منظومه ی شمسی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: خانة ما كجاي اين عالم است؟

آيا كسي هست كه نداند خانهاش كجاست؟ آيا ميشود انساني سالها در جايي زندگي كند و نداند به منزل او چه راههايي منتهي ميشود؟
بله يقيناً خانهاي را كه با خانواده خود در آن بسر ميبريم همه ميشناسيم و راه آن را بلديم، ليكن زيستگاه موجودي به نام انسان درميان صدها و هزاران كرات ديگر مكان چندان پيدائي نيست. بايد بگرديم در ميان ستارگان، يك ستاره در ميان سيّارگان يك سياره را بنام زمين بيابيم، تازه در ميان چندين قطعه خشكي به نام قارههاي زمين، در يك گوشهاي از قاره، كشور و شهر ما و خانه ماست، بله ما آنقدر كوچكيم كه همه اين اجزاء به خود انسان ختم ميشود. ولي همين انسان كوچك، داراي آنچنان قدرتي است كه ميتواند خود و يا توسن فكر و انديشه خود را به لابلاي كرات آسمان روانه كند و از آنهمه زيبائيها لذت ببرد و به قدرت لايزال الهي بهتر و بيشتر از هر موجود ديگر پي ببرد، گويي خداوند ما را با توانهاي بسياري خلق نموده كه بر فراز آسمانها به دنبال او بگرديم و به كمال مطلق خود را نزديك كنيم. اگر او را بيابيم هم جا و مكان خود را در اين عالم يافتهايم و هم به جايگاه و مقام انسانيت در ميان موجودات ديگر پي بردهايم و اين قدرت آدمي است كه ميتواند جا و جايگاه خود را با هم تشخيص دهد.
ما سعي داريم ابتدا جاي خود را در فضا مشخص كنيم و خانة خود را بهتر ببينيم يافتن جايگاه و مقام ومنزلت آدمي را به خود شما واميگذاريم. ما در فضايي زندگي ميكنيم كه در گوشه و كنار آن ميليونها، كهكشان، با عظمتهاي خيرهكننده خراميدهاند و شما خوب ميدانيد كه هر كهكشان خود اجتماع انبوهي از ستارگان و به عبارت ديگر تمركز چند ميلياردي از خورشيدها هستند، درميان هزاران هزار كهكشان تنها يك كهكشان، راه شيري است كه در لبة اين كهكشان حلزوني شكل يك ستاره درخشان و زيبايي وجود دارد كه ما فقط روزها آن را ميتوانيم ببينيم و آن خورشيد است، خورشيد با آن عظمت و هيبت خود چندين كره سرد و خاموش را بدور خود نگه داشته و آنها نيز كه ما آن را به سياره ميشناسيم پروانهوار به دور اين ستارة درخشان ميچرخند، فواصل و سرعت اين سيارهها به دور خورشيد به نحوي دقيق تنظيم شده است كه آنها نه جذب خورشيد شده و در آن سقوط ميكنند و نه ميتوانند اين چراغ جهانافروز را ترك نمايند. بنابراين از حدود 4ـ5 ميليارد سال قبل تاكنون مجموعه منظم و شكلگرفتهاي وجود پيدا كرد كه امروزه به منظومه شمسي يا خانه بزرگ ما در فضا مشهور شده است.
