منابع حقوق انسانی در دوره ساسانی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: منابع حقوق انسانی در دوره ساسانی
دکتر پدرام جم

اجتماع دوره ساساني را تركيب متنوعي از مردمان با فرهنگ.ها، آداب و رسوم و سنن و همين.طور اديان گوناگون تشكيل مي.داد. همه مردمان آزاد بومي قلمرو ساساني، صرف نظر از دين و فرهنگ.، اتباع شاهنشاهي بودند و اصطلاحا «بنده شاه شاهان»1 ناميده مي.شدند. مردان آزاد با رسيدن به 15 .سالگي، به لحاظ حقوقي واجد تمام حقوق و مسووليت.هاي مدني شمرده مي.شدند. براي مثال، يك مرد بالغ مي.توانست اقامه دعوي كند، شهادت او در دادگاه نافذ بود و در مقام سرپرست2 خانواده خود، مسوول اعمال افراد تحت سرپرستي خود بود. در مقابل مردمان آزاد، بردگان3 قرار داشتند كه به لحاظ نظري، شيء پنداشته مي.شدند. اگرچه نمي.توان گروه اخير را كاملا محروم از تمامي حقوق مدني دانست اما ميزان برخورداري ايشان از اين حقوق بسيار اندك بود. شهادت يك برده به طور كل در دادگاه جايز نبود، مگر آن كه اختلاف بر سر مالكيت همان برده بود. همچنين ممكن بود يك فرد به نسبتي آزاد و به نسبتي برده باشد.4
به جز «آزادي»، جنسيت و سن عوامل ديگري بودند كه بر وضعيت افراد اثرگذار بودند. در مقايسه با مردان آزاد، زنان معمولا محدوديت.هاي حقوقي مشخصي داشتند. سنت كهن، شهادت زنان را جايز نمي.دانست اما مواردي وجود داشته كه شهادت يك مرد و يك زن و حتي شهادت 2زن پذيرفته شده است. زني كه تحت سرپرستي قرار داشت، تنها با اجازه سرپرست خود مي.توانست مستقلا به كسب و كار بپردازد و درآمد خود را در اختيار بگيرد. زنان پيش از ازدواج به طور معمول تحت سرپرستي پدر و پس از ازدواج تحت سرپرستي شوهر قرار داشتند. پيچيدگي ازدواج و انواع گوناگون آن در دوره ساساني ممكن بود وضعيت.هاي حقوقي مختلفي را براي زنان به وجود بياورد. مثلا ممكن بود زن حتي پس از ازدواج، تحت سرپرستي پدرش بماند يا اين.كه به جاي شوهر واقعي زن، سرپرستي وي به فرد ديگري (و حتي برادر متوفي زن) منتقل شود.
كودكان معمولا تحت سرپرستي پدر و در نبود او، تحت سرپرستي پدربزرگ خود بودند. تمامي هزينه.هاي مربوط به دادرسي افراد تحت سرپرستي نيز به عهده سرپرست بود.
از روزگاران بسيار كهن، مجموعه.اي از قوانين عمومي، روابط في.مابين اركان حكومت و نيز حكومت و مردمان گوناگون تابعه را تنظيم مي.كرد و اصطلاحا «قانون شاهي» ناميده مي.شد. احتمالا وضعيتي نسبتا مشابه در دوره ساساني نيز وجود داشت. در دوران ساساني، پيروان اديان گوناگون، جوامع ايماني مختلفي را تشكيل مي.دادند. دين زرتشت غلبه داشت و از حمايت رسمي حكومت نيز برخوردار بود اما اغلب اين امكان نيز وجود داشت كه اتباع غيرزرتشتي ساساني نيز به مقام.هاي نسبتا بالا گمارده شوند، بخصوص در آن نواحي كه غلبه با پيروان ديگر اديان بود. منابع بسيار اندكي در رابطه با اين حيطه حقوقي وجود دارد.
در حيطه حقوق خصوصي، مجموعه قوانين مستقلي، احوالات و روابط حقوقي اعضاي هر يك از جوامع ايماني را تنظيم مي.كرد. اين مجموعه قوانين، ممكن بود اشتراكات فراواني در بعضي حيطه.هاي مختلف حقوق خصوصي(همچون حقوق قراردادها) داشته باشند، اما در حيطه حقوق خانواده و اموال، وجوه افتراق نسبتا فراواني وجود داشت. به اين لحاظ، منابع حقوق دوره ساساني داراي خاستگاه چندگانه.اي است: منابع حقوقي مربوط به اتباع زرتشتي، يهودي، مسيحي، بودايي و ديگر جوامع ديني تابعه شاهنشاهي.

