واکاوی در رمان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:
رمان ساختمانی از تجربه و اندیشه است كه هر روز در حال تغییر و گونه.گونی است. و هم.چون جامعه، عقاید و تجربیات آدمی، تغییر و تحول می.پذیرد.

درآمد

تاریخ پیدایش رمان در ادبیات جهان از سه قرن تجاوز نمی.كند. می.توان گفت زمانی كه بشر به هویت فردی خویش پی برد، رمان نیز تولد یافت. زمانی كه فرد خود را از تشكیلات مذهبی و اعتقادی و مؤسسه.های اجتماعی رهانید و وابستگی.ها را كنار نهاد توانست خویشتن را پیدا كند. در جامعه ی صنعتی این استقلال و جدایی.طلبی فردی «در طی قرن.های هفدهم تا نوزدهم به تدریج تحقق یافت.» (میرصادقی، 1386: 399) این تحولات در ایران در دوره ی مشروطه آغاز شد.
در این دوره بود كه افراد از قیود و سنت.های ایرانی رها شدند. انسان به احساسات فردی و خصوصی خود پرداخت. نویسندگان نیز بر اثر تحول اجتماعی از تأثیر ادبیات قدیم و قصه.ها رهایی یافته واز فرهنگ سنتی و قرار دادی رویگردان شدند. (همان: 400)
ادبیات پوشش اشرافی را به دور انداخت و معنای آثار دگوگون شد. طبقه ی متوسط و مردم عامی برای نخستین بار مورد توجه قرار گرفتند و شخصیت.های آنها به ادبیات راه یافت. كم.كم نویسنده به زندگی درونی و عاطفی و ویژگی.های شخصیت خود آگاهی یافت و «رمان كه حاصل این شناخت است آفریده شد.» (همان: 400)
نویسندگان در رمان شخصیت.ها را از نمونه ی انسان واقعی بازآفرینی می.كنند و عكس.العمل افراد را در برابر رفتار و اعمال شخصیت.های دیگر به نمایش می.گذارند. خصوصیات خلقی و روانی آنها را در برابر وقایع و حوادث به تصویر می.كشند و نشان می.دهند كه شخصیت.های داستان چه می.كنند و چه می.اندیشند، خلاصه نمونه ی انسان واقعی و خصوصیات و زندگی وی را خلق می.كنند.
رمان امروزی تغییر و تحولات بسیاری پذیرفته است، آنچه كه ما امروزه از رمان می.شناسیم و تلقی می.كنیم، همان رمان قرن هجده یا حتی قرن نوزده نیست.
2-5-1 تعریف رمان

