نيز تصويرگران كودك موفق به حضور در جوامع بين‌المللي و دريات جوايز مي‌گردند.

تأسيس انجمن نويسندگان كودك و نوجوان در پاييز سال 77 نقطه عطف ديگري از وقايع دهه هفتاد به شمار مي‌آيد. دهه هفتاد دو ويژگي مهم ديگر داشت. يكي رشد مجدد ترجمه كتابهاي كودكان و ديگري رشد نقد ادبي كه نويدبخش تعميق بيشتر در اين حوزه است و نتايج آن را در سالهاي بعد با انتشار كتابهاي مناسبتر شاهد بوديم.

در دهه هشتاد كه هم‌اكنون در نيمه دوم آن قرار داريم، همچنان شاهد تحولات و تغييراتي در حوزه ادبيات كودكان هستيم. تأسيس كتابخانه‌هاي عمومي كودكان، كتابخانه مدارس، مساجد و... رو به فزوني نهاده است. حضور گسترده نويسندگان و تصويرگران در مجامع، كارگاهها و دوره‌هاي تخصصي بين‌المللي قوت گرفته است. انجمن تصويرگران كتاب كودك در سال 1382 شكل گرفت و تعداد عناوين و تيراژ كتابهاي كودكان افزايش يافت و در مجموع خانواده‌ها و خصوصاً والدين نسبت به تربيت كودك و توجه به ادبيات كودكان حساس‌تر شدند.

اكنون كه سي‌امين سالگرد انقلاب اسلامي را پشت‌سر مي‌گذاريم. در بازنگري نشيب و فرازهاي ادبيات كودكان در سي سال گذشته بايد احساس مسئوليتي بيشتر نماييم. امروزه همه دريافته‌اند كه كودكان بزرگترين سرمايه‌هاي كشورند كه اگر در تربيت و ادبيات آنها دقت‌نظر بيشتري معمول شود، مي‌توانند هم به لحاظ مادي و هم معنوي آينده كشور را تعالي بخشد. عدم توجه به اين قشر عزيز و عظيم تبعات ناخوشايند و جبران‌ناپذيري را به دنبال خواهد داشت.

واقعيت اين است كه ادبيات كودكان بعد از انقلاب نشيب و فرازهاي زيادي را طي كرده است.

انقلاب براثر حضور همه قشرهاي مردمي از جمله كودكان و نوجوانان به عرصه سياست و احساس نيازهاي جديد فكري ادبيات تازه و نگرش جديدي را پيش روي متوليات فرهنگ و ادب قرار داد. پس از انقلاب به جهت از دست دادن تعدادي از نيروهاي تخصصي، مدتي طول كشيد تا ادبيات كودكان اهداف خود را تدوين كند. آنچه مسلم است، از همان ابتدا هم سياستمداران و صاحبنظران عرصه تربيت همگي براهميت و ارزش ادبيات در دوران كودكي اذعان داشته‌اند و به دنبال راهكارهاي مناسب جهت توسعه اين ادبيات بوده‌اند، اما متأسفانه به جهت التهابات و نگرانيهاي موجود در ابتداي انقلاب و همچنين وجود جنگ و مشغوليت‌هاي متعدد مسئولين و تصميم‌گيران عالي نظام، فرصت‌هاي ساليان اول انقلاب در پرداختن به ادبيات كودكان را به تعويق انداخت.

با اين وجود، روند توجه ادبيات كودكان همواره رو به رشد بوده است؛ به گونه‌اي كه هم‌اكنون ادبيات كودكان پاي خود را فراتر از داستان و شعر كودك و چاپ و كتاب براي آنها گذاشته است. امروزه واسطه‌هايي چون فيلم، تئاتر، سينما، راديو، تلويزيون، مجلات، كامپيوتر و صدها سايت اينترنتي و مجموعه هنرهاي نمايشي و تجسمي در اين حوزه تأثير گذارند. ناشران كتابهاي كودكان و تيراژ چاپ كتابها و كيفيت ارائه متن و تصوير به شدت افزايش يافته است. پاي درس ادبيات كودكان به ديگر رشته‌هاي دانشگاهي باز شده است و نهادها و مؤسسات بسياري خود را ملزم به برنامه‌ريزي و گسترش ادبيات كودكان مي‌دانند. به طوري كه هم‌اكنون سالانه چندين جشنوار در اين زمينه برپا مي‌شود. نمايشگاه‌هاي كتاب، انجمن‌هاي شعري كودكان، جلسات و كارگاه‌هاي متعدد نقد كتابهاي كودكان، برگزاري بي‌ينال تصويرگران، توجه به روز جهاني كتاب كودك و گسترش روزافزون فرهنگسراها، كتابخانه‌هاي عمومي كودكان، مدارس، مساجد و... از جمله فعاليت‌هاي حوزه ادبيات كودكان است كه روند رو به رشد آنها محسوس است.