اجرام كوچك و بزرگ ديگري در اطراف برخي ديگر از اين سيارات، خود درحال حركتند كه به اقمار سيارات معروفند، علاوه بر خورشيد و نه سياره وتعدادي قمر اجرام ديگري در اين مجموعه يافت ميشوند كه در جاي خود از آنان نيز سخن خواهيم گفت و يادشان خواهيم كرد. در هر حال ما گرچه درون يك كهكشان بزرگ با 200 ميليارد ستاره جا گرفتهايم ولي در همين جهان ستارهاي تنها به خورشيد نزديك هستيم و از ستارگان ديگر كهكشان خود دهها و صدها سال نور به دور افتادهايم. تا آن زمان كه انسانها با وسايل گوناگون خود را به نزديكترين ستارهها برسانند راه درازي در پيش است ولي امروزه آدمي توانسته است در ميدان كوچك منظومه شمسي با شعاع حدود شش ميليارد كيلومتري خود چرخي بزند و سري به يك يا چند سياره و اقمار آن بسايد، تا همين حد هم بسيار مهم است كه آدمي بدان دست يافته است. ما از دستاورد سفينههاي پايونيزوياجر1و2 در اطراف سيارههاي همسايه خود چند مطلبي براي شما بازگو ميكنيم، اميد است اگر پاي ما به آن دنياهاي دور و زيبا باز نشده است فكر و انديشه و تخيل سازنده ما با محيطها آشنا شود. سياراتي كه به دور خورشيد ميليونها سال است ميچرخند بر حسب فاصلهاي كه از اين ستاره دارند به ترتيب عبارتند از: عطارد يا تير، زهره يا ناهيد، زمين يا ارض، بهرام يا مريخ، مشتري يا ژوپيتر، زحل يا كيوان و بالاخره اورانوس، نپتون و پلوتو. ما در اين گشت و گذار سعي داريم از هر يك از سيارات اطلاعاتي را بدست آوريم، يك روش چنين است كه سيارات را از نظرات گوناگون با يكديگر مقايسه كنيم، مثلاً جو سيارات را با يكديگر بسنجيم چگونگي پوسته جامد آنها را با يكديگر مقايسه كنيم و يا از نظر شكل ظاهري آنها را با يكديگر مورد مطالعه قرار دهيم.
گويند.Comarative planetologyاين روش شناسايي سيارات

«سيارهشناسي مقايسهاي»

اگر در گذشته با چشم يا از درون تلسكوپ اطلاعات كلي درمورد سيارات به دست ميآوردند، ليكن امروزه با سفر سفينهها به نزديكي سيارات و بررسي همه جانبه آنان امكان مقايسه سيارات از نظر شكل ظاهري، چگونگي ساختمان داخلي جو، جاذبه و ... فراهم شده است.
مثلاً سيارات به دو گروه خاكي و گازي تقسيم ميشوند و يا از نظر اندازه به دو دسته سيارات كوچك و سيارات بزرگ تقسيم ميگردند. برخي از سيارات از قمرهاي بسيار بزرگي برخوردار هستند و برخي ديگر داراي جو هستند.
سيارهشناسي مقايسه سعي دارد، ارتباطي بين فواصل سيارات از خورشيد بدست آورد. شناخت سيارات از نظر مشابهتها و تفاوتهاي آنها ما را كمك ميكند تا دنياهاي گوناگوني را بشناسيم و ارتباط آنها را با يكديگر دريابيم.
روش ديگر شناخت تكتك اجزاء در يك سيستم و مجموعه است، در اين نگاه به هر يك از سيارات و ديگر اجزاء منظومه شمسي توجه ميكنيم.

Mercvryسياره عطارد

عطارد يا تير نخستين و نزديكترين سيارة منظومه شمسي به خورشيد است و از نظر اندازه نسبت به ديگر سيارات بعد از پلوتو (آخرين سياره) كوچكترين آنها نيز ميباشد، قطر آن به 4880 كيلومتر ميرسد.
اين سياره در يك مدار بيضي شكل به دور خورشيد ميگردد، در نزديكترين فاصله از خورشيد تنها 9/45
ميليون كيلومتر از خورشيد دور است و در دورافتادهترين مكان از مركز منظومه شمسي (خورشيد) 7/69 ميليون كيلومتر فاصله دارد، لذا همواره در اطراف خورشيد حضور دارد و تنها در موقع طلوع و غروب قابل رويت است. اين سياره بسيار گرم بوده، درجه حرارت در هنگام روز در سطح آن به حدود 350 درجه سانتيگراد رسيده و در شب هنگام به 173 درجه زير صفر كاهش مييابد. اين سياره در هر88 روز يكبار يك دور به گرد خورشيد ميچرخد در حاليكه در مدت 5/58 روز يك دور به دور خود ميچرخد.
در عطارد هيچگونه جوي حضور ندارد ولي برخي مطالعات مقدار كمي گاز هليوم را گفته ميشود از طريق بادهاي خورشيدي به گرد اين سياره قرار گرفتهاند اثبات ميكند.