«روایت منثور خلاقه.ای با طول چشمگیر و پیچیدگی خاص كه با تجربه ی انسانی همراه با تخیل سروكار داشته باشد و از طریق حوادث بیان شود و در آن گروهی از شخصیت.ها در صحنه ی مشخصی شركت داشته باشند.» (میرصادقی، 1383: 152)
در اغلب تعریف.های رمان، به واقعیت.های زندگی و انعكاس صحیح آن در رمان اشاره شده است، اما هدف رمان ساختن زندگی نیست بلكه ابداع مجدد آن است. رمان هرگز نمی.تواند عیناً واقعیت.های زندگی را نشان دهد چرا كه زاییده تخیل است و با واقعیت.های زندگی كه نه خیالی و نه ابتكاری.اند در چگونگی و ماهیت متفاوت است. اما با این حال عناصر تشكیل.دهنده ی رمان از واقعیت.های زندگی نشأت گرفته و حقیقت مانند است. اخیراً منتقدانی چند كوشیدند تعریف جامع.تری برای رمان ارائه دهند و آن را برخوردار از عناصر تربیتی و آموزشی دانستند. زیرا كه رمان می.تواند ما را از نتایج وقایع آگاه نماید، وقایعی كه مشابه حوادث زندگی واقعی است و امكان وقوع آن در زندگی برای هر فردی وجود دارد.
بنابراین رمان آگاهی از نتایج وقایع و حوادث را كه بخش عمده.ای از معرفت و دانش لازم برای انجام تصمیمات درست و عاقلانه است، به فرد می.دهد. رمان نشان می.دهد كه «چگونه ویژگی.های شخصیتی، سبب بروز اعمال می.شوند.» (میرصادقی، 1386: 408) و این اعمال به كجا و به چه نتیجه.ای منتهی می.شوند. می.توان گفت به رفتارها، خودخواهی.ها، خودفریبی.ها و دیگر ضعف.های انسانی موجود در خودمان از طریق خواندن رمان بیشتر و بهتر پی می.بریم تا از طریق كسی كه ما را نصیحت می.كند. رمان آینه تمام نمای زندگی و رفتارهای بشری است. امروزه روانشناسان به این نكته دست یافته.اند كه خواندن یك رمان در صورتی كه خواننده تحت تأثیر واقعیت آن قرار گیرد، از دیدن تصویر واقعی خود در آینه یا قطعه عكس، چیزی كم ندارد.
از این سخن می.توان به ارزش و اعتبار یك رمان خوب پی برد، چرا كه «خواننده خواه ناخواه تحت.تأثیر قرار می.گیرد.» و خود را به جای شخصیت.های رمان می.بیند، در قالب شخصیت اغلب آنها فرو می.رود و مستقیم یا غیرمستقیم حركات، رفتار و خصوصیات آنها را تقلید می.كند. تعمیم چنین امری در هركس كه كتاب می.خواند نتایج عظیمی به بار می.آورد تا حدی كه ممكن است فرهنگ و خصلت جامعه ای را دگرگون نماید.
از نمونه.های رمان فارسی «چشمهایش» بزرگ علوی و «همسایه.ها» از احمد محمود را می.توان نام برد. «در این رمانها واقعیت.های اصیل و تجربیات روشنگر آدمی از خود و اجتماعش تصویر شده است.» (همان، 1386: 409)
البته رمانهایی هم وجود دارند كه در آنها شخصیت.ها تحول می.یابند، چیزهایی از زندگی می.آموزند كه این چیزها ممكن است در جهت آموزش و تربیت ذهن خواننده برای شناخت جامعه.اش نباشد.
در اینجا به تعاریفی چند برای رمان كه هر كدام به نوعی از رمان قابل تطبیق است و بر نوع دیگری نیست اشاره می.كنیم:
در فرهنگ كوچك انگلیسی آكسفورد، رمان چنین تعریف شده است:
«روایت منثور، داستانی با طول شایان توجه كه در آنها شخصیت.ها و اعمال كه نماینده زندگی واقعی.اند با پیرنگی كه كمابیش پیچیده است. تصویر شده.اند.»
در فرهنگ و بستر چنین آمده است:
«روایت منثور خلاقه.ای كه معمولاً طولانی و پیچیده است و با تجربه ی انسانی همراه با تخیل سروكار دارد و از طریق توالی حوادث بیان شود و در آن گروهی از شخصیت.ها در صحنه ی مشخصی شركت دارند.»
در فرهنگ كاسل:
«روایت منثور داستانی كه طول آن بتواند كتابی تشكیل بدهد و شخصیت.ها و وضعیت موقعیت.های زندگی واقعی را تصویر كند.
انواع رمان

