خط نستعليق؛ عروس خطوط اسلامي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

تهیه و تدوین : حبیب راثی تهرانی
خط نستعليق؛ عروس خطوط اسلامي
در شماره قبل به بررسی تاریخچه مختصری از پیدایش و تحول هنر خوشنویسی در ایران پرداختیم. در این شماره قصد داریم تا شما را با زیباترین و هنرمندانه ترین جلوه خوشنویسی خط فارسی یعنی خط نستعلیق آشنا کنیم.
همانطور که می دانید خط نستعلیق در میان دیگر خطوط اسلامی، به دلیل ظرافت ها و زیبایی های بی نظیر حروف و علائمش، به «عروس خطوط اسلامی» شهرت یافته، ضرافت های بی نظیری که به دست هنرمندان ایرانی تکامل یافته است. هنرمندان ایرانی در قرن نهم، دوایر ناقص خط تعلیق را نپسندیدند و با ترکیب آن با خط نسخ، خط جدیدی را به نام «نسختعلیق» اختراع کردند که بعدها به نام نستعلیق معروف شد. این خط دارای صعود و نزول و قوس های بسیار دلنشین و زیبایی بود و توانست در مدت زمان کوتاهی مرزهای ایران را درنوردیده و به دیگر کشورهای اسلامی همچون هند و ترکیه و مصر و سایر بلاد عربی راه یابد.

مشهورترین خوشنویسان خط نستعلیق
کسی که دو خط نسخ و تعلیق ترکیب کرد، فردی به نام «میر علی تبریزی» بود. پس از وی افراد زیادی در تکمیل و زیباتر ساختن خط نستعلیق تلاش کردند ، از جمله سلطان علی مشهدی که شاگرد میر علی تبریزی بود و پس از او میر علی هروی و دیگران؛ تا اینکه این خط در زمان صفویان با قلم توانای میرعماد حسنی به حد اعلای کمال خود رسید. از دیگر هنرمندان̗ هم عصر میرعماد می توان به علیرضا عباسی اشاره کرد که علاوه بر خط نستعلیق، در خط ثلث نیز استاد بود؛ از آثار او می توان به کتیبه های مساجد و بناهای تاریخی اصفهان اشاره کرد.
یکی دیگر از خوشنویسان بنام قرن اخیر، میرزا غلامرضا اصفهانی است که در انواع خط نستعلیق، از کتیبه نویسی گرفته تا خط غبار و حتی شکسته نستعلیق، استاد بود و تا پایان عمر خود شاگردان بسیاری را تعلیم داد.

میرزا محمدرضا کلهر یکی دیگر از استادان مسلم نستعلیق است که در زمان ناصرالدین شاه زندگی می کرد. متاسفانه آثار زیادی از کتابت وی برجای نمانده است، ولی از مهم ترین آثار وی می توان به تحریر روزنامه هایی چون شرف خراسان، سفرنامه خراسان ناصرالدین شاه و مخزن الانشاء اشاره کرد که همگی به صورت چاپ سنگی منتشر می شد. برای نوشتن روزنامه ها به خط نستعلیق، کلهر مجبور بود تا از ظرافت های موجود در شیوه خط میرعماد کم کند و تیزی ها و ظرافت های خط را کمی کلفت تر بنویسد تا در چاپ سنگی قابل خواندن باشد.
عماد الکتاب، از دیگر خوشنویسان پرآوازه قرن اخیر است که پیرو سبک میرزا محمدرضا کلهر بود. عمادالکتاب همه اقلام خط نستعلیق را خوب می نوشت، از آثار وی می توان به کتیبه جدید سردر مدخل مدرسه سپهسالار (شهید مطهری فعلی) و لوحه ای بر آرامگاه فردوسی در طوس اشاره کرد. معروف ترین شاگردان عمادالکتاب، استاد علی اکبر کاوه، حسن زرین خط و ابراهیم بوذری بودند.

