بخش سوم/بررسي نسبت اساطير‌الاولين با آيات قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: بخش سوم/بررسي نسبت اساطير‌الاولين با آيات قرآن
گروه خبرنگاران افتخاري / احمد صالحي نژاد: شيخ «محمد عبده» معتقد بود قصه‏هاى قرآن براى پنددهى و عبرت‌آموزى آمده است نه براى بيان تاريخ و نه براى بيان جزئيات عقايد گذشتگان. قرآن از عقايد حق و باطل، تقليدهاى درست و نادرست و عادت‌هاى سودمند و زيان‌بار نقل مى‏كند، لكن به منظور پند و عبرت.
تاكنون دو قسمت از اين مقاله را مطالعه كرديد، نويسنده در دو قسمت قبلي به بررسي مفاهيم اساطير در لغت و اصطلاح، انواع و اقسام اساطير پرداخت. در انتهاي قسمت دوم نويسنده به بررسي انديشه قائلين به افسانه بودن قرآن در دوره معاصر پرداخت. اكنون قسمت سوم اين مقاله از نظرتان مي‌گذرد.
قسمت قبلي مقاله را اين‌جا بخوانيد!

امين الخولى

اگرچه وي به صراحت ‏سخنى از وجود افسانه در قرآن نگفته است، لكن نتيجه اعتقاد او همان است. وى معتقد است كه حوادث و وقايع گذشته را به يكى از دو نوع مى‏توان بيان كرد اول بيان تاريخى(واقعى قضيه) دوم، بيان فنى ادبى و تخيلى و قصه‏پردازى و قرآن از روش دوم براى بيان سرگذشت زندگى پيشينيان استفاده كرده است و اين امر به‌صورت روشن و آشكار در قصه‏هاى قرآن مشاهده مى‏شود. بنابراين مى‏بينيم قرآن آشكارا و عمدا تصميم مى‏گيرد نسبت‏به مشخص ساختن زمان و مكان حادثه و ذكر اسامى شخصيت‌ها و افراد كه عادتا در يك قضيه تاريخى ذكر مى‏شود اخلال وارد كند. اين امر به‌خاطر روش بيان فنى قصه‏هاى قرآن است. (22)

محمد احمد خلف‏الله

وي از شاگردان امين الخولى در مدرسه «الامناء» صاحب كتاب «الفنى القصصى فى القرآن» پس از بيان مفصلى كه در قصه فنى و تاريخى دارد، معتقد است كه قصه‏هاى قرآن به يكى از سه قسم بيان شده است: قصه تاريخى، قصه تمثيلى، قصه اسطورى(23)

وى سپس با اشاره به آيات نه‏گانه‏اى كه در آن‌ها از شبهه مشركان نسبت ‏به قرآن سخن رفته است، اظهار مى‌كند در قرآن اساطير وجود دارد و براى مدعاى خود دلايلى را اقامه مى‏كند كه از آن جمله است: قرآن در مقام پاسخ به مشركان از خود نفى اسطوره نمى‏كند، بلكه اين ادعا را كه اساطير از سوى محمد(ص) باشد نه از جانب پروردگار نفى مى‏كند؛ اين‌كه مشركان مى‏گفتند در قرآن اساطير هست از روى اعتقادى قطعى بوده است نه صرفا يك تهمت؛ قرآن به خاطر نسبت اساطير مشركان را تهديد نمى‏كند؛ بلكه تهديد به‌خاطر انكار قيامت است.

از مجموع سخنان خلف‏الله موارد ذيل بدست مى‏آيد: در قرآن اساطير افسانه و خرافه وجود دارد؛ قرآن در مقام نفى اساطير از خود نيست، ‏بلكه در مقام نفى ادعاى مشركان است كه مى‏گويند محمد(ص) از جانب خود آن‌ها را آورده است؛ قرآن در مقام نسبت دادن اساطير به پروردگار و نفى آن‌ها از محمد(ص) است.

مشركان اين ادعا را گزاف نگفته‏اند، بلكه از روى اعتقاد قوى و محكم بوده است و اعتقادشان بر اساس آن‌چه كه حقيقتا در قرآن از اساطيرى مى‏ديدند شكل گرفته است؛ قرآن در مقام تهديد نسبت‏ به گفته مشركان كه قائل به وجود اساطير در قرآن بودند، نيست، ‏بلكه به‌خاطر انكار قيامت و منع مردم از پيروى پيغمبر اكرم(ص) آن‌ها را تهديد مى‏كند؛ استدلال به كلام فخر رازى در تفسير(24) خود (ذيل آيه /5 سوره فرقان) در جهت اثبات ادعاى خود مبنى بر وجود اساطير در قرآن. (25)

عمر محمد باحاذوق

همچون احمد خلف‏الله معتقد است كه قرآن قصه فنى و اسطوره‏اى دارد و ايرادى هم بر قرآن وارد نيست، مقصود از بيان قصه‏هاى افسانه‏اى در قرآن، هدايت و پندآموزى انسان‌ها است. (26)

ديگر دانشمندان

مطالبى درباره قصه‏هاى قرآن اظهار داشته‏اند كه برخى از افراد همچون احمد خلف‏الله از كلام آن‌ها، اعتقاد به وجود خرافه و افسانه ـ اساطير ـ در قرآن را برداشت كرده‏اند. از جمله اين گروه امام‌ فخر‌رازى، محمد‌ رشيد رضا، شيخ محمد عبده، شيخ شلتوت و ديگران هستند.

