سحابی سیاره نما

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: تاریخچه
هزاران سال قبل اختر شناسان مسلمان یک توده ابر کم نور را در صورت فلکی جبار (شکارچی) مشاهده کردند که بسیار جالب و به سه ستاره روشن کمربند جبار خیلی نزدیک بود. قرنها بعد که تلسکوپ اختراع شد، اختر شناسان تعداد بیشتری از این توده.های مه آلود را در آسمان مشاهده کردند و آنها را سحابی نامیده.اند. این لغت در زبان لاتین به معنی ابر است یا nebula. در قرن هفدهم و هجدهم ، رصد کنندگان آسمان به نور ضعیف که در بین ستارگان دیده می.شد سحابی نام نهادند.

در سالهای اخیر و با تلوسکوپهای بهتری که در دسترس است، ستاره شناسان در یافته.اند که برخی از این سحابیها در واقع خوشه.های ستاره.ای یا کهکشانهای دور دست موجود در فراسوی راه شیری هستند و در چنین مواردی ، نام سحابی به غلط مورد استفاده قرار گرفته است. با این حال واژه "سحابی " هنوز هم بطور وسیع ، گر چه با مسامحه ، در مورد چنین اجرامی بکار می.رود.

سحابی
سحابی ابر وسیع متشکل از غبار و گاز است. گازهایی که آن را تشکیل می.دهند فوق العاده رقیق و در دمایی کم هستند. سحابی به علت نور خود نمی.تابد بلکه بر اثر نور ستارگان مجاور قابل رؤیت است. بعضی سحابیهای پخشی مشابه ابرهای کومولوس جو زمین هستند. سحابیهای دیگر ساختمان رشته.ای دارند که ابرهای سیروس را تداعی می.کنند. همه سحابیها متلاطم هستند و تمام آنها در جهات مختلف حرکت می.کنند.

شوکها ، فشارها و میدانهای مغناطیسی می.توانند بیانگر علت ساختمان پیچیده سحابیها باشند. سحابیها با چشم غیر مسلح قابل رؤیت نیستند، از این رو مورد توجه ستاره شناسان باستان قرار نگرفتند. تا سال 1781 که اولین فهرست خوشه.های ستاره.ای و سحابیها توسط ستاره شناس فرانسوی "مسیه" گردآوری شد، توجهی به سحابیها نشده بود.

رده بندی سحابیها
سحابیها را به سه دسته: نشری ، بازتابی و تاریک طبقه بندی می.کنند. سحابی نشری یک یا چندین ستاره بسیار سوزان است. نور فرا بنفش این ستاره.ها موجب برانگیختن هیدروژن و اکسیژن و گسیل نور مشخصی از آنها می.شود. مثال بسیار خوبی ازیک سحابی نشری ، سحابی بزرگ جبار است. با چشم غیر مسلح و دوربین صحرایی نیز می.توان این سحابی را دید. اگر ستاره.ها مقداری سردتر باشند یا اینکه چگالی گازها در سحابی بیشتر باشد، ماده ابر از خود نور گسیل نمی.کند بلکه نور ستاره را بازتاب می.کند. این سحابیها را با نام سحابی بازتابی می.شناسیم. البته طیف این قبیل سحابی با طیف ستاره ، یکی است. مثال بسیار خوب سحابیهای بازتابی ، سحابی است که ستاره.های خوشه پروین را در بر گرفته است.

اگر در درون یا نزدیکی سحابی ستاره.ای قرار نگرفته باشد که نور آن را تأمین کند، آن سحابی را سحابی تاریک می.نامند. مشاهده سحابیهای تاریک فقط در صورتی ممکن است که در مقابل سحابیهای نشری یا بازتابی قرار گیرند. سحابیها نور ستاره.های پشت سر خود را جذب می.کنند. اختر شناسان عقیده دارند که ستاره.ها درو ن این سحابیها متولد می.شوند. مثال بر جسته اینگونه سحابی سحابی سر اسب در صورت فلکی جبار است.