خط شکسته نستعلیق
پس از رواج خط نستعلیق و استفاده مکرر مردم از آن در نامه نگاری ها و مکاتبات روزمره، به تدریج بعضی از حروف و کلمات منفصل آن به یکدیگر متصل شدند و برخی حروف و دوایر آن مانند «ی» به صورت باز نوشته شدند که در نتیجه موجب به وجود آمدن خط جدیدی به نام شکسته نستعلیق شد. البته در ابتدا این خط شباهت بسیار زیادی به خط نستعلیق داشت ولی با گذشت زمان دستخوش تغییرات زیادی شد و خوشنویسان مشهوری چون مرتضی قلی خان شاملو و بعد شفیعا، در اواخر عصر صفوی آن را به کمال رساندند.
درویش عبدالمجید طالقانی کسی بود که با ظهور خود و ابداع ترکیبات و قواعد جدید برای خط شکسته نستعلیق، این خط را به زیباترین حد ممکن رسانید. او شاعر هم بود و در شعر به «خموش» و گاه «مجید» تخلص می کرد، و با اینکه 35 سال بیشتر عمر نکرد و لی آثار ارزنده ای از خود به یادگار گذاشت؛ همانگونه که میر عماد حسنی خط نستعلیق را غنا بخشید. درویش عبدالمجید نیز خط شکسته را به نهایت زیبایی و اوج رسانید. بعد از وی افراد دیگری چون قائم مقام فراهانی وزیر محمدشاه، امیرنظام گروسی و امین الدوله وزیر مظفرالدین شاه، در خط شکسته نستعلیق ظهور کردند که هریک تا اندازه ای در آداب این خط تأثیر گذار بودند. همچنین از دیگر استادان خط شکسته نستعلیق که نوعاً از پیروان شیوه درویش عبدالمجید بودند، می توان به سید علی اکبر گلستانه و میرزا حسن تبریزی اشاره کرد. البته ذکر این نکته ضروری است که تبحر در نوشتن خط شکسته نستعلیق، نیازمند استادی در خط نستعلیق است و واضح است که اگر کسی در نوشتن نستعلیق استاد نباشد نمی تواند از پس خط شکسته نستعلیق برآید.

خوشنویسی و سایر هنرها
خوشنویسی هنری است که توانسته پیوند تنگاتنگی با سایر هنرها همچون تذهیب، تشعیر، گرافیک و نقاشی برقرار سازد.
تذهیب به معنای طلاکاری است، و منظور از تذهیب یعنی کشیدن حاشیه های جذاب و هنرمندانه که زیبایی خط را دو چندان می کند و موجب جذابیت بصری بیشتر آن می شود. طرح های تذهیب معمولاً متشکل از شاخه ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گل ها، برگ های ختایی، شاخه های اسلیمی،گل های ختایی و ... است.
تشعیر نوعی تزیین نسخه های خطی است که در حاشیه کتابت ها معمولاً با دو یا سه رنگ انجام می شود و بیشتر شامل خطوط منظم و یا تصاویر پرندگان و حیوانات خیالی مانند سیمرغ، اژدها، پری و دیگر موجودات تخیلی می باشد. علت نامگذاری تشعیر به این دلیل است که خطوط تشکیل دهنده نقوش آن، همانند مویی (شعر) ، باریک و ظریف است.
از دیگر هنرهایی که با خط ترکیب شده و موجب به وجود آمدن شیوه جدیدی در هنر شده است، می توان به نقاشی خط اشاره کرد. پیشینه نقاشی خط را می توان به دوره قاجار نسبت داد. در آن زمان خط را می نوشتند و بعد، از روی آن کپی برداری کرده و درون آن را با طرح ها و گل وبوته های مختلف رنگ آمیزی می کردند.آنچه در نقاشی خط مهم است حفظ اصالت خط از نقاشی است. محمد احصایی، نصرالله افجه ای، جلیل رسولی و مرحوم رضا مافی، از استادان معاصر و بنام این رشته به شمار می روند و همگی علاوه بر نقاشی، در خوشنویسی نیز استاد هستند.

در اینجا جا دارد که نام چند تن از معروف ترین خوشنویسان نستعلیق و شکسته نستعلیق را ذکر کنیم؛ افرادی که هریک سهم بسزایی در اعتلای این هنر مقدس داشته اند و موجب افتخار سرزمین ما به شمار می روند.
بزرگانی چون سید حسن و سیدحسین میرخانی که پدرشان شاگرد کلهر بوده و جزو پیشگامان انجمن خوشنویسان ایران محسوب می شوند و اکثر خوشنویسان مطرح معاصر از شاگردان ایشان هستند. همچنین استادان مرحومی چون عبدالله فرادی، سیف الله یزدانی، حبیب الله فضائلی (صاحب سه کتاب اطلس خط، تعلیم خط و بوستان هنر خط)، و استادان معاصری همچون غلامحسین امیرخانی، امیر فلسفی، عباس اخوین، کیخسرو خروش، یدالله کابلی، محمد حیدری، محمد حسین عطارچیان و اسرافیل شیرچی و ...، که همگی از استادان مطرح نستعلیق و شکسته هستند.

در پایان، میان تمام خطوط اسلامی امروز، سه خط̗ نسخ را از نظر رسایی و سهولت در خواندن، نستعلیق را از نظر زیبایی، و خط شکسته نستعلیق را از منظر زیبایی و سهولت در نوشتن، می توان ملاک و میزان کاربرد خط قرار داد. البته امروزه خطوط دیگری مانند «مُعَلّی» و «کرشمه» نیز ابداع شده است که بیشتر کاربرد تزیینی دارند ولی در جای خود قابل بحث و بررسی می باشند.

منابع:
برات زاده لیلی (1384)، خوشنویسی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی
فضائلی حبیب الله (1350)، اطلس خط، اصفهان، انجمن آثار ملی ایران
فضائلی حبیب الله (1376)، تعلیم خط، تهران، سروش

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 4407]