ترجمه المیزان : سوره بقره آیات 189 - 186

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ترجمة الميزان ج : 2ص :41

وَ إِذَا سأَلَك عِبَادِي عَني فَإِني قَرِيبٌأُجِيب دَعْوَةَ الدَّاع إِذَا دَعَانِفَلْيَستَجِيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشدُونَ‏(186)

ترجمه آيه

و چون بندگان من از تو سراغ مرا مي‏گيرند بدانند كه من نزديكم و دعوت دعاكنندگان را اجابت مي‏كنم البته در صورتي كه مرا بخوانند پس بايد كه آنان نيز دعوت مرا اجابت نموده و بايد به من ايمان آورند تا شايد رشد يابند ( 186 ) . 

بيان آيه

و اذا سئلك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان اين آيه در افاده مضمونش بهترين اسلوب و لطيف‏ترين و زيباترين معنا را براي دعا دارد .

اولا : اساس گفتار را بر تكلم وحده ( من چنين و چنانم ) قرار داده ، نه غيبت ( خدا چنين و چنان است ) ، و نه سياقي ديگر نظير غيبت ، و اين سياق دلالت دارد بر اينكه خداي تعالي

ترجمة الميزان ج : 2ص :42

نسبت به مضمون آيه كمال عنايت را دارد .

و ثانيا : تعبير فرموده به ( عبادي بندگانم ) ، و نفرمود ( ناس مردم ) و يا تعبيري ديگر نظير آن و اين نيز عنايت ياد شده را بيشتر مي‏رساند .

و ثالثا : واسطه را انداخته ، و نفرموده : ( در پاسخشان بگو چنين و چنان ) بلكه فرمود : ( چون بندگانم از تو سراغ مرا مي‏گيرند من نزديكم) .

و رابعا : جمله : ( من نزديكم ) را با حرف ( ان ) كه تاكيد را مي‏رساند مؤكد كرده و فرموده : ( فاني قريب ) پس به درستي كه من نزديكم .

و خامسا : نزديكي را با صفت بيان كرده و فرموده : ( نزديكم ) نه با فعل ، ( من نزديك مي‏شوم ) تا ثبوت و دوام نزديكي را برساند .

و سادسا : در افاده اينكه دعا را مستجاب مي‏كند تعبير به مضارع آورد نه ماضي ، تا تجدد اجابت و استمرار آن را برساند .

و سابعا : وعده اجابت يعني عبارت ( اجابت مي‏كنم دعاي دعا كننده ) را مقيد كرد به قيد ( اذا دعان - در صورتي كه مرا بخواند ) با اينكه اين قيد چيزي جز خود مقيد نيست ، چون مقيد خواندن خدا است و قيد هم همان خواندن خدا است و اين دلالت دارد بر اينكه دعوت داعي بدون هيچ شرطي و قيدي مستجاب است نظير آيه : ادعوني استجب لكم و اين هفت نكته همه دلالت دارد بر اينكه خداي سبحان به استجابت دعا اهتمام و عنايت دارد . 

از طرفي در اين آيه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمير متكلم ( من ) تكرار شده ، و آيه‏اي به چنين اسلوب در قرآن منحصر به همين آيه است .

و كلمه ( دعا ) و ( دعوت ) به معناي اين است كه دعا كننده نظر دعا شده را به سوي خود جلب كند ، و كلمه ( سؤال ) به معناي جلب فائده و يا زيادتر كردن آن از ناحيه مسؤول است ، تا بعد از توجيه نظر او حاجتش برآورده شود ، پس سؤال به منزله نتيجه و هدف است براي دعا ( مثل اينكه از دور يا نزديك شخصي را كه دارد مي‏رود صدا مي‏زني ، و مي‏خواني ، تا روي خود را برگرداند ، آن وقت چيزي از او مي‏پرسي تا به اين وسيله حاجتت برآورده شود ) پس اين معنا كه براي سؤال شد جامع همه موارد سؤال هست ، سؤال علمي براي رفع جهل ، و سؤال به منظور حساب و سؤال به معناي زيادتر كردن خير مسؤول به طرف خود ، و سؤالهاي ديگر . 