سحابیهای سیاره نما
جدا از این سه گروه سحابیها ، برخی ازسحابیها از ستاره.ها تشکیل می.شوند. ستاره.هایی مانند خورشید در پایان زندگی یعنی در مرحله غول سرخی لایه.های بیرونی جو خود را به صورت سحابی در فضا می.پراکنند. این سحابیها را سیاره نما می.نامند. آنها را به این سبب سحابی سیاره نما می.نامند که وقتی با یک تلوسکوپ به آنها نگاه می.کنیم به رنگ مایل به سبز دیده می.شوند و به نحوی یاد آور ظهور قرصهای سیاره اورانوس و نپتون می.باشند. همه آنها از نوع سحابی نشری هستند. زندگی ستاره.های پر جرمتر از خورشید ، با انفجار ابر نواختری پایان می.یابد و سحابی بزرگ و گسیخته.ای از انفجار به جا می.ماند که آن را سحابی باقیمانده انفجار ابر نواختری می.نامند.

این سحابیها به لحاظ شکل زیبایی که دارند مورد توجه رصد گران هستند. یکی از این سحابیها سحابی M 57 در صورت فلکی چنگ رومی (شلیاق) است. اگر تا به حال این سحابی را رصد کرده باشید حتما می.دانید که باید با بزرگ نماییهای بالا به دنبال شکار این جرم برویدف چرا که در بزرگ نماییهایی پایین مثلا در دوربینهای 20×120 و 20×60 این سحابی مثل ستاره.ای در بین دو ستاره ی پایینی چنگ رومی است. یکی از اجرام زیبایی که می.توان در فهرست ngc پیدا کرد سحابی اسکیمو در صورت ماه خرداد (دو پیکر یا جوزا) است.

این سحابی نیز دارای اندازه ی کوچک و درخشندگی کم است و راهنمای آن ستاره دلتا جوزا در پیکر پسین است. این سحابی دارای قدر مجموع نزدیک به 8 است. نکته.ای که تقریبا در مورد همه سحابیهای سیاره نما صدق می.کند این است که برای یافتن آنها باید در تصویر به دنبال ستاره.ای بگردیم که ظاهرا فوکوس نیست. سحابی سیاره نمای «Henize 3-401» در صورت فلکی کشتی از دید تلسکوپ فضایی هابل ، همچون بسیاری از سیاره .نماهای دیگر ، دو جت گازی در دو جهت مخالف ، از جانب ستاره مرکزی به سمت بیرون گسترش یافته است.

امکان تشکیل سحابیهای سیاره نما
بنابر یافته.های گروهی از ستاره شناسان ، به نظر می.رسد امکان تشکیل سحابیهای سیاره نما در منظومه.های ستاره.ای دوتایی ، بیشتر از ستارگان منفرد باشد. بنابر آنچه تا بحال در کتابهای نجومی گفته شده است، حدود هفت میلیارد سال دیگر ، ناظران دور دست ، خورشید در حال احتضار را بصورت یک سحابی سیاره نما خواهند دید. اما آیا این پیش بینی واقعا درست است؟ به گفته «اورسولا دمارکو» از موزه تاریخ طبیعی آمریکا ، ممکن است ستارگان منفرد برای تولید سحابیهای سیاره نما چندان مناسب نباشند. «دمارکو» در جریان انجام یک کار تحقیقاتی مشترک با گروهی از مؤسسه علوم تلسکوپ فضایی ، شواهدی یافت که نشان می.دهد بیشتر ستاره.های مرکزی سحابیهای سیاره نما ، ستاره.های دوتایی هستند!

شکل سحابیهای سیاره نما
بیشتر سحابیهای سیاره نما کروی شکل نیستند، بلکه دارای نوعی تقارن دو قطبی ظاهری هستند. ستاره شناسان مدتها بر این باور بودند که این اشکال ، در اثر گردش ستاره همدم به دور ستاره مرکزی بوجود می.آیند. مشاهدات «دمارکو» نیز این نظر را تأیید کرد. او با استفاده از تلسکوپ 3.5 متری WIYN در رصدخانه «کیت پیک» ، به مطالعه 11 ستاره مرکزی واقع در سحابیهای سیاره نما پرداخت و متوجه شد که احتمالاً در اثر کشش گرانشی یک همدم چرخان ، تغییراتی در سرعت شعاعی 10 عدد از این ستارگان دیده می.شود. برای دیدن اینکه بسیاری از سیاره نماها ، تقارن دو قطبی دارند، الزاما نیازی به استفاده از تلسکوپ هابل نیست. نمونه.های خوب دیگر را می.توان توسط بیشتر تلسکوپهای آماتوری کوچکتر مشاهده کرد.