شكل ظاهري سياره نيز بسيار ابلهگون است، چهرهاي شبيه به كره ماه دارد. حفرههاي بسيار كوچك و يا بزرگ در سطح آن ديده ميشود كه حكايت از برخورد شهابسنگهاي كوچك و بزرگ و قديمي دارد. قطر برخي از دهانهها به دهها كيومتر ميرسد. برخي از اين دهانهها محل خروج مواد مذاب بوده كه امروزه با سنگهاي مذاب پر كرده است.
گرچه از گذشته نسبتاً دور سياره نيز با كمك تلسكوپ مورد مطالعه قرار ميگرفته ولي از سال 1974 با پرواز نفيسه مارينر 10 از كناره عطارد چندين هزار عكس از دشتهاي مسطح و گودالهاي كم وبيش بزرگ به زمين مخابره گرديد. مارينر 10 ميدان مغناطيسي ضعيفي حدود 1% ميدان مغناطيسي زمين را در مورد اين سياره كشف نمود.
اين سياره به علت گرماي زياد در روز و دماي بسيار پايين در شب و نبود جو نداشتن آب به شكل مايع در سطح يا عمق آن، هيچگونه امكاني را براي پيدايش شكلي از حيات ايجاد نكرده است، اين سياره هيچگونه قمري به همراه ندارد.

ويژگيهاي عطارد
همانگونه كه قبلاً اشاره شد عطارد نزديكترين سياره به خورشيد است و در كناره جرم بزرگي به نام خورشيد با آن جاذبة وحشتنناكش قرار گرفته است.
عطارد براي آنكه در دل خورشيد سقوط نكند و جذب آن نشود دست به مقابله زده است. براي اين كار، اين سياره با سرعت سرسامآوري به گرد خورشيد ميچرخد و سريعترين سرعت چرخشي به دور مركز منظومه شمسي را از آن خود كرده است. اين سرعت به حدي است كه يك سال اين سياره كمتر از سه ماه (9/87 روز) به طول ميانجامد، ا ز اين رو به آن «بادپا»نيز ميگويند.
مدار اين سياره بيضي بوده و با فاصلة اندكي (بطور متوسط 9/57 ميليون كيلومتر از خورشيد قرار دارد. از روي زمين اين سياره در اطراف خورشيد ديده ميشود گاهي كمي بعد از غروب آفتاب در بالادست خورشيد و زماني كه به آن سوي اين ستاره ميرسد قبل از طلوع آفتاب در بالاي افق شرقي ديده ميشود.
حداكثر فاصلة زاويهاي كه اين سياره با خورشيد دارد 27 درجه است و به علت سرعت گردش، چند روزي در فاصلة بيش از 20 درجه اي اطراف خورشيد قابل رويت است ولي در نزديكيهاي آن امكان ديدن سياره با تلسكوپ هم دشوار است. اين مقدار زاويه حدود يك ساعت بعد از غروب آفتاب و يا يك ساعت قبل از طلوع خورشيد است كه اين سياره را قابل رؤيت ميكند. هنگامي كه اين سياره بين زمين و خورشيد قرار دارد از درون تلسكوپ به صورت هلال باريكي ديده ميشود، ليكن زماني كه ميخواهد از پشت خورشيد عبور كند، قرص روشن خود را به ما نشان ميدهد. با توجه به 7 درجه انحراف مدار گردش اين سياره به دور خورشيد، اين سياره در هر دور گردش از مقابل خورشيد عبور نكرد، بلكه از بالا به پائين خورشيد ميگذرد. در هر 100 سال تنها چند بار عطارد همچون نقطه تاريك و سياه رنگي از مقابل قرص خورشيد عبور كرد كه به ترانزيت عطارد معروف است.