مطلب ديگر اينكه ، كلمه ( عبوديت ) همانطور كه در سابق هم گفتيم به معناي مملوكيت است ، البته نه هر مملوكيت ، بلكه مملوكيت انسان ( پس گوسفند را عبد صاحبش نمي‏خوانند)،

ترجمة الميزان ج : 2ص :43

و عبد عبارت است از انسان و يا هر صاحب عقل و شعور ديگري كه ملك ديگري باشد ، در نتيجه عبد وقتي به خدا نسبت داده مي‏شود نظير ملك منسوب به او است . 

و ملك خداي تعالي با ملك ديگران فرق دارد ، فرقي كه بين واقعيت و ادعا و بين حقيقت و مجاز است ، براي اينكه خداي تعالي كه مالك بندگان خويش است ، ملكش هم طلق است ، و هم محيط به همه نواحي و جوانب بنده است ، بندگان او نه در ذات خود مستقل از اويند ، و نه در توابع ذاتشان ، از صفات و افعال و هر چيز ديگري كه منسوب به ايشان است ، از قبيل همسر و اولاد و مال و جاه و غيره ، و جان كلام آنكه آنچه را كه ملك يك بنده مي‏دانيم چون مي‏بينيم به نحوي از انحا نسبتي به آن بنده دارد ، حال چه اينكه اين نسبت حقيقي و به طبع باشد ، مثل نسبتي كه ميان او و جان و بدن و گوش و چشم او و عمل و آثار او هست ، و يا نسبت وضعي و اعتباري باشد مانند نسبتي كه ميان او و همسر و مال و جاه و حقوق او هست ، اين ملك را به اذن خدا مالك شده ، و اين نسبت‏ها به وسيله خدا ميان او و مايملكش برقرار گشته ، حال مايملكش هر چه باشد خداي عز اسمه به او تمليك كرده ، او است كه جان بندگان و جسم آنان را به آنان نسبت داده ، و به بنده‏اش فرمود : جان تو و جسم تو و گوش تو و امثال آن ، و اگر اين نسبت را برقرار نمي‏كرد اصلا بنده‏اي موجود نمي‏شد ، همچنانكه فرمود : قل هو الذي أنشأكم و جعل لكم السمع و الأبصار و الأفئدة و نيز فرموده : و خلق كل شي‏ء فقدره تقديرا . 

پس خداي سبحان ميان هر چيزي و خود آن چيز حائل است ، و ميان آن و تمامي مقارنات آن از فرزند و همسر و دوست و مال و جاه و حق او حائل است ، پس خداي تعالي از هر چيزي كه فرض شود به مخلوق خود نزديك‏تر است ، پس او قريب علي الاطلاق است ، همچنانكه خودش فرموده : و نحن اقرب اليه منكم و لكن لا تبصرون و نيز فرموده : و نحن اقرب اليه من حبل الوريد و نيز فرموده : ان الله يحول بين المرء و قلبه و مراد از قلب همان جان آدمي و نفس مدركه او است . 

و سخن كوتاه آنكه مالك بودن خداي سبحان نسبت به بندگانش به مالكيت

ترجمة الميزان ج : 2ص :44

حقيقي ، و بنده بودن بندگان براي او باعث شده كه او بطور علي الاطلاق قريب و نزديك به ايشان باشد ، نزديك‏تر از هر چيزي كه با او مقايسه شود ، و نيز اين مالكيت باعث شده كه هر تصرفي و به هر نحو كه بخواهد در بندگانش بكند جايز باشد بدون اينكه دافعي و مانعي جلو تصرفاتش را بگيرد ، و اين جواز تصرف حكم مي‏كند به اينكه خداي سبحان هر دعاي دعا كننده را اجابت كند هر چه مي‏خواهد باشد و با اعطا و تصرف خود حاجتش را برآورد چون مالكيت او عام و سلطنت و احاطه‏اش بر جميع تقادير و بدون هيچ قيد و اندازه است . 

