قلعه سب در سراوان، نمايشگاه هنر بي‌بديل مردان بلوچستان

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: قلعه "سب" در سراوان، نمايشگاه هنر بي‌بديل مردان بلوچستان
فرهنگي. ميراث. تاريخي.

از: ميلاد جهانتاب
حتما تاكنون بسيار برايتان پيش آمده كه با نگاه به نشانه‌هايي از تاريخ گذشتگان، برخود بباليد و طعم شيرين ايراني بودنتان را زير لايه لايه گوشت و پوست خويش مزمزه كنيد.

تاريخ هميشه ابهت خود را حفظ مي‌كند، چه ما ميراث داران گذشته، بخواهيم، چه نخواهيم، چه كوتاهي كنيم و چه از جانمان براي ميراثمان مايه بگذاريم.

ابهت تاريخ را نمي‌توان نه پنهان كرد و نه دستكاري، تاريخ هميشه بزرگي‌اش را دارد.

وقتي خود را مقابل بنايي تاريخي كه يادگار روزگاراني از بزرگان گذشته و پدران ماست مي‌بيني، تنت ابتدا با لرزشي عجيب به جوشش مي‌افتد و آنگاه است كه احساس مي‌كني داري بر خودت و گذشته‌ات در اين سرزمين مي‌بالي.

حس غرور به تاريخ در همه سرزمين‌ها و براي انسان‌هاي همه ملت‌ها جاري و ساري است، اما اين حس براي ما ايرانيان طعم و مزه ديگري دارد، آري، لحظه لحظه عمر دراز تاريخ ايران زمين، هركدام مملو از مثنوي‌اي است شايد هزاران هزار من كاغذي كه اگر آبهاي اقيانوسها را جوهر سازيم و همه كوهها را قلم، هيچوقت نگارش عظمت تاريخ و مردان اين سرزمين كهن، تمام شدني نخواهد بود.

و براي مزمزه كردن حس زيباي باليدن به اين تاريخ بزرگ، نيازي نيست حتما مقابل ستون‌ها و نمادهاي دروازه ملل تخت‌جمشيد يا بر بام خانه‌هاي بجا مانده از شهر سوخته سيستان بايستيد.

نمادهاي غرور و افتخار ايراني در گوشه گوشه ايران زمين، همچون نگين‌هايي درخشان، چشم هر بيننده ايراني و خارجي را نوازش مي‌دهد.

يكي از نمادهاي تاريخ پر از افتخار ايران زمين در كنار دهها و بلكه‌صدها نماد ديگر در منطقه بلوچستان استان سيستان و بلوچستان و درشهرستان سراوان قرار گرفته است.

نماد و بناي تاريخي‌اي كه وقتي عزمم را جزم كرده بودم تا با ورود به حياط آن، خودم را براي جوشش تمام اجزاي بدنم و مزمزه غرور ايراني بودن، آماده كنم، تا نگاهم به قامت اين بنا افتاد، گرچه به بزرگان اين سرزمين رشك خوردم و رمز و رازهاي هنر مردان و سازندگان آن را ستودم، اما دلم گرفت.

آري، بناي تاريخي و گلي معروف به قلعه "سب" را مي‌گويم كه سين آن با كسره خوانده مي‌شود، قلعه‌اي در دل نخلستان‌هاي سربه فلك كشيده بلوچستان واقع در شهرستان سراوان.

وقتي پايت را از در ورودي قلعه داخل مي‌گذاري، ابتدا در حياط تكيده و غريب قلعه به جز تعداد انگشت شماري علف‌هاي هرز روييده، تانكري پوسيده را مشاهده مي‌كني كه معلوم نيست براي سيراب كردن علف‌ها گذاشته شده يا قابليت تامين نياز تشنگي گردشگران را هم دارد؟
قلعه سب (‪ (seb‬گوشه‌اي از تمدن و دست آفرينه‌هاي مردمي است كه نماد عشق و هنر خود را اينچنين براي نسل‌هاي بعد از خود به يادگار گذاشته‌اند.

قدمت و جايگاه اين بناي تاريخي در منطقه بحدي است كه از آن به عنوان نمادي از هويت، موجوديت و شناسنامه تاريخي خطه بلوچستان ياد مي‌شود.