درجه حرارت در طول روزهاي بلند 88 روزة اين سياره به شدت بالا ميرود و به حدود 350 درجه سانتيگراد ميرسد. سنگهاي اين سياره به شدت منبسط ميشوند و پس از غروب آفتاب و شب طولاني آن دما به شدت پائين ميرود. علت آن هم نبودن جو در اطراف اين سياره است كه دما را تعديل نمينمايد. سرد و منقبض شدن سنگها در شب هنگام و استمرار اين امر طي قرون و اعصار تنها يك نوع فرسايش مكانيكي، حرارتي در سطح اين سياره را بوجود ميآورد، كه به تلاشي سنگها ميپردازند ـ اختلاف دما در دو سوي اين سياره در ميان سيارات منظومه شمسي منحصر به فرد است.
سياره عطارد با جرم ناچيزش در مقايسه با ديگر سيارات از جاذبة كمي برخوردار است. و قادر به حفظ و نگهداري جوي در اطراف خود نيست، بلكه گفته ميشود در نتيجه طوفانهاي مغناطيسي از سوي خورشيد مقداري از اتمهاي هليوم باردار در اطراف ميدان مغناطيسي اين سياره بدام افتادهاند و فشار جوي ناچيزي به ميزان كمتر از يك ميليارديم فشار جوي زمين ايجاد نموده است براي خنثي كردن جاذبة سطحي اين سياره و خارج شدن از سطح آن تنها سرعتي به اندازة 25/4 كيلومتر بر ثانيه نياز است، درحاليكه درمورد زمين اين مقدار حدود 11 كيلومتر بر ثانيه است.
چهره اين سياره بر اثر بمبارانهاي شهابسنگي به صورت آبلهگوني درآمده است، ولي دشتهاي وسيعي نيز در ميان گودالها ديده ميشود. نام «كوئي پر» كاوشگر نامي سيارات نيز به يكي از گودالهاي بزرگ سياره عطارد تعلق يافته است (به قطر 25 كيلومتر.)
دانشمندان معتقدند بر اثر برخورد سهمگين يك شباهسنگ بر اين سياره در گذشته بسيار دور، در نقطه مقابل اين برخورد امروزه رشته كوههايي ظاهر شده است. در هر حال شهابسنگها سطح اين سياره را در امان نگذاشته اند .
محل اصابت اين برخورد عظيم را كه امروزه ديوارههاي بلند و مدوري آن را احاطه كرده به حوضه كالوريس به قطر 1300 كيلومتر معروف است.
چگالي اين سياره به ميزان 4/5 گرم بر سانتيمتر مكعب تخمين زده شده كه تقريباً معادل چگالي زمين است. اين حقيقت دانشمندان را بر آن داشته كه تصور كنند ـ مركز اين سياره از فلزات سنگيني چون آهن تشكيل يافته كه با توجه به حركت آرام چرخشي اين سياره به دور خود ميدان ضعيف مغناطيسي در خود ايجاد كرده است. فشار بادهاي خورشيدي اين ميدان ضعيف را در جهت مقابل به خورشيد بسيار فشرده و در پشت آن بسيار گسترانده است. گروهي ديگر از دانشمندان پيدايش نيروي مغناطيسي را در عطارد به وجود ميدان مغناطيسي سنگوارهاي نسبت ميدهند كه از روزگاران قديم حاصل شده و باقي مانده است ـ در هر حال علت واقعي اين ميدان معلوم نيست.
اين سياره تندا از نظر ايجاد محيط مناسب براي زيست موجود زنده هيچگونه شانسي در خود ندارد. دماي بالا و يا بسيار پايين، نبودن آب، هوا و مشكلات ديگر اين سياره را از هر جهت تنها و خالي از سكنه نموده است.
از نكات جالب اين سياره وضعيت چرخش آن به دور خود و خورشيد و طول شب و روز در آن است كه به كمك تصوير زير قابل درك است.
اين سياره مدار خود را به دور خورشيد88 روزه طي ميكند در حاليكه يك دور گردش عطارد به دور خود 5/58 روز زميني به طول ميانجامد، به عبارت ديگر هر سه بار چرخش وضعي معادل 2 سال عطارد است. عجيبتر اينكه يك شبانه روز عطارد معمولاً 176 روز طول ميكشد و از طلوع تا غروب آن حدود 88 روز زمان ميطلبد ـ توضيح اين واقعيت را در زير همراه با شكل ميبينيد.