نه آنطور كه يهود مي‏پندارد ، و مي‏گويد : خدا وقتي موجودات را آفريد و در آنها تقدير و اندازه‏گيري كرد ، كارش تمام شد ، و زمام تصرفات جديد از دستش بيرون شد ، آنچه از ازل قضايش را رانده صورت مي‏گيرد ، و حتي خودش هم نمي‏تواند جلو قضاي رانده شده خود را بگيرد ، پس ديگر نسخ و بداء و استجابت دعا مفهومي ندارد ، چون كار از ناحيهاو تمام شده و از دستش در رفته .

و نه آنطور كه جماعتي از اين امت پنداشته‏اند ، كه خدا هيچ دخل و تصرفي در اعمال بندگان خود ندارد ، اينان ( قدريه ) هستند كه رسولخدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسل� �م‏) لقب ( مجوس اين امت ) به ايشان داده ، و شيعه و سني روايت كرده‏اند كه فرموده : القدرية مجوس هذه الامة قدريه مجوس اين امتند .

بلكه ملك خداي تعالي حتي بعد از راندن قضا و قدر در عالم ، و حتي در اعمال بندگان همچنان به اطلاقش باقي است ، و هيچ موجودي مالك هيچ چيزي نيست مگر به تمليك و اذن او ، آنچه او بخواهد و تمليك كند و اجازه وقوعش را بدهد واقع مي‏شود ، و آنچه او نخواهد ، و تمليك نكند و اجازه وقوعش را ندهد واقع نمي‏شود ، هر چند كه ( همه عالم ) براي وقوع آن دست به دست هم بدهند ، همچنانكه خودش فرموده : يا ايها الناس انتم الفقراء الي الله ، و الله هو الغني .

پس روشن شد اينكه فرموده : و اذا سئلك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان همانطور كه متعرض حكم مساله اجابت دعا است متعرض بيان علل آن نيز هست ، و مي‏فهماند علت نزديك بودن خدا به بندگان همين است كه دعا كنندگان بنده اويند ، و علت اجابت بي‏قيد و شرط دعاي ايشان همان نزديكي خدا به ايشان است ، و بي‏قيد و شرط بودن اجابت دعا ، مستلزم بي‏قيد و شرط بودن دعا است ، پس تمامي دعاهائي كه خدا براي اجابت

ترجمة الميزان ج : 2ص :45

آن خوانده مي‏شود مستجاب است .

البته در اينجا نكته‏اي است كه نبايد از نظر دور داشت ، و آن اينكه خداي تعالي وعده اجيب دعوة الداع خود را مقيد كرده به قيد اذا دعان ... ، و چون اين قيد چيزي زائد بر مقيد نيست ، مي‏فهماند كه دعا بايد حقيقتا دعا باشد ، نه اينكه مجازا و صورت آن را آوردن ، آري وقتي مي‏گوئيم : ( به سخن ناصح گوش بده وقتي تو را نصيحت مي‏كند)، و يا ( عالم را در صورتي كه عالم باشد احترام كن ) منظورمان اين است كه آن نصيحتي را بايد گوش داد كه متصف به حقيقت خيرخواهي باشد .

و آن عالمي را بايد احترام كرد كه حقيقتا عالم باشد يعني به علم خود عمل كند ، جمله : ( اذا دعان ) نيز همين را مي‏فهماند ، كه وعده اجابت هر چند مطلق و بي‏قيد و شرط است ، اما اين شرط را دارد كه داعي حقيقتا دعا كند ، و علم غريزي و فطريش منشا خواسته‏اش باشد ، و خلاصه قلبش با زبانش موافق باشد ، چون دعاي حقيقي آن دعائي است كه قبل از زبان سر ، زبان قلب و فطرت كه دروغ در كارش نيست آن را بخواهد نه تنها زبان سر ، كه به هر طرف مي‏چرخد ، به دروغ و راست و شوخي و جدي و حقيقت و مجاز .