اين قلعه در اين شهرستاني مرزي، يادگاري است از پيوند فرهنگ ايراني با گذشته تاريخي و افسانه‌اي خود، يادگاري كه همواره عظمت خود را از بالاي نخلستان‌هاي "سيب" به رخ همگان مي‌كشد.

اگرچه وقتي براي نخستين بار نگاهت را به برج و بارو و بالاي اين قلعه مي‌اندازي دلگير مي‌شوي كه چرا بايد در برخي ديوارهاي آن، شكاف‌هاي عميق در نتيجه سهل‌انگاري‌ها ايجاد شده باشد، اما بخوبي در اين مكان مي‌توان ظرافت دست و معماري به كار رفته را كه بيانگر ذوق، سليقه، سنت و هنر منطقه است، درك كرد.

وقتي از كارشناسان ميراث فرهنگي، مي‌شنويم كه مردان بلوچ براي ساخت اين بنا مخلوطي از گلي را توليد كردند كه از چسبندگي خاصي برخوردار بوده و طي سالها، بارش باران نتوانسته آن گل را به طور كامل بشويد، تازه به رمز و رازهاي هنر سازندگان اين قلعه پي مي‌بريم.

ريشه‌هاي حيات اين اثر را مي‌توان در لايه‌هاي دوران اسلامي يافت، زيرا سرزمين سراوان كه از آن به عنوان نگاره‌هاي تمدن نام مي‌شود با تاريخ كهن خود به عنوان نگيني درخشان در بلوچستان مطرح است.

البته هميشه حق را بايد گفت، نگاه عميق شما به قله سب مشخص مي‌كند كه سازمان ميراث فرهنگي در دو، سه سال گذشته پولي هزينه كرده است و دستي بر سر و روي بعضي نقاط اين قلعه كشيده است.

اما وقتي پاي صحبت مردم و مسوولان متولي مي‌نشنيم، همگان به اين باور مهر تاييد مي‌زنيم كه چرخ آثار باستاني و توسعه گردشگري منطقه به علت‌هاي مختلف هنوز لنگ مي‌زند.

فراواني آثار باستاني، تاريخي، فرهنگي و صنايع دستي سراوان به اندازه‌اي است كه توجه به آن بعد اشتغال زايي و افزايش سرمايه را تا چند نسل آينده اين خطه تامين مي‌كند.

اكنون سووال اين است كه آيا سراوان با سابقه درخشان در تاريخ و تمدن ايران توانسته تاكنون از توانمندي خود براي رونق اقتصادي و توسعه‌گردشگري استفاده كند يا اينكه تنها از اين همه توانمندي و قابليت تاريخي نگهداري شده است؟
تاكنون بيش از ‪ ۴۲۰‬اثر فرهنگي ، باستاني و تاريخي در شهرستان سراوان مربوط به دوران پيش از تاريخ ، تاريخي و اسلامي شناسايي شده كه اين آثار سراوان را به يك موزه از تكامل انسان در عصر شكار، شباني و كشاورزي مبدل كرده است.

بي‌شك، در عصر پيش‌از تاريخ، فرهنگ‌هاي متعددي در منطقه در حاشيه رود خانه بزرگ اين شهرستان وجود داشته كه بقاياي آنها به صورت محوطه‌ها و تپه‌ها شناسايي شده است.

علاوه بر دوران پيش از تاريخ در شهرستان سراوان، آثار فراواني نيز از دوره‌هاي تاريخي به‌ويژه سلسله‌هاي اشكاني و ساساني شناسايي شده‌اند كه از مهمترين آنها مي‌توان به تپه‌هاي "مير علي جالق، تپه هوشك، تپه كلانك بخشان، تپه مهرگان و دهها نمونه ديگر اشاره كرد.

از مهمترين آثار دوره اسلامي در شهرستان سراوان نيز مي‌توان به يكي از كهن‌ترين مساجد استان در روستاي "دزك" و همچنين مجموعه‌اي از مقابر، مساجد و مناره‌ها و گورستان‌ها، قلعه‌ها و استحكامات نظامي، تدافعي و مسكوني دوره اسلامي اشاره كرد كه نشانگر تداوم استقرار و سكونت در اين منطقه از هزاره هاي پيش از تاريخ تا عصر حاضر است.