منابع حقوقي زرتشتي
به سبب غلبه دين زرتشتي در دوران ساساني، بررسي مواد حقوقي مرتبط با زرتشتيان داراي اهميت بيشتري است. در ميان اين نوع منابع، متن پهلوي «ماديان هزاردادِستان» جايگاهي يگانه دارد.
ماديان هزاردادِستان: اين اثر تنها متن به جاي مانده پهلوي است كه تقريبا به طور انحصاري به مسائل حقوقي مي.پردازد. خبر وجود چنين اثري در سال 1896 ميلادي به آگاهي همگان رسيد. در آن سال، ادوارد وست5 در مجلد نخست بنيان فقه.اللغه ايراني6 از در اختيار گرفتن بخشي از دست.نويسي خبر داد كه آن را به عنوان مجموعه حقوق اجتماعي پارسيان در زمان ساساني7 توصيف كرد.8 5 سال بعد(1901) در بمبئي بخش بزرگ.تر اين اثر تحت.عنوان: Mâdigân-i Hazâr Dâdîstân با مقدمه.اي از جيوان.جي جمشيدجي مودي9 از روي دست.نويسي متعلق به كتابخانه مانوكجي ليمجي هوشنگ هاتاريا10 به صورت فاكسيميله11 منتشر شد. 20 برگ ديگر از همين دست.نويس نيز در سال 1912 در بمبئي و توسط تهمورث دينشاه انكلساريا12 با عنوان:

The Social Code of the Parsis in Sasanian Times or Mādigān i Hazār Dādistān. Part II

انتشار يافت. بخش.هاي منتشر شده در حقيقت زماني متعلق به يك دست.نويس بزرگ.تر بوده.اند، كه متاسفانه ديگر بخش.هاي آن از بين رفته. است.
زمان نگارش ماديان به طور دقيق مشخص نيست. آخرين پادشاهي كه در ماديان ذكر نام وي رفته، خسرو هرمزدان(628 ـ591 م)، يا همان خسروپرويز است. در محل نام..برده، صحبت از تنظيم پرسشنامه.اي در سال بيست و ششم فرمانروايي اين پادشاه است، بنابراين زمان تنظيم ماديان نمي.تواند قديمي.تر از سال 617 ميلادي باشد. از طرفي از آنجا كه در ماديان نمي.توان از اعراب و تهاجم ايشان يا از وضعيتي كه ممكن است نظام حقوقي زرتشتيان در دوره استيلاي اعراب پيدا كرده باشد اثري يافت، بنابراين زمان تنظيم اين اثر بايد آخرين دهه.هاي فرمانروايي ساسانيان در قرن 7 ميلادي دانسته شود. چنانچه گردآوري اين مطالب در زمان متاخرتري نيز صورت گرفته باشد، مواد حقوقي گردآوري شده، مربوط به دوره.اي است كه نظام حقوقي ساساني به.طور كامل مراعات و اجرا مي.شده است.13

مقدمه كتاب ماديان هزاردادستان در تنها دستنويس باقيمانده با كاستي.ها و افتادگي.هاي بسيار همراه است و به همين دليل، فهم دقيق آن امكان.پذير نيست. به همين سبب هدف و منظور فراهم.آورنده اين كتاب به طور دقيق مشخص نيست. مؤلف كتاب كه خود را فَرُّخ.مَرد وَهرامان14 معرفي كرده، اين اثر را اين.گونه معرفي كرده است: «اين كتاب را هزار دادِستان مي.نامند»15 بنابراين نام كتاب را بايد «هَزار دادِستان»16 دانست و نه «ماديان هزار دادِستان.»

