درباب شناخت و چيستي «حكمت متعاليه» صدرالدين شيرازي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: درباب شناخت و چيستي «حكمت متعاليه» صدرالدين شيرازي
مترجم: مسعود خيرخواه

اشاره:
صدرالدين (صدرالمتألهين) شيرازي ، معروف به ملاصدرا (١٠٥٠- ٩٧٠ ه. ق) در طول حيات دانشورانه و پربار خود فعاليتهاي عظيم علمي را پي گرفت و عليرغم بي.مهري.هايي كه از مخالفان حكمت و متحجران عصر خود ديد ، هيچگاه سعي نكرد پيرو مرامهاي رايج روزگار باشد. هميشه به نقادي و گزينش آراء متقدم دست مي.زد و از تركيب آراء گوناگون و نوآوريها و انديشه.هاي بديع خويش ، نظريه.هاي نويني تأسيس مي.نمود.

بيشتر در مواجه با نام ملاصدرا آن را متساوي با «حكمت متعاليه» مي.يابند و مي.دانند. اين واقعيت كه تعبير حكمت متعاليه به احتمال مرهون چه عواملي بوده است جاي بحث دارد اما به هر حال ، تعبير حكمت متعاليه اينك بر مشرب خاصي در حكمت سنتي دلالت دارد كه ملاصدرا آن را تأسيس كرد و اين عنوان براي طريقه ملاصدرا ، نه فقط بنا به دلايل تاريخي ، بلكه به اين دليل كه اساس تعاليم او به تمام معنا هم حكمي و فلسفي است و هم مبتني بركشف و شهود عقلي وجود متعال.

مطلب حاضر ، ترجمه فصلي است از كتاب (Sadral-Din Shirazi and his Transcendent Theosophy) نوشته دكتر سيد حسين نصر ، فصول هفتگانه اين كتاب ١٣٥ صفحه.اي هر يك به بررسي يكي از ابعاد فيلسوف نامدار ، صدرالمتألهين شيرازي اختصاص دارد.

در اين نوشتار؛ نويسنده ، دكتر سيدحسين نصر ، سعي داردتا چيستي «حكمت متعاليه» را بازشناسي نمايد و با آوردن مصاديق تاريخي و تطبيق.هايي ميان تعاليم سهروردي ، ابن سينا و ملاصدرا نحوه برخورد آنها با پاره.اي از موضوعات همچون وجود ، طبيعيات و … را مقايسه و تدقيق كند. ذكر اين نكته بي.وجه نيست كه يافتن بسياري از تعليقات و تنسيق مطالب در جهت فهم بهتر غايت نويسنده برعهده مترجم بوده است.

بناي فلسفي ملاصدرا

تعبير حكمت متعاليه را عرفايي همچون قيصري ، بسيار پيش از آنكه ملاصدرا آن را به كار برد ، به استخدام گرفته.اند. اين اصطلاح حتي در آثار بزرگان فلسفه مشاء (Prepatetic) نظير قطب.الدين شيرازي نيز به چشم مي.خورد. اما با اين حال ، معنايي كه آنان از اين تعبير قصد مي.كرده.اند و بهره. مي.برده.اند به هيچ وجه به معنايي كه در آثار ملاصدرا و شاگردان او مي.يابيم يكي نيست. پيروان ، اتباع و شاگردان ملاصدرا معنايي بسيار دقيق را بر اين اصطلاح بار كردند و آن را صرفاً به منظور اشاره به بناي فلسفي و ما بعدالطبيعي كه ملاصدرا تأسيس كرده بود به كار مي.بردند. از اين رو ، تدقيق در معنا و ويژگي.هاي كلي حكمت متعاليه قابل بررسي مجدانه است.

تعاليم فلسفي مبتني بر شهود عقلي اصطلاح حكمت متعاليه از دو بخش تشكيل مي.شود: حكمت و متعاليه به معني بلندمرتبه و رفيع (exalted).

گرچه ملاصدرا خود اين اصطلاح را به كار برده است ، ولي شهرت يافتن آن مديون شاگردان بي.واسطه و مع.الواسطه اوست كه از اين اصطلاح به عنوان نامي براي مكتب خاص استاد بهره. جستند. يك نسل پس از ملاصدرا ، ملاعبدالرزاق لاهيجي كه داماد و يكي از پرآوازه.ترين شاگردان وي بود ، فلسفه استادش را «حكمت متعاليه» خواند. در دوره قاجاريه دلالت اين اصطلاح بر مشرب صدرا ، چنان رواج يافته بود كه سبزواري در كتاب شرح منظومه اصولاً هيچ حاجتي نمي.ديد كه وجه تسميه مكتب استاد (مع.الواسطه.اش) را كه سبزواري مي.كوشد در مكتوباتش تعاليم او را شرح دهد ، بيان مي.كند.

اگر به آثار ملاصدرا نظر كنيم ، هيچ فقره.اي را نمي.يابيم كه او صراحتاً از مشرب فلسفي خود تحت عنوان حكمت متعاليه ياد كرده باشد. در واقع ملاصدرا اين اصطلاح را به منظور اشاره و ارجاع به دو كتابش تحت همين عنوان به كار مي.گيرد.

يكي شاهكار او ، «الحكمه المتعاليه في.الاسفار العقليه الاربعه» و ديگري يكي از آخرين آثار يا شايد هم آخرين اثر اوست كه «الحكمه المتعاليه» نام دارد. حتي به كاربردن تعبير «الحكمه المتعاليه» دركتاب «الشواهد الربوبيه» به جاي آن كه اشاره و ارجاعي باشد به طريقه فكري او ، ارجاعي است به همان آخرين كتابش. اين واقعيت كه تعبير حكمت متعاليه را شاگردان و پيروان او به عنوان توصيف آموزه.ها و تعاليم ملاصدرا به كار گرفتند به اقرب احتمال مرهون دو عامل بوده است:

الف) نخست عنوان كتاب اسفار ، كه متضمن جهان بيني و مكتبي خود ملاصدرا را كه به استناد آنها حكمت متعاليه است.

ب) دوم ، نه فقط عنوان چند مجلد از نوشته.هاي او ، بلكه نام مكتبي است كه او پديد آورد.

هر چند كه بر اين نكته اخير نمي.توان بالصراحه دليل و مدركي از آثار مكتوب يافت ، ولي امروزه همه اساتيد سنتي ممتاز اين مكتب در ايران اين مطلب را تأييد مي.كنند؛ اساتيدي كه همگي آنان سنت شفاهي و سينه به سينه.اي را اخذ كرده.اند كه مكمل آثار مكتوب صدراست و اين تأييد قوي.ترين حجت است براي قبول نكته مذكور. به هر حال ، تعبير حكمت متعاليه اينك بر مشرب خاصي در حكمت سنتي دلالت دارد كه ملاصدرا آن را تأسيس كرد. اين نام گذاري هم چيزي است كه در زمان خود او آغاز شد و تاكنون ادامه يافته است.

بايد گفت كه عنوان حكمت متعاليه براي طريقه ملاصدرا ، نه فقط بنا به دلايل تاريخي ، بلكه به اين دليل كه اساس تعاليم او به تمام معنا هم حكمي و فلسفي است و هم مبتني بر كشف و شهود عقلي وجود متعال و در نهايت بدان موجود رهبر است ، مناسب.ترين عنوان براي اين مشرب است. لذا ، تسميه اين مكتب به حكمت متعاليه هم وجه تاريخي دارد و هم وجه فلسفي.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 431]