امام فخر رازى: در ذيل آيه «وقالوا اساطير الاولين اكتتبها ...» (27) مى‏گويد: اولين سخن اين است كه اين سخن قرآن «قل انزله الذى يعلم السر ...» (28) چگونه مى‏تواند پاسخ شبهه مشركان قرار گيرد. تقريرش اين است كه: پيامبر گرامى(ص) مشركان را دعوت به مقابله كرده استلإ لكن ناتوانى آن‌ها از آوردن به مثل قرآن آشكار شد و اگر پيامبر در آوردن قرآن از فردى كمك گرفته بود، هر آئينه بر مشركان هم اين امكان بود و لازم بود كه آن‌ها هم از ديگرى كمك بگيرند و به مقابله با پيامبر(ص) برخيزند و مانند قرآن را بياورند، لكن چون ناتوان بودند از آوردن به مثل قرآن، ثابت مى‏شود كه قرآن از جانب پروردگار و سخن اوست. لذا مى‏فرمايد: «قل انزله الذى يعلم السر...»

دكتر احمد خلف‏الله از كلام رازى اين‌گونه استفاده مى‏كند كه فخر رازى هم معتقد است‏ بر اين‌كه خداوند در اين آيه در جهت انتساب قرآن به خود و نفى اين سخن است كه قرآن دست‌نوشته محمد(ص) باشد، نه در جهت نفى اسطوره از قرآن.

محمد رشيد رضا: صاحب تفسير «المنار» در ذيل آيه «واتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملك سليمان و ما كفر سليمان و لكن الشياطين...» مى‏گويد: بديهى است ذكر اين داستان در قرآن موجب نمى‏شود كه هر آن‌چه را قرآن از انديشه مردم نقل مى‏كند صحيح باشد. مثلا ذكر سحر و يا نسبت كفر به سليمان.

شيخ محمد عبده: رشيد‌ رضا به سخن استاد خويش محمد عبده استناد مى‏كند و مى‏گويد: استاد امام (محمد عبده) فرموده است: بارها گفته‏ايم قصه‏هاى قرآن براى پنددهى و عبرت‌آموزى آمده است نه براى بيان تاريخ و نه براى بيان جزئيات عقايد گذشتگان. قرآن از عقايد حق و باطل، تقليدهاى درست و نادرست و عادت‌هاى سودمند و زيان‌بار نقل مى‏كند، لكن به منظور پند و عبرت.

گاهى در داستان‌هاى قرآن تعبيرات رايج در ميان مخاطبين يا منسوب به آن‌ها آورده مى‏شود، اگرچه در واقع آن اعتقاد و تعبير صحيح نيست. مانند اين فراز از آيه: «كما يقول الذى يتخبطه الشيطان من المس‏» (29) و يا اين فراز از آيه «حتى بلغ مطلع الشمس‏» (30) اين روش معمول و مأنوس است.

ما در بسيارى از كتاب‌هاى عربى و غير عربى مى‏بينيم كه از الهه خير و شر مطالبى نقل كرده‏اند. به‌ويژه در رابطه با تاريخ يونان و مصر قديم و حال آن‌كه هيچ يك از آن نويسندگان به اعتقادات خرافى بت‏پرستان معتقد نيستند، اما نقل و حتى نفى نمى‏كنند همان‌گونه كه مردم ساحل‏نشين مى‏گويند: خورشيد در آب فرو رفت و يا مى‏گويند قرص خورشيد در دريا سقوط كرد، و حال آن‌كه اعتقادى به اين امر ندارند بلكه از آن‌چه كه ظاهرا مى‏بينند تعبير مى‏كنند. (31)

از كلام رشيد رضا و محمد عبده نيز استفاده مى‏شود كه قرآن با وجود اعتقاد خود، از اعتقادات و قصه‏هاى خرافى و باطل اقوام گذشته براى موعظه و عبرت نقل كرده است و نفى نكرده است.

نظريه شيخ شلتوت: قبلا در بحث قصه‏هاى فنى ذكر شد. وى در قصه‏هاى تمثيلى معتقد است‏ برخى از اين قصه‏ها واقعيت نداشته و ابداعى و اختراعى است.*

ادامه دارد ... .

*پي‌نوشت‌ها:

21) الاسلام و الحداثه ص 265 و امثال القرآن، على‌اصغر حكمت، ص 9.

22) القصص القرآن، عبدالكريم خطيب، ص 275.

23) مشروح اين بحث در مقاله «بحثى درباره قصص قرآن » نامه مفيد، ش 5، 25 آمده است.

24) تفسير كبير، فخر رازى، 4/951.

25) الفن القصصى فى‌القرآن صص 377 - 376.

26) الجانب الفنى فى قصص القرآن، عمر محمد باحاذوق.

27) فرقان/5

28) فرقان/6

29) بقره/275

30) كهف/90

31) تفسيرالمنار/ ج 1 / 399.
دوشنبه 20 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 59]