رئاليسم انتقادي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: توسعه و نوآوري به ويژه در ابعاد فكري و فرهنگي آن، نيازمند نظريهپردازي در باب مسائل و معضلات گوناگون اجتماعي، فكري و فرهنگي است.

بيترديد، هر نظريهاي برپايه مسائل احصاء شده در حوزههاي مختلف صورت ميگيرد؛ به اين معنا كه نخست بايد مسائل هر حوزه را مشخص و آنگاه حول آن نظريهپردازي كرد. اما اين مهم( نظريهپردازي) برخوردار از شيوهها و اصولي منطقي است كه مطلب حاضر عهدهدار آن است.

يكي از مسائل و مباحثي كه همواره از سوي انديشمندان سياسي تاكيد ميشود اين است كه رخدادها و پديدههاي سياسي هنگامي ميتوانند در ساختار انديشگي قرار بگيرند كه داراي نظمي منطقي باشند. تئوريپردازي با توجه به نكته فوق؛ يعني شاكلهبندي اطلاعات جمعآوري شده تجربي از پديدههاي هر موضوع علمي.

عناصر متعددي در شكلگيري و تكامل پديدههاي سياسي دخيل هستند كه جمعآوري آن عناصر با تكيه بر روشهاي آماري و تجربي سهم بسزايي در افزايش واقعگرايي علمي در حوزه سياست به طور اخص و علوم اجتماعي به طور اعم داشته است.

همراه با تكوين پوزيتيويسم در جامعه علمي غرب، انديشه يگانگي روششناختي ميان علوم طبيعي و علوم انساني متولد شد. مطابق آموزههاي اين مكتب علوم انسانيبه لحاظ روششناختي از روشهاي علوم طبيعي-تجربي تبعيت ميكند و به قول آگوستكنت در كتاب «علم سياست اثباتي» علم سياست در مقايسه با علم فيزيك، فيزيك اجتماعي است و به همان شيوه علم فيزيك با پديدههاي ديناميك و ايستا در سطح جامعه سروكار دارد. به طور كلي در اثباتگرايي، اعتبار احكام علمي براساس شواهد عيني قابل اثبات است.

ميراث اثباتگرايي در دانش سياسي، به رفتارگرايي در قرن بيستم منتهي شد. بر طبق اين ديدگاه پرهيز از نگرشهاي ارزشي و تجويز و روي آوردن به توصيف، طبقهبندي و كشف قواعد حاكم بر رفتار سياسي گردآوري دادهها، مشاهده و تجربه و اندازهگيري روش اصلي دانش سياسي در حيات مدرن است.

دراوايل قرن بيستم متاثر از آموزههاي مكتب پوزيتيويسم، مكتب شيكاگو در آمريكا علم سياست را به مفهوم جديد بسط داد و بحث تجربي از قدرت و شيوههاي كاربرد آن، رفتار گروهي، عوامل تعيينكننده رفتار سياسي و. . . به عنوان محورمباحث اين مكتب تلقي شدند. رفتارگرايي در كنار فعاليت مكتب شيكاگو تاثير بسيار عميقي بر تحولات علمسياست گذاشت. از ديدگاه رفتارگرايان موضوع اصلي و محوري علم سياست، «رفتار سياسي» است.

رفتار سياسي به مجموعه نگرشها و اعمالي گفته ميشود كه در چارچوب نهادهاي سياسي اعم از دولتي رخ ميدهند. همت انديشمندان اين مكتب توجه به مصداقها و حوادثي است كه در عالم واقع در حوزه سياست اتفاق ميافتد.

آنان بر اين باور بودند كه نبايد در قالب ارائه نظريه به مطالعه و جمعآوري اطلاعات مربوط به زندگي سياسي پرداخت زيرا هر ساختار تئوريكي افق ديد محقق را محدودتر ميكند و به همان اندازه او را از واقعيت و تبيين صحيح آن عقب نگه ميدارد. چنين رويكردي نسبت به رخدادهاي سياسي ناشي از يك بستر عميقتر و جديتر است كه در حوزه فلسفه و شناختشناسي قابل طرح است. ملاك حقانيت در ادبيات فلسفي كلاسيك در خصوص قضايا و گزارهها انطباق با نفسالامر و واقعيت است.

در صورت انطباقگزاره با واقعيت، آن گزاره صادق و در صورت عدم انطباق، كاذب محسوب ميشود. چنين معياري براي حقانيت گزارهها ناشي از صحه گذاشتن بر دوگانگي و تمايز ساحت عيني و نفسالامر و ساخت ذهني است. براساس اين تفكيك كه خود ايجادكننده انديشه رئاليسم در حوزه فلسفه و سياست است، نفسالامر و واقعيات عيني جداي از انسانها و ذهنهاي شناساي آنان وجود دارد. به عبارت ديگر، اگر هيچ انساني و هيچ ذهن شناسايي براي شناخت آن وقايع وجود نداشته باشد، آنان وجود خواهند داشت و ايجاد آنها به اعتبار ذهن اعتباركنندگان وابستگي ندارد. در اين مدل تحقيق كه خود به معناي جستوجوي حقيقت بودن است تلاشي است منظم و مستمر براي شناخت پديدههاي واقعي و احكامي كه آن پديدهها براساس آن تكوين،تكامل و تحول ميپذيرند.