بخش عمده.اي از مطالب اين كتاب به حقوق مدني مربوط مي.شود17 اما مطالب مرتبط با حقوق عمومي، همچون مسائل مربوط به حقوق جزا و نيز رويه قضايي نيز بخش.هاي ديگري از مطالب اين متن را تشكيل مي.دهند.

اهميت اين اثر در اين است كه بسياري از مطالب آن به هيچ عنوان در ديگر متون پهلوي نيامده و تنها منبع موجود براي مطالعه بيشتر موضوعات حقوقي در اواخر دوره ساساني به شمار مي.رود. اين اثر احتمالا نوعي كتابچه راهنما براي حقوقدانان دوره ساساني به شمار مي.رفته است. نحوه ارائه مطالب اين اثر به شيوه نقل و بيان موردي است و تعريف يا توصيفي از مفاهيم و اصطلاحات حقوقي را نمي.توان در آن مشاهده كرد. مؤلف جابه.جا به ذكر نظرات و آراي حقوقي گوناگون مي.پردازد و گاهي براي موردي واحد، نظرات كاملا متضاد را كنار يكديگر نقل مي.كند.

به غير از ماديان هزار دادستان، متون حقوقي ديگري نيز وجود دارد كه از آنها مي.توان در بررسي مسائل حقوقي دوره ساساني ياري جست. اين دسته از متون حقوقي پهلوي عمدتا در سده.هاي سوم و چهارم هجري تدوين شده.اند. در بهره.گيري از اين منابع، همواره بايد به مساله تغيير و تحولاتي كه اوضاع حقوقي جامعه زرتشتي در جريان سيطره اعراب به خود ديد و شرايطي كه اين جامعه رو به تحليل در رويارويي با جامعه اسلامي داشت، توجه كرد.

منابع حقوقی این دوره

روايت آذرفرنبغ فرخ.زادان: شامل 148 پاسخ آذرفرنبغ پسر فرّخ.زاد، پيشواي زرتشتيان در قرن سوم هجري به پرسش.هاي معاصران خود است. اين رساله به مسائلي كه زرتشتيان در جامعه اسلامي با آنها روبه.رو بوده.اند، مي.پردازد.

روايت اميد اشوهشتان: مجموعه.اي است از 44 پاسخي كه اميد پسر اشوهشت به پرسش.هاي مطرح شده از سوي آذرگشسپ پسر مهرآتش داده است. زمان زندگاني اميد اشوهشتان قرن 4 هجري بوده و مطالب اين اثر از جهت حقوق مدني زرتشتيان داراي اهميت زيادي است. در عين حال اين اثر مسائل و مشكلات فقهي ـ حقوقي را كه جامعه زرتشتي با جامعه مسلمان داشته، نشان مي.دهد.

دادستان ديني: اين اثر دربرگيرنده پاسخ.هاي منوچهر پسر جوان.جم به 92 پرسشي است كه مهرخورشيد پسرآذرماه و ديگران از وي داشته..اند. مطالب دادستان ديني متنوع است.

چند متن ديگر پهلوي نيز وجود دارد كه ضمن شرح و بحث مسائل ديني، گهگاه به مسائلي كه جنبه.هاي حقوقي نيز دارند، اشاره مي.كنند. اهم اين متون عبارتند از: دينكرت هشتم، روايت پهلوي، شايست ناشايست و متمم شايست ناشايست.