Venusسياره زهره يا ناهيد

زهره از درخشانترين جرم آسماني است كه الهه زيبايي يا «ونوس» نام گرفته است، دومين سياره نزديك به خورشيد است، از نظر اندازه خيلي به زمين شباهت دارد و به خواهر زمين معروف است.
اين سياره به خورشيد نزديك بوده و در حول و حوش خورشيد قبل و بعد از طلوع و غروب آفتاب مشاهده ميشود. فاصلة اين سياره بطور متوسط 5/10 ميليون كيلومتر از خورشيد است.
به علت نزديكي اين سياره به خورشيد روزها درجه حرارت به شدت بالا ميرود ولي در شب هنگام از حرارت آن چندان كاسته نميشود.
اين سياره در حاليكه هر 225 روز يك بار به گرد خورشيد ميچرخد، هر 243 روز يك مرتبه به دور خورشيد چرخش دارد و از اين رو در ميان سيارات حالت استثنايي دارد.
از درون تلسكوپهاي قوي و يا بررسي تصاوير فضايي از سياره ناهيد، جو غليظي را در اطراف آن مشاهده ميكنيم يعني برخلاف سياره عطارد، اين كره را گازهاي غليظ گازكربنيك، ازت و گاز اسيدسولفوريك احاطه كرده است. به همين علت نميتوان چهره واقعي اين سياره را مشاهده نمود و ارتفاعات وناهمواريهاي آن را دريافت.
هرچه از بالاي جو سياره به اعماق آن و به سطح سياره نزديك شويم به درجه حرارت و فشار افزوده ميشود.
صبح هنگام در زماني كه اين سياره در بالادست خورشيد قرار داشته باشد بسيار به ما نزديك بوده و هلالي شكل است و در زماني كه بعد از غروب آفتاب در آسمان ظاهر شود از ما دورتر بوده، بخش وسيعي از قرص سياره مشخص است چون كمكم به پشت خورشيد رفته و از ما فاصله ميگيرد.
اين سياره نخستين بار به وسيله گاليله رصد شده و او هلالهاي گوناگون اين سياره را مشاهده نموده است.
امروزه با دوربينهاي قوي و هلال سياره زهره و قوس باريك نسبتاً روشني كه محيط اين سياره را منور و مشخص ميكند قابل رؤيت است.
دورصدهاي متوالي چرخش ابرهاي اطراف سياره كه به سرعت در حال گردش هستند قابل درك است، مدت زمان چرخش ابرها حول سياره حدود 4 روز محاسبه شده است.

ويژگيهاي زهره

زهره بجز خورشيد وماه و برخي دنبالهدارها پرنورترين جرم آسماني است. زماني، اين سياره قبل از طلوع آفتاب پيداست و چند ماهي نيز در سمت ديگر خورشيد بعد از غروب در آسمان ظاهر ميشود.
اين سياره از نظر زاويهاي حداكثر 46 درجه از خورشيد فاصله ميگيرد و به اين ترتيب در اين زمان تا 3 ساعت قبل از طلوع و يا بعد از غروب آفتاب در آسمان شرقي يا غربي قابل رؤيت است.
در برخي موارد تا مدتي پس از طلوع آفتاب نيز در آسمان ظاهر ميماند. مدار اين سياره به دور خورشيد بيضي شكل بوده و حداقل فاصلهاش از خورشيد 5/106 ميليون كيلومتر و حداكثر دوري آن از خورشيد 108 ميليون كيلومتر است. اين سياره هر چندين سال يك بار از مقابل خورشيد به شكل قرص سياره رنگي عبور ميكند.
زهره در هر 243 روز بك بار بر گرد خود ولي برعكس حركت مستقيم سيارات ميچرخد به طوري كه طلوع خورشيد از مغرب سياره صورت گرفته و در مشرق نيز غروب ميكند. درجه حرارت روزها به شدت بالا ميرود و به حدود 475 درجه ميرسد به طوري كه از دماي سياره عطارد نيز بيشتر ميشود. علت اين مسئله را ميتوان در پوشش غليظ جوي و ايجاد اثر گلخانهاي در سطح اين سياره جستجو نمود. ليكن در سمت شب و تاريك آن دما همچون عطارد به شدت كاهش نمييابد بلكه با توجه به طوفانهاي جوي و جابجا شدن حرارت از 2 بخش شب و روز دما در شب به شدت كاهش پيدا نميكند.