نگاهي به گذشته انقلاب اسلامي نشان مي‌دهد كه رشد اين حوزه به مانند ديگر حوزه‌هاي فرهنگي، هنري و ادبي، هم به لحاظ رويكردها و قوام درونمايه‌ ادبي و هم به لحاظ وسعت كمي و عددي، بسيار نويدبخش بوده و حس خوشايندي را به آدمي منتقل مي‌سازد و مي‌تواند به آينده اين عرصه وسيع اميدوار بود؛ اما عليرغم همه اين توسعه، روند حركت ادبيات كودكان پس از انقلاب خالي از كاستي نبوده و دغدغه‌هايي پيش روي عالمان اين عرصه وجود دارد. بررسي و نقد كتابهاي منتشره در سالهاي اخير نشان مي‌دهد كه نوعي شتابزدگي و سطحي‌نگري در نگارش كتابهاي كودكان محسوس است. با توجه به كتابهاي منتشره، متأسفانه آثار درخشان ـ چه در داستان و چه در شعر كودكان ـ كمتر به چشم مي‌خورد. حضور شاعران و نويسندگان جوان كه قبل از پختگي اثر خود، عطش و تمايل زيادي به چاپ مجموعه خود را دارند و همچنين سكوت ضوابط انتشار كتاب، زمينه را براي ورود كتابهاي غيرعلمي كه بيشتر جنبه تجاري و بازاري دارند، افزايش داده است. گرايش به تصويرگري عوامانه و شتابزده با استفاده از ترفندهاي رايانه‌اي و عدم بهره‌مندي از توانايي تكنيكي تصاوير كامپيوتري و كلاژهاي مدرن در اكثر كتابهاي كودكان ديده مي‌شود.

عدم سرمايه‌گذاري براي توسعه مراكز ترويج كتابخواني و نهادهاي متولي ادبيات كودكان از ديگر مواردي است كه نيازمند توجه بيشتر تصميم‌گيران فرهنگي دارد. كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان كه از متوليان مهم عرصه ادبيات كودكان است، متأسفانه پس از انقلاب روند حركت آن كند بوده و به علت نداشتن استراتژي و برنامه‌ريزي درازمدت به حاشيه كشيده شده است. به گونه‌اي كه امروزه بعضي از ناشران خصوصي و نهادهاي فرهنگي گوي سبقت را از آن ربوده‌اند.

دخالت سازمان‌هاي غيرتخصصي در حوزه ادبيات كودكان و عدم هماهنگي بين آنها و نبودن امكانات و اعتبارات لازم براي تحرك‌آفريني و اقدامات عظيم فرهنگي و عدم حمايت از ناشران و نويسندگان و انجمن‌هاي داستاني و شعري كه در چالش مسائل مالي و غيرمالي گرفتارند، از جمله مواردي است كه نياز به نقد عالمانه و رفع موانع دارد.

آنچه كه بايد به متوليان نظام آموزشي و صاحبان انديشه در عرصه تعليم و تربيت يادآور شد اين است كه ادبيات دين‌مدار در حوزه كودكان به پشتوانه باورها و اعتقادات مذهي مردم و همچنين سازكارهاي موجود در نظام اسلامي، تشنه ژرف‌انديشي در بهره‌مندي بهتر و عميق‌تر از ابزارهاي فرهنگي است. ظرفيت‌هاي موجود در انقلاب اسلامي اگر هماهنگي و ساماندهي گردند و پشتوانه‌هاي لازم مادي و معنوي براي تدوين و اجراي فعاليت‌هاي مربوط به ادبيات كودكان اعمال شود، به نظر مي‌رسد كه اين شاخه مهم از علوم تربيتي مي‌تواند هم به پاسداشت زبان غني و عميق فارسي كمك كند و هم ادبيات انقلاب و ادبيات ديني به بهترين و زيباترين وجه خود نمايان و متجلي شود. نويسنده اين سطور براين باور است كه ادبيات انقلاب اسلامي، تنها در صورتي گسترده و ماندگار خواهد شد كه ما به ادبيات كودكان عميق‌تر بينديشيم و اين دوران طلايي را بيش از پيش ارج نهيم.

پي‌نويس‌:

1 ـ براي اطلاع از شرح حال او به كتاب «زندگي‌نامه جبار باغچه‌بان» بنيانگذار آموزش ناشنوايان در ايران به قلم خودش مراجعه كنيد.

2 ـ اولين جلد قصه‌هاي مجيد قبل از انقلاب منتشر شده بود و در اين دهه پنج جلد آن را منتشر كرد.

يکشنبه|ا|20|ا|بهمن|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 359]