در ديگر متون پهلوي به ندرت مي.توان شاهدي يافت كه بتوان از آنها در بررسي حقوقي دوره ساساني استفاده كرد.. با اين حال ممكن است اين متون نيز داراي مطالبي باشد كه در شناخت بهتر جامعه.اي كه حقوق آن موضوع بررسي است، سودمند باشد و به.طور غيرمستقيم به درك بهتر اوضاع حقوقي اواخر دوره ساساني كمك كند.

منابع مربوط به ديگر جوامع تابعه دولت ساساني
جامعه يهود: مهم.ترين منبع در ارتباط با جامعه يهود ساكن قلمرو ساساني، تلمود بابلي است. تلمود مجموعه.اي است مركب از ميدراش و ميشنا كه در حدود سده 5 ميلادي گردآوري شده است.
جامعه مسيحي: در ميان مجموعه متون به جاي مانده از مسيحيان، بخصوص مجموعه بختيشوع كه در اصل به زبان پهلوي بوده اما تنها از طريق برگردان سرياني آن به جاي مانده، داراي اهميت بسيار است. اين منبع اطلاعات ارزشمندي در رابطه با جامعه مسيحي نسطوري ايران در اختيار ما مي.گذارد.
جامعه بودايي و ديگر جوامع شرق ايران: كشف مجموعه.اي از پوست.نوشته.هاي باكتريايي در شمال افغانستان در دهه 1990 به افزايش شگفت.انگيز آگاهي.ها در مورد تمدن كوشانيان و قلمرو كوشان.شاهان انجاميد. ساسانيان در سده سوم ميلادي موفق شدند قلمرو كوشانيان را تحت نفوذ خود درآورند و از آن پس نماينده.اي از سوي دستگاه مركزي حكومت ساساني كه اغلب شاهزاده.اي ساساني بود، امور آن سرزمين را تحت نظارت داشت. متون حقوقي كه اغلب سند قرارداد و مواردي از آن قبيل هستند، محدوده زماني نسبتا گسترده.اي از سده 4 تا سده 9 ميلادي را در برمي.گيرند.

پانوشت.ها:

1. šāhānšāh bandag
2. Sālār
3. Anšahrīgān

4. این مورد اغلب زمانی اتفاق می.افتاد که برده، مال مشترک 2 یا چند نفر بود و تنها برخی از مالکین برده، اقدام به آزادی وی می.کردند. برده به همان نسبت آزادشده، مختار بود از دسترنج کار خود بهره بگیرد و مابقی درآمدش را باید به سایر مالکین پرداخت می.کرد.

5. E. W. West
6. Grundriss der Iranischen Philologie, V.1, p. 116
7. the social code of the Parsis in Sasanian times
8. vide Bartholomae, Chr., 1910, p. 4
9. Jivanji Jamshedji Modi
10. Manockji Limji Hoshang Hataria Library
11. facsimile
12. Tehmuras Dinshaw Anklesaria

13. خانم ماریا ماتسوخ، موجز بودن مواد حقوقی ثبت شده در مادیان را نیز به دلایل فوق می.افزاید که بنا به عقیدة وی، تنها در صورت آشنایی فقها و حقوقدانان ساسانی از مضامین و مفاهیم حقوقی و عدم نیاز به شرح و توضیح این موارد در دوره.ای که این نظام حقوقی دایر و پابرجا بوده، امکان.پذیر بوده است؛ نک

Macuch, M., 1993: Rechtskasuistik und Gerichtspraxis zu Beginn des siebenten Jahrhunderts in Iran, Die Rechtssammlung des Farrohmard i Wahrāmān, Wiesbaden, P. 10.
14. Farroxmard ī Wahrāmān
15. ēn mādayān hazār dādestān xwānēnd
16. hazār dādestān

17. نک تفضلی، احمد، 1376: تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ص287. و نیز:

Boyce, M., 1968(a): Middle Persian Literature, Handbuch der Orientalistik, Abt. 1, Bd. 4, Abs. 2,: Literature, Lief. 1, Leiden,

منبع : جام جم آنلاین

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 270]