از درون تلسكوپ اين سياره به صورت يك قرص درخشان مشاهده ميشود در مشاهدات نزديكتر به كمك سفينههاي «مارينرم10» و «ونرا» جو آن بسيار متحرك وطوفاني گزارش شده است كه محاسبه حركت دوراني سياره را مشكل ميسازد، البته به كمك ارسال امواج راديويي به لبههاي اين سياره و با استفاده از قانون فيزيكي دوپلر دانشمندان متوجه چرخش وارونه اين سياره گشتهاند. جو اين سياره عمدتاً از گاز دي اكسيد كربن تشكيل شده و گاز ازت و اسيدسولفوريك نيز است باعث فشاري حدود 100 برابر فشار جو بر زمين شده است. سطح اين سياره از وراي ابرها غير قابل ديدن است و نقشهبرداريهايي كه به كمك پوشش راداري از سطح اين سياره شده، نواحي پست و مرتفع اين سياره را نشان داده است. برخي از ارتفاعات به شكل مخروطهاي آتشفشاني نيز در اين نقشهبرداريهاي راداري ظاهر شده است.
سفينه روسي ونراي 9 و ونراي 10 كه در اكتبر 1975 بر سطح اين سياره نشستند در مدت كوتاهي تصاويري از سطح سنگلاخي سياره مخابره نموده قطعه سنگهاي پراكنده در ابعاد 30ـ40 سانتيمتري با سايههاي متمايز و بعضاً سنگهاي سطحي در همه جا پخش شده بودند.
اين سياره با دارا بودن حرارت سطحي بسيار بالا، فشار جوي شديد نبود آب و اكسيژن لازم محل مناسب و قابل توجهي براي هيچ موجود زندهاي نيست.

زمين (ارض) Earth

سومين سياره از خورشيد زمين يا ارض است كه ما سيارهنشينان بر آن زندگي ميكنيم، اين سياره از دور به رنگ آبي ديده ميشود. اين سياره از نظر قطر و جرم همچنين سياره را از نظر فاصله سومين سياره محسوب ميشود. بطور متوسط 150 ميليون كيلومتر از خورشيد فاصله دارد. اين سياره در يك مدار بيضي شكل در مدت 365 روز و 6 ساعت يكبار دور خورشيد ميچرخد و يك شبانروز آن نزديك به 24 ساعت طول ميكشد.
زمين داراي حركات ديگري هم هست. اين سياره همچون سيارات زهره و مريخ داراي جو است ، (5/1 اكسيژن و 5/4 نيتروژن در جو اين سياره)، و وجود حيات را براي گياهان و حيوان و انسان فراهم كرده است.
بيش از 3/2 زمين را آب فرا گرفته و 3/1 آن را خشكيها به صورت قاره تشكيل شدهاند. بر روي خشكيها رشته كوهها و نواحي پست جلگهاي فراوان ديده ميشود. مرتفعترين نقطه خشكي نزديكي 9 كيلومتر از سطح دريا بلندتر است و عميقترين قسمت درياها در مجاور جزاير فيليپين در اقيانوس آرام است عمق اين ناحيه حدود 11 كيلومتر از سطح درياست.
در اطراف زمين يك قمر به نام ماه وجود دارد كه در فاصله حدود 380 هزار كيلومتري از آن قرار گرفته است و هر 5/29 روز يك بار يك دور، دور زمين ميچرخد.
زمين در اطراف خود يك ميدان ضعيف مغناطيسي دارد كه عقربههاي مغناطيسي نسبت به آن حساس است. از ميليونها سال پيش كه انسان بر روي زمين استقرار پيدا نمود، تحولات زيادي در سطح زمين حاصل شد و زندگي متنوع و در عين حال پيش رفتهاي پيدا كرده است.