برای نقد و ارزیابی رمان تقسیم.بندی انواع آن لازم و ضروری است و به شناخت آن كمك می.كند. به طور كلی هر رمانی، رمانی تاریخی است، چون رمان به علت وابستگی به زمان و مكان و به طور قابل توجهی وام.دار گزارش اجتماعی و تاریخ اجتماعی است. رمان نه تنها به دقت طبیعت جامع هر چیز را نشان می.دهد بلكه موقعیت.ها و وضعیت.های خاص زمانه را نیز عرضه می.كند. اما این عرضه به گونه.ای است كه رمان را از دیگر قالب.های روایتی طولانی هم.چون حماسه و رمانس متمایز می.كند. آن چه رمان بنا بر خصوصیات خود عرضه می.كند اوضاع و احوال جامعه در زمان و مكانی خاص است و انجام چنین تعهدی بخشی از شایستگی.ها و قابلیت.های رمان است.
می.توان گفت به رفتارها، خودخواهی.ها، خودفریبی.ها و دیگر ضعف.های انسانی موجود در خودمان از طریق خواندن رمان بیشتر و بهتر پی می.بریم تا از طریق كسی كه ما را نصیحت می.كند. رمان آینه تمام نمای زندگی و رفتارهای بشری است.
دامنه ی ویژگیهای سیاسی، اجتماعی و تاریخی در هر رمان متفاوت است و نمی.توان رمانی پیدا كرد كه فارغ از این عوامل و ویژگی.ها باشد.
در این جا به چند نوع رمان از لحاظ ساختار و معنا می.پردازیم:
1 - رمان رسالتی: كه در آن از مسأله.های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی و تبلیغی صحبت می.شود و منظوری اصلاح.طلبانه دارد و این منظور را به شكل رسالتی عنوان می.كند.
رمانهای اجتماعی، سیاسی، تبلیغی و مذهبی از انواع رمان رسالتی است كه در زیر به آنها می.پردازیم:
الف - رمان اجتماعی: این نوع رمان در نیمه دوم قرن نوزدهم به وجود آمد و بیشتر بر اوضاع و احوال محیطی و فرهنگی زندگی كارگران تمركز می.یابد تا بیان امور شخصی و اختصاصی و خصوصیات روانی آنها. این گونه رمان بر نفوذ جامعه و اوضاع اقتصادی بر شخصیت.ها و وقایع داستان تأكید می.ورزد و تأثیر اجتماع و اوضاع اجتماعی را بر رفتار و روش زندگی انسان در زمان و مكان مشخص و معینی مورد بررسی و ارزیابی قرار می.دهد. نمونه داستانهای اجتماعی فارسی «گامهای پیمودن» نوشته ی نسیم خاكسار است.
ب - رمان تبلیغی: به رمانی كه با جریان یا مسأله خاص سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی سروكار دارد و نویسنده از نظر و اندیشه ی خاصی پشتیبانی و حمایت می.كند. این رمان را نباید با رمان اجتماعی یكی گرفت. رمان تبلیغی به قصد سنجیده و حساب.شده.ای نوشته می.شود. این گونه رمان به طرفداری از گروهی از مردم و یا بر علیه گروهی دیگر روایت می.شود و به دفاع از یا انكار نوع خاصی از زندگی و فرهنگ برمی.خیزد.
ج - رمان انتقاد اجتماعی: رمانی است كه به طرح مسائل اجتماعی با دید انتقادی بپردازد. رمانواره.های پیش و پس از انقلاب مشروطیت مثل «سیاحت.نامه ابراهیم بیگ» اثر زین.العابدین مراغه.ای، «مسالك.المحسنین» نوشته ی عبدالرحیم طالبوف و «تهران مخوف» از مشفق كاظمی از نوع رمانهای انتقاد اجتماعی است و نمونه ی موفق آن «مدیر مدرسه» اثر جلال آل احمد است.
د - رمان سیاسی: رمانی است كه به طور مستقیم با جنبه.های مشخص و معینی از زندگی سیاسی سروكار دارد. در این نمونه رمان جنبه.های سیاسی از عناصر سازنده اثر است نه از مضامین فرعی آن. رمان سیاسی یك برهه از زمان را درنظر می.گیرد و به اعتراض به سیاستهای آن دوره می.پردازد. از نمونه.های فارسی می.توان به رمان «آتش از آتش» جمال میرصادقی اشاره كرد كه اعتراض به حكومت پهلوی دوم مضمون اصلی رمان است.
2- رمان روانشناختی: رمانی است كه در آن به حالت.ها و عواطف پیچیده ی ذهنی و ویژگیهای درون شخصیتی توجه شود. از این رو در رمانهای روانشناختی به آن چه رخ می.دهد اكتفا نمی.شود، بلكه بیشتر به چرایی و شرح و بسط علت.ها و چرایی. اعمال و كنش.ها و واكنش.های افراد می.پردازد. زندگی عاطفی شخصیت.های رمان بیش از معمول مورد اهمیت قرار می.گیرد و به «انگیزه.های اعمال و رفتاری كه از شخصیت.ها سر می.زند توجه بسیاری دارد.» (میرصادقی، 1386: 433) می.توان گفت رمان روانشناختی تفسیر زندگی نامرئی انسان است و عمر این گونه رمان از صد سال بیشتر تجاوز نمی.كند، اما با پیشرفت روانشناسی جدید رشد و گسترش چشمگیری یافته است. از مصداق.های معتبر این نوع رمان می.توان به رمانهای تولستوی و داستایوسكی اشاره كرد. از جمله داستانهای ایرانی می.توان به «خواب زمستانی» گلی ترقی و «آداب زیارت» تقی مدرسی اشاره كرد.
3 - جریان سیال ذهن: رمانی كه در آن نویسنده اداراكات و افكار شخصیت.های داستان خود را هم.چون رویدادی به ظاهر بدون هیچ دلیل و هدف خاصی بی.نظم و ترتیب در كنار هم می.آورد. در چنین شیوه.ای، افكار و احساسات بی.توجه به نظم و تطبیق منطقی آنها روایت می.شود و اختلاف میان خواب و بیداری از میان برداشته می.شود و قواعد دستوری زبان درهم می.ریزد.
در این نوع رمان چهره ی داستان بی.آنكه بداند و یا اراده.ای داشته باشد در میان سه زمان حال، گذشته و آینده و یا در میان زمانهای حال و گذشته و یا حال و آینده سرگردان است و آگاه نیست كه در كدام زمان به سر می.برد و یا كی زمان خود را از دست می.دهد. در این شیوه یك یا چند تن از شخصیت.ها زمان، مكان – یعنی جایگاه – خود را از دست می.دهد و دچار گونه.ای از بیماری روانی است. این شیوه ادبی در ایران به جریان سیال ذهن معروف است.