در ميان اين همه فراواني تاريخ و تمدن قلعه سب از جمله آثار تاريخي و كهن سراوان است كه در دل نخلستان‌هاي سيب سراوان خودنمايي مي‌كند.

اين قلعه با توجه به‌قدمت تاريخي آن جايگاه ويژه‌اي در ميان آثار باستاني دارد اما اينكه اين اثر تاريخي چقدر در توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي نقش داشته و چقدر توانسته‌ايم از اين بناي كهن براي معرفي ارزش‌هاي معنوي و فرهنگي خود به جهانيان بهره‌گيري كنيم جاي سووال دارد.

سازمان ميراث فرهنگي نيز در اين زمينه سال گذشته اقدام به بازسازي اين قلعه كرده بود اما خرابي‌ها به‌حدي است كه هنوز هم دل هر انسان فرهنگ دوستي از تخريب اين قلعه به درد مي‌آورد.

دست اندركاران ميراث فرهنگي بارها مي‌گويند كه تلاش‌هاي زيادي طي سالهاي گذشته در منطقه صورت گرفته اما همينان نيز اذعان دارند كه مشكلات به حدي است كه هرچه به اين آثار رسيدگي شود، باز هم اندك است.

آري، در دل نخلستان‌هاي سر به فلك كشيده سيب سراوان قلعه‌اي خشتي در مربع‌هاي قرينه به ارتفاع هشت تا ‪ ۲۲‬متر وجود دارد، قلعه‌اي كه در فاصله ‪۳۵‬ كيلومتري جنوب غربي شهر سراوان واقع شده است.

بايد گفت كه قلعه سب از زيباترين و سالمترين قلعه‌هايي است كه از دوران اسلامي در سيستان و بلوچستان به‌جاي مانده به‌طوري كه آيينه تمام نماي اين قلعه حاكمان صفويه و بعد از آنهاست.

قلعه سب در اوايل قرن دوازدهم هجري مركز حكمراني حاكم محلي به نام "ملك دينارخان" بزرگ و فرزندان او بود كه در مناطق اطراف "سيب و سوران" حكمراني مي‌كردند.

آخرين حكمران "قلعه سب" غلام رسول خان بود كه دو اتاق طبقه دوم قلعه را به ساختمان اضافه كرد.

نام قلعه سب از روستاي سيب به معناي جايگاهي كه در آن آب روان است خود نمايي مي‌كند.

اين واژه به طايفه‌هاي كهن در سراوان نيز اطلاق مي‌شود.

قلعه سب روي صفحه‌اي سنگي و صخره طبيعي كم ارتفاع با خشت و گل در قرن دوازدهم هجري قمري ساخته شد و در پايان قرن سيزدهم آخرين تغييرات اساسي در آن صورت گرفت.

ساختمان قلعه مجموعه‌اي از حصار و بناي اصلي است كه با ‪ ۲۳‬متر ارتفاع در روستاي سيب جنوب غرب سراوان قرار دارد.

بناي اصلي قلعه در قاعده به صورت مستطيل ‪ ۳۶‬متر در ‪ ۲۵‬متر، در دو طبقه ساخته شده است.

هرچه بر ارتفاع آن افزوده از حجم آن نيز كم مي‌شود و در ظاهر به شكل هرم در مي‌آيد كه موجب ايستايي بيشتر بنا و جلوگيري از رانش ديوارهاي قطور و مرتفع آن شده است.

معماران چيره دست محلي با بهره‌گيري از تجربه خود، براي احداث قلعه سب تخم گياهي به نام "توتري" را با گل مخلوط مي‌كردند و ملاطي چسبناك مي‌ساختند كه وقتي خشك شد، شديدترين رگبارها و باران‌هاي فصلي بلوچستان نيز توانايي شستن آن را ندارد و به همين دليل، قلعه سال‌ها پايدار مانده است.

حصار قلعه سيب با سه متر ارتفاع ‪ ۴۸‬متر در ‪ ۷۴‬متر به شكل مستطيل، دور تا دور قلعه را فراگرفته است و به وسيله غلام گردهاي"محلي ويژه نگهبانان و تيراندازي" در داخل ديوار و چهار برج چهارگوش در چهار راس حصار از قلعه محافظت مي‌كنند.