وجود جو با فشار يك آتمسفر در اطراف زمين، ريزشهاي جوي و حداقل دما (70ـ و حداكثر 60+ سانتيگراد)، تنوع خاصي به اين سياره بخشيده كه اين سياره را از هر جهت بين سيارات ديگر ممتاز ساخته است.
مهمتر از همه وجود انسان كه در هيچيك از سيارات ديگر ظهور پيدا نكرده بر استثنايي بودن اين سياره افزوده است.
ويژگيهاي زمين
سياره زمين با قطر 12750 كيلومتر سياره نسبتاً كوچك محسوب ميشود خورشيد در يكي از كانونهاي مدار بيضي شكل زمين بطور متوسط در فاصله 150 ميليون كيلومتري قرار گرفته است.
زمين داراي حركات چندگانهاي است كه از مهمترين آنها عبارتست از حركت انتقالي زمين به دور خورشيد، سرعت اين حركت زمين در مدار بيضي شكل خود به دور خورشيد يكسان نبوده و در نزديكي خورشيد به سرعت انتقالي زمين افزوده ميشود. از اثرات اين حركت ايجاد يكسال شمسي، شكل گرفتن فصول مختلف و تغيير ظاهري چهره آسمان شب در طول سال است. بدين معني كه در هر فصلي از سال يك سري از صورتهاي فلكي در آسمان شب زمين ظاهر ميشود. مدت اين چرخش 25/365 روز است و سرعت زمين در اين مدار 30 كيلومتر بر ثانيه است.
حركت وضعي، حركت مشخص ديگر زمين است كه به دور محور شمالي، جنوبي آن صورت ميگيرد، مدت اين چرخش 23 ساعت و 56 دقيقه و 4 ثانيه است كه فاصله 2 طلوع خورشيد يا 2 غروب متوالي آن است. بر اثر اين حركت شب و روز پديد ميآيد، اگر بگوييم زمين در هر 24 ساعت يكبار به دور خود ميچرخد (360 درجه) ميتوان گفت كه زمين در هر ساعت 15 درجه حول خود ميچرخد گرچه اين چرخش را ما حس نميكنيم ولي ميتوانيم از جابجا شدن خورشيد و ستارگان به دور زمين در هر شبانهروز به وجود آن پي ببريم. به عبارت ديگر خورشيد در آسمان هر ساعت 15 درجه جابجا ميشود و يك تنوع مطلوب در زندگي آدمي است كه بشر از اين راه توانسته است زمانسنج يا ساعت را بسازد. چرخش زمين سبب پيدايش شب و روز ميشود و از ديگر حركات زمين كه البته در زندگي ما خيلي محسوس نيست، حركت زمين به همراه خورشيد و ديگر سيارات در ميان خوشه محلي ستارگان است. سرعت اين حركت 20 كيلومتر در ثانيه است.
اطراف زمين را جوي به قطر صدها كيلومتر احاطه كرده است. اين جو از خطرات برخي از اشعههاي خطرناك خورشيد حفظ ميكند، علاوه بر آن امكان تنفس را براي موجودات زنده فراهم مينمايد. جلوي سقوط شهاب سنگها را به زمين ميگيرد. اين جو خود ناشي شده از مقدار زيادي خروج گازهاي گوناگون كه ميليونها سال قبل به صورت آتشفشانهاي فراوان در روي زمين ايجاد شدهاند. پيدايش برخي از گياهان و ايجاد عمل فتوسنتز و بوجود آمدن اكسيژن امكان پيدايش و بقاي موجودي مانند انسان را فراهم كرده است.
بارشهاي شديد جوي در گذشته دور علاوه بر تغيير چهره زمين بر اثر عمل فرسايش آبهاي روان، درياها و اقيانوسها را در سطح زمين سبب گشته است. چرخش آب در طبيعت نيز موجب گسترش حيات در تمامي اين سياره شده است برخلاف سيارات ديگر منابع عظيم آب در سطح سياره ايجاد شده و اقيانوسهاي متعددي پديدار شدهاند. از يكسان نتابيدن خورشيد به بخشهاي مختلف اين سياره دما در سراسر آن از قطب شمال تا قطب جنوب آن به تدريج تغيير ميكند بطوري كه در استوا دما به شدت بالاست و در نواحي قطبي سراسر سال يخبندان است.