4 - رمان خیال و وهم: رمانی كه معمولاً در مكانی «ناكجاآباد» و غیرواقعی اتفاق می.افتد یا شخصیتی خیالی و باورنكردنی تصویر می.شود. این گونه رمانها شامل شخصیت.ها، اعمال و صحنه.هایی می.شود كه در اوضاع و شرایط عادی یا در مسیر حوادث معمولی زندگی بشر غیرواقعی به نظر می.رسد و بر حوادث و اعمال و افراد فرضی توجه و تأكید می.شود. قلمرو این رمان وسیع است. رمان خیال و وهم خود به انواع زیر تقسیم می.شود:
الف - رمان علمی: در این گونه رمان سعی می.شود ماجراها و حوادث داستان جنبه ی علمی داشته باشد و از نظر علمی موجه و قابل قبول جلوه داده شود. نویسنده ی رمانهای علمی در داستان.نویسی بر فرضیات علمی تأكید می.كند، اما چون موضوع رمانهای علمی مثل رمان خیال و وهم با وقایع غیرواقعی و خیالی شكل می.گیرد و از واقعیت زندگی روزمره به دور است، رمان علمی را جزو گروه رمانهای خیال و وهم آورده.اند. از خصوصیات ویژه این گونه رمانها نگاه طنزآلود و بدبینانه به زندگی و آینده بشر است. انسانها خصوصیات انسانی ندارند و ماشین.ها حكمفرما و ستمگرند. هم.چنین گریز به حوادث ناممكن بر اساس امكانات و فرضیه.های علمی را می.توان از خصوصیات دیگر این رمانها دانست. این گونه رمان در ایران مورد استقبال چندانی قرار نگرفته است و رمانی كه بتوان به عنوان نمونه از آن نام برد، در دست نیست.
ب - رمان تمثیلی: رمانی است كه در آن درونمایه و خصلت و سیرت جانشین دیگر مفاهیم می.شوند. به همین دلیل این رمان دارای دو بعد است. بعدی كه مدنظر نویسنده است و بعدی كه در آن درونمایه، شخصیت و خصلت مجسم می.شود. در رمانهای امروزی رمان تمثیلی و نمادین بسیار به هم نزدیك و گاهی با هم درآمیخته.اند. به طوری كه اغلب جدانمودن آنها از هم امكان.پذیر نیست.
ج - رمان نمادین: رمانی كه در آن نكته.ها و مفاهیم اخلاقی با «كیفیت.های روحی و روشنفكرانه به قالب عمل درمی.آید». (همان، 1386، ص 447) در این نوع رمان مفهوم یا بینشی نماد چیز دیگری قرار می.گیرد. هم.چنین رمانهایی را كه فكر، شخصیت یا عقیده.ای را ارائه می.دهند، ممكن است بتوان رمانهای نمادگرا نامید. در نهایت رمان نمادگرا به گونه.ای است كه معنای آن خواننده را به چیزی بیش از خودش راهنمایی كند و تداعی امر دیگری باشد. در قصه.های گذشته فارسی تمثیل و نماد بیشتر مورد استفاده عارفان بوده است. به عنوان مثال «آواز پر جبرئیل» و «عقل سرخ» از شهاب.الدین سهروردی جنبه.ای نمادین و تمثیلی دارد.
رمانها و داستانهای كوتاه نمادگرا شامل سه گروه هستند:
1) رمان و داستان كوتاه واقع.گرای نمادین: داستان كوتاه «گیله.مرد» اثر علوی و «قفس» از چوبك؛
2) رمان و داستان كوتاه نمادین و مافوق طبیعی: رمان «بوف كور» صادق هدایت؛
3) رمان و داستان كوتاه با نمادهای غیرواقعی: رمان «یكلیا و تنهایی او» از تقی مدرسی و داستان كوتاه «سه قطره خون» از صادق هدایت
5 - رمان شخصیت: رمانی است كه در آن بر معرفی خصوصیات و خصلت.های شخصیت.ها بیشتر از حوادث و عناصر دیگر داستان تأكید شود. شخصیت.های رمان به لحاظ پیرنگ خلق نشده.اند، بلكه وجود مستقل دارند و عمل داستانی در خدمت وقایع آنهاست. وضعیت و موقعیت در داستان به این منظور به وجود می.آید كه چیزی بیشتر درباره ی شخصیت.ها ارائه دهد و یا شخصیت.های جدیدی را به ما نشان دهد. پیرنگ در این نوع رمان سست و ضعیف است.
6 - رمان رشد و كمال: اصطلاحی كه معمولاً منتقدان آلمانی برای نوع خاصی از رمان به كار می.برند. رمان رشد و كمال رمانی است كه در آن معمولاً تحول و شكل.گیری شخصیت جوان اصلی داستان از كودكی تا بلوغ فكری روایت می.شود. در آن شخصیت داستان سعی دارد جهان بیرون را بشناسد و خصوصیات و ویژگیهای آن را دریابد و معنا و محتوایی برای آن جستجو كند و فلسفه ی زندگی.كردن را یاد گیرد.
در این نوع رمان شخصیت اصلی داستان در پایان رمان به تكامل و پرورش ذهنی و روانی دست می.یابد و شخصیتی معقول و دگرگون دارد.
7 - رمان خطی: رمانی كه وقایع و حوادث آن به ترتیب و توالی زمان روایت می.شود و عمل داستانی بر طبق زمان تقویمی صورت می.گیرد. اغلب رمانهای قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به شیوه ی رمان خطی نوشته شده است. اگر وقایع رمان به ضرورت پیرنگ پس و پیش شود و روایت توالی زمانی برهم بریزد انواع رمانهای غیرخطی (مدور، عمودی، چندآوایی) به وجود می.آید.
از نمونه رمانهای خطی می.توان به «كلیدر» اثر محمود دولت.آبادی و «شوهر آهوخانم» اثر علی محمد افغانی اشاره نمود.
نتیجه گیری :