نكتهاي كه در اين مدل قابل توجه بوده كشف حقيقت از طريق ارتباط مستمر ذهن شناسا و تعينات مورد شناسايي است. پيشفرض رئاليسم انتقادي وجود دو ساخت عينيت و ذهنيت، تمايز و ارتباط ميان آنها و به دست دادن معياري جهت ميزان انطباق مكشوفات ذهني با وقايع عيني است. همانطور كه گفته شد، در اين الگوي فكري محقق تلاش ميكند واقعيات عيني و نفسالامري را از دريچه و نظريهاي كه پردازش كرده بنگرد، به همين جهت جمعآوري اطلاعات، تصفيه اطلاعات، چينش اطلاعات و اتخاذ نتيجه و نهايتاً بررسي ميزان انطباق آن نتيجه با واقعيت عيني همگي به صورت گزينش شده صورت ميگيرند، اما در مقابل اين مكتب، پوزيتيويسم به طور عام و مكتب رفتارگرايي به طور خاص پيشفرض فعاليتهاي علمي و فكري خود را بر اين امر گذاشتند كه بدون چارچوبهاي از پيش تعيين شده تئوريك نبايد به جمعآوري اطلاعات پرداخت.

شعار معروف آنان در روششناختي علمي خالي كردن ذهن و يا خالي فرض كردن ذهن از اطلاعات و معلومات پيشيني و اهتمام به جمعآوري اطلاعات با ذهني آزاد از معلومات است. به عقيده آنان بايد با توسل به روش استقرا به گردآوري اطلاعات آماري، تجربي و عيني از پديدههاي موردنظر پرداخت و بعد از چينش آن اطلاعات در كنار يكديگر نظريهاي متناسب با آن تدوين كرد.

اين گرايش كه در شناختشناسي به «رئاليسم خام» شهرت دارد، واقعيت ساحت ذهن و تداخل آموختهها و آموزههاي قبلي و فعلي و همچنين محدوديتهاي شناخت تعينات را از حيث زماني و مكاني ناديده ميگيرد و بر اين باور است كه- به قول «كارل ريموند پوپر»- ذهن همچون كشكولي خالي از محتواست كه دانشمند با جمعآوري اطلاعات آن را پر ميكند و در انتها براساس محتويات آن( كشكول) نظريهاي عمومي و تعميم يافته به موارد مشابه عرضه ميكند. اشكالي كه پوپر و ديگر شناختشناسان و فيلسوفان علم به اين رويكرد گرفتهاند اين است كه اولاً ذهن بشر در مواجه با واقعيات عيني، منفعل نيست.

ذهن هنگامي در مواجهه با پديدهها و واقعيات عيني قرار ميگيرد كه محركي براي آن داشته باشد، تا زمانيكه چنين محركي وجود نداشته باشد هيچ اطلاعاتي جمعآوري نميشود. از ديدگاه منتقدين، اصليترين محرك، سؤالات و مسائلي است كه ذهن شناسا را براي پاسخگويي به آن تحريك ميكند و مسائل كه بيانگر وجود مجهولات است خود زاييده معلومات است.

تا هنگاميكه نسبت به موضوعي هيچ معلومي در ذهن انسان نباشد، به دنبال آن سؤالي نيز به ذهن متبادر نميشود و اطلاعاتي جمعآوري نميشود. ثانياً به علت محدوديتهاي زماني، مكاني، ابزاري، شناختاري، روششناختي و همچنين تكثر و تنوع فاكتها يا پديدههاي عيني موجود در زيست-محيط بشر بهخصوص زندگي اجتماعي او، شناخت شناسنده همواره محدود و گزينشگرانه است.

ساختار نظريه و تئوري را همين گزينشي عمل كردن و محدوديتهاي ساخت ذهن تشكيل ميدهد. در انديشه پوپر اين ذهن به فانوسي تشبيه شده كه ميتوان به وسيله آن در تاريكيها راه را شناخت. معوج بودن عالم واقع، فعال بودن ذهن شناساگران، تداخل محدوديتهاي محيطي و معرفتي، همگي نظريهپردازي را الزامي ميكند. مهمترين پيامد اين انديشه در حوزه سياست عقلاني شدن آن است؛ البته نه عقلانيت تكذهني بلكه عقلانيت چند ذهني. عقلانيت چندذهني كه خود مبتني بر آزادي ساخت جامعه از سلطه نظامهاي سياسي اقتدارگر است، بستر مناسبي را براي افزايش مشاركت و رقابت سياسي فراهم ميكند. تعلق فكري و عملي به رئاليسم انتقادي كه در نظريهپردازي عالمانه براي پاسخگويي به معضلات سياسي- اجتماعي متبلور است، هم بر نظام سياسي و دولتمردان و هم بر فرهنگ عمومي جامعه و احزاب سياسي فرض و فريضه است.

گسترش عقلانيت انتقادي و چندذهني بودن و فاصله گرفتن از عقلانيت غيرانتقادي و تكذهني لازمه مبنايي براي هرگونه شكوفايي و نوآوري در حيات اجتماعي است. اگر توسعهيافتگي سياسي را بتوانيم برخلاف تعاريف متعددي كه براي آن شده با معياري سنجشپذير مورد توجه قرار دهيم، آن معيار «مشاركت و رقابت» خودجوش، سازمان يافته و هدفمند است كه قطعاً اين دو محقق نخواهند شد مگر اينكه به ملزومات رئاليسم انتقادي و تئوريپردازيهاي عالمانه ملزم باشيم.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 248]