سازندگان قلعه همچنين با بهره‌گيري از تنه خرما و شاخ و برگ آن و گاهي نيز حصيرهايي از داز ( نخل كوتاه وحشي )، سقف‌ها را مي‌پوشاندند و روي آنها را از كاهگل پوشش مي‌دادند.

محل ورود به قلعه تنها از طريق پلكان جنوب شرق امكان پذير است و وارد شونده‌ها پس از عبور از درب اصلي قلعه به وسيله معبري به درگاهي، در سمت مياني ديواره غربي و از آنجا به وسيله يك راهرو تونل به طول ‪ ۱۶/۵‬متر با شيب به نسبت تند به حياط مركزي مي‌رسيدند.

همچنين براي دسترسي ساكنان قلعه به آب شيرين چاهي در دل صخره و حياط مركزي حفر شده است.

قلعه سب در مجموع ‪ ۱۰‬اتاق كوچك و بزرگ دارد كه در اطراف حياط مركزي جاي گرفته‌اند و براي دسترسي به فضاهاي حاكم‌نشين و تابستاني، راه پله‌اي مخفي، كم عرض و با شيب زياد وجود دارد.

قلعه سب بعد از زمان صفويه بويژه در عصر افشاريه محل سكونت حاكمين بوده است.

به گزارش ايرنا، نبود فضاي اقامتي و رفاهي مناسب در حاشيه اين قلعه براي اسكان گردشگران اين منطقه و فقدان مراكز پذيرايي و تجارتي و نيز نبود امكانات اوليه بهداشتي در كنار اين اثر تاريخي باعث مهجور ماندن و ناشناخته شدن قلعه سب سراوان شده است.

وجود تاريكي مطلق در محيط اطراف قلعه در شب و نبود اطمينان از امنيت شبانه براي عبور و مرور در اطراف اين اثر از جمله ديگر مهمترين مشكلات پيش روي مشتاقان گردشگران عنوان مي‌شود.

رييس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري سيستان و بلوچستان در اين‌باره به خبرنگار ايرنا گفت: مسوولان ميراث فرهنگي با برنامه ريزي به دنبال توسعه زيرساخت‌هاي گردشگري استان و از جمله شهرستان سراوان هستند.

"حسنعلي شهركي" افزود: با اتمام طرح مطالعات جامع گردشگري استان شاهد رشد توسعه زير ساخت‌هاي گردشگري و مكان‌هاي تاريخي خواهيم بود.

او ادامه داد: كار مطالعه اين طرح انجام شده و اميد است در شوراي برنامه ريزي استان بزودي مصوب شود.

وي بيان كرد: تصويب طرح مطالعاتي و اختصاص پنج درصد از اعتبارهاي تملك دارايي استان به ميراث فرهنگي نقش موثر را در شكوفايي صنعت گردشگري استان ايفا مي‌كند.

شهركي اظهارداشت: در راستاي طرح مطالعات ميراث فرهنگي در سال گذشته قلعه سب از مكان‌هاي مهم گردشگري، به سبب برخورداري از طبيعت زيبا با يك ميليارد و ‪ ۵۰۰‬ميليون ريال بازسازي شد.

وي گفت: همچنين با برنامه ريزي در آينده‌ي نزديك با توجه به فضاي مناسب اطراف قلعه سب كارگاههاي توليد صنايع دستي براي استفاده مردم و گردشگران ايجاد مي‌شود.

رييس سازمان ميراث فرهنگي ، گردشگري و صنايع دستي سيستان و بلوچستان افزود: با تصويب راه اندازي طرح جامع گردشگري همه زير ساخت‌هاي مورد نياز بخش گردشگري بر طرف مي‌شود.

به گزارش ايرنا، بناي تاريخي سب مهرماه ‪ ۱۳۷۵‬به پيشنهاد سازمان ميراث فرهنگي وقت به شماره ‪ ۱۷۱۵‬در ليست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.

شهرستان سراوان در فاصله ‪ ۳۳۰‬كيلومتري جنوب شرقي زاهدان قرار دارد.ك/‪۴‬ ‪۶۵۹/۵۶۹/۷۳۱۱‬
يکشنبه 24 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 319]