رمان ساختمانی از تجربه و اندیشه است كه هر روز در حال تغییر و گونه.گونی است. و هم.چون جامعه، عقاید و تجربیات آدمی، تغییر و تحول می.پذیرد. رمان همگام با تحول ذهن و معرفت بشری در حال تغییر و دگرگونی است. با این حال رمان، هنوز هم رمان باقی مانده و گسترش هنری آن باعث تداوم و بقای فرهنگی آن گردیده است.

بخش ادبیات تبیان

منابع :

1 - اوکانر فرانک ،1381، صدای تنها ، شهلا فیلسوفی (مترجم) ، اول ، تهران ، اشاره
2- ب.پیری ،دیوید ، 1383،چگونه نقد بنویسیم ، منیره احمد سلطانی ،اول ، تهران ، روزگار ،
3- بیشاب ، لئونارد ، 1382، درسهایی درباره داستان نویسی ، محسن سلیمانی ، سوم ، تهران ، سوره ،
4- براهنی ، رضا ، 1368،قصه نویسی ، چهارم، تهران ، البرز،
5- بورونف ، رولان ، 1378، جهان رمان ، نازیلا خلخالی ، اول ، تهران ، مرکز ،
6- پوینده ، محمد جعفر، تادام آخر، سیما صاحبی ، اول ، تهران ، مرکز
7 - فورستر ، ای.ام ،1357، جنبه های رمان ، ابراهیم یونسی ، سوم ، تهران ، امیر کبیر،
8 - کنی ،پ. دبلیو ،1380 ، چگونه ادبیات داستانی را تحلیل کنیم ، مهرداد ترابی نژاد ،محمد حنیف ،اول ،تهران ،زیبا ،
9 - کوندرا ، میلان،1372، هنر رمان ، پرویز همایون پور، سوم ، تهران ، نشر گفتار،
10 - لور، کاترین ،1381، شناخت ، هنر رمان ، محمد رضا قلیچ خانی ، اول ، تهران ، روزنه ،
11 - میرصادقی ، جمال ، 1372، جهان داستان ، اول ، تهران ، نارون
12 - _____ ، ____ ، 1383، داستان و ادبیات ، اول ، تهران ، آیه مهر
13 - _____ ، ____ ، 1387، راهنمای داستان نویسی ، اول ، تهران ، سخن
14 - یونسی ، ابراهیم ،1369 ، هنر داستان نویسی ، پنجم ، تهران ، نگاه ،

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 620]