از اواسط دهه 1990، یک ستاره شناس اسرائیلی به نام «نوام سوکر» سعی کرد سناریوهای مختلفی برای توضیح اشکال گوناگون سحابیهای سیاره نما ارائه کند. در این سناریوها ، جرم ستارگان دوتایی ، از جرم یک ستاره تا یک سیاره تغییر می.کرد. «دمارکو» می.گوید: «فکر می.کنم اساس نظرات مطرح شده توسط "سوکر" درست باشد، هر چند من بر خلاف او به محاسبات انجام شده در این مدلها اعتماد دارم».

به عقیده یکی از دانشمندان مؤسسه علوم تلسکوپ فضایی ، طبق مدلهای تحول ستاره.ای و محاسبات هیدرودینامیک ، برای چرخاندن یک ستاره غول متورم و پیر ، به گونه.ای که باعث تولید برون ریزهای جت مانند و سحابیهای دو قطبی و یا حتی سحابیهای سیاره نمای قابل رؤیت شود، نیاز به وجود یک همدم ستاره.ای و نه سیاره.ای در اطراف آن است؛ «ممکن است در آستانه یک انقلاب در زمینه مطالعه منشأ سحابیهای سیاره نما باشیم.» برای یافتن نشانه.هایی از دوتایی بودن و همچنین تعیین دوره.های مداری برای ستاره.هایی که تا کنون آزمایش شده.اند و برای اطمینان از اینکه تغییرات سرعت شعاعی ، ناشی از عامل دیگری نیست، این گروه قصد دارد ستاره.های مرکزی بیشتری را مورد مطالعه قرار دهد.

چشم انداز بحث
رصدهای اخیرِ پیش سیاره.های بسیار جوان توسط گروهی از ستاره شناسان مؤسسه فناوری کالیفرنیا (Caltech) که با استفاده از تلسکوپ «کک 2» (Keck II) در مائوناکی هاوایی صورت گرفته است، اهمیت بادهای دوقطبی در تشکیل سحابیهای سیاره نما را بخوبی آشکار کرده است. مطالعات طیف سنجی این گروه که در همایش ماه ژانویه جامعه ستاره شناسی آمریکا ارائه شد، نشان می.دهد که بادهای نامتقارن ستاره.های در حال مرگ ، ساختن پوششهای دورِ ستاره.ای را حتی پیش از مرئی شدن این پوشش ، به عنوان یک سحابی سیاره نما ، شروع می.کند.

اما آینده خورشید چطور؟ یک ستاره تنها ، در واقع بیشتر لایه.های بیرونی.اش را بعد از مرحله غول سرخ ، از دست می.دهد. اما «دمارکو» خیلی مطمئن نیست که این منجر به یک سحابی سیاره نمای مرئی شود. به گفته وی ، اگر یک غول با چرخشی سریع به دوران در نیاید، از دست دادن جرم ممکن است برای مدت بسیار طولانی ، کُند و پایدار باقی بماند، که این منجر به سحابی می.شود که رقیق و نامرئی است.

به علاوه ، بخاطر جرم کم خورشید و تحول آرام آن ، این سحابی ممکن است قبل از آنکه ستاره مرکزی به اندازه کافی گرم شود و سحابی را یونیزه کند، به کلی پراکنده شود. به گفته «دمارکو» ، برای آنکه روند کاهش جرم در این سحابیها ، بصورت انرژی زا ، دوره.ای و نامتقارن باشد، وجود یک ستاره همدم ضروری است. در واقع ، ممکن است بسیاری از ستارگان منفرد ، هرگز یک سحابی سیاره نمای مرئی تولید نکنند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 623]