بهمين جهت است كه مي‏بينيد خداي تعالي تمامي حوائج انساني را هر چند كه زبان درخواست آن را نكرده باشد سؤال ناميده ، و فرموده : و اتيكم من كل ما سالتموه ، و ان تعدوا نعمة الله لا تحصوها ان الانسان لظلوم كفار .

كه به حكم اين آيه انسانها در نعمتهائي هم كه نه تنها به زبان سر درخواستش را نكرده‏اند ، بلكه از شمردنش هم عاجزند ، داعي و سائلند ، چيزي كه هست به زبان فطرت و پيشين خود دعا و سؤال مي‏كنند ، چون ذات خود را محتاج ومستحق مي‏يابند ، و نيز فرموده : يسئله من في السموات و الارض كل يوم هو في شان و دلالت اين آيه بر آنچه گفتم ظاهرتر و واضح‏تر است .

پس سؤال فطري از خداي سبحان هرگز از اجابت تخلف ندارد ، در نتيجه دعائي كه مستجاب نمي‏شود و به هدف اجابت نمي‏رسد ، يكي از دو چيز را فاقد است و آن دو چيز همان است كه در جمله : دعوة الداع اذا دعان ، به آن اشاره شده .

اول اين است كه دعا دعاي واقعي نيست ، و امر بر دعا كننده مشتبه شده ، مثل كسي كه اطلاع ندارد خواسته‏اش نشدني است ، و از روي جهل همان را درخواست مي‏كند ، يا كسي

ترجمةالميزان ج : 2ص :46

كه حقيقت امر را نمي‏داند ، و اگر بداند هرگز آنچه را مي‏خواست درخواست نمي‏كرد ، مثلا اگر مي‏دانست كه فلان مريض مردني است و درخواست شفاي او درخواست مرده زنده شدن است هرگز درخواست شفا نمي‏كند ، و اگر مانند انبيا اين امكان را در دعاي خود احساس كند ، البته دعا مي‏كند و مرده زنده مي‏شود ، ولي يك شخص عادي كه دعا مي‏كند از استجابت مايوس است ، و يا اگر مي‏دانست كه بهبودي فرزندش چه خطرهائي براي او در پي دارد دعا نمي‏كرد ، حالا هم كه از جهل به حقيقت حال دعا كرده مستجاب نمي‏شود .

دوم اين استكه دعا ، دعاي واقعي هست ، ليكن در دعا خدا را نمي‏خواند ، به اين معنا كه به زبان از خدا مسئلت مي‏كند ، ولي در دل همه اميدش به اسباب عادي يا امور وهمي است ، اموري كه توهم كرده در زندگي او مؤثرند .

پس در چنين دعائي شرط دوم ( اذا دعان ، در صورتي كه مرا بخواند ) وجود ندارد ، چون دعاي خالص براي خداي سبحان نيست ، و در حقيقت خدا را نخوانده چون آن خدائي دعا را مستجاب مي‏كند كه شريك ندارد ، و خدائي كه كارها را با شركت اسباب و اوهام انجام مي‏دهد ، او خداي پاسخگوي دعا نيست ، پس اين دو طايفه از دعا كنندگان و صاحبان سؤال دعاشان مستجاب نيست ، زيرا دعايشان دعا نيست ، و يا از خدا مسئلت ندارند چون خالص نيستند .

اين بود خلاصه گفتار ما در دعا ، و آنچه كه از آيه مورد بحث استفاده كرديم ، و با اين بيان معاني ساير آياتي هم كه در باب دعا هست روشن مي‏گردد مثل آيه : قل ما يعبؤا بكم ربي لولا دعاؤكم و آيه : قل ا رايتم ان اتيكم عذاب الله او اتتكم الساعة ، ا غير الله تدعون ان كنتم صادقين ، بل اياه تدعون فيكشف ما تدعون اليه ان شاء ، و تنسون ما كنتم تشركون و آيه شريفه : قل من ينجيكم في ظلمات البر و البحر ، تدعونه تضرعا و خفية لئن انجينامن هذه لنكونن من الشاكرين ، قل الله ينجيكم منها ، و من كل كرب ، ثم انتم تشركون .

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 128]