زمين در اطراف خود يك ميدان جاذبه نسبتاً قوي دارد كه با همين قوه ماه را در اطراف خود نگه ميدارد. براي فرار از ميدان جاذبه زمين بايد هر جسمي حداقل 11 كيلومتر در ثانيه سرعت پيدا كند تا بتواند كه بر روي زمين برنگردد.
وجود اين نيروي جاذبه سبب نگهداري آبها در اطراف زمين، حفظ و نگهداري جو و ديگر موجودات بر سطح زمين ميشود. علاوه بر اين ميدان، ميدان مغناطيسي نسبتاً ضعيفي در اطراف اين سياره وجود دارد كه اجازه نميدهد ذرات باردار و پرانرژي خورشيد به سطح زمين برسد، بلكه جذب قطبين مثبت و منفي زمين ميگردند.
قطبين شمال و جنوب زمين با قطبين مغناطيسي آن منطبق نيست، بلكه در نزديكي يكديگر قرار دارد، ميدان مغناطيسي زمين را معلول جريانهاي آهن مايع در هستة زمين ميدانند. از اين ميدان و قطبنما براي حركت در دريا كه دريانوردان پيشتر از آن استفاده ميكردند. از اثرات مهم ماه بر زمين ايجاد جزر و مدر در سطح درياهاي زمين است كه جاذبه ماه موجب آن است، هرچند سال يكبار ماه در مقابل خورشيد قرار ميگيرد و براي زمينيها يك خورشيدگرفتگي يا كسوف ايجاد ميكند. ممكن است زمين نيز بر اثر ايجاد سايه خود بخشي يا همه ماه را بپوشاند كه در اين حالت ماه گرفتگي يا خسوف حاصل ميشود.
ماه چون از خود نوري ندارد ممكن است بخشهايي از نيمكره تاريك آن در مقابل ما قرار گيرد. با جابجايي ماه به دور زمين گاهي مقدار بيشتري از سطح روشن ماه را ميبينيم و گاهي قسمت كمتري از آن را، بنابراين ماه از حالت باريك هلالي تا قرص كامل خود را طي شبهاي متوالي به چشم ما ميرساند.
مهمترين پديده، در سطح زمين پيدايش حيات بخصوص انسان است . انسان به عنوان يك موجود هوشمند كه تاكنون نظير آن در هيچ جاي ديگر منظومه شمسي و كيهان يافت نشده تغييرات زيادي را در سطح سياره زمين ايجاد نموده است.
انسان به كمك قوه تفكر خود به اكتشافات و اختراعات زيادي دست يافته است و در عين حال خود را متعهد به آفريدگار اين جهان ميداند.

ماه ـ تنها قمر زمين
اگر سياره زهره، خواهر زمين نامگذاري شده است، ماه بعنوان قمر زمين، دختر اين سياره ناميده شده است. هر جرمي كه به دور ستاره بچرخد سياره و هر جرمي كه به دور ستاره بچرخد سياره و هر جرمي كه به دور يك سياره بگردد، قمر آن سياره گفته ميِشود.
سيارات اول و دوم هيچ قمري ندارند، ليكن از سومين سياره اقمار حضور پيدا ميكنند. در منظومه شمسي بيش از 60 قمر كوچك و بزرگ وجود دارد، بسياري از اقمار از نظر حجم و اندازه نسبت به سياراتشان بسيار كوچك هستند. با قطرهايي كمتر از 1000 كيلومتر، برخي از آنها به صورت كوههاي پرنده و به دور سياره خود ميچرخند.
ليكن قمر زمين از نظر حجم و اندازه نسبت به زمين بسيار بزرگ مينمايد، از اين رو برخي از دانشمندان اين دو جرم را به صورت يك سيستم نگاه ميكنند و به سيستم زمين ـ ماه معروف كردهاند. كه اين دو جرم به دور مركز ثقل مشتركشان ميگردند.
ماه با جرم كمتر از 81/1 جرم زمين در حداقل فاصله 360 هزاركيلومتري و يا در حداكثر فاصله 400 هزاركيلومتري از زمين قرار دارد كه به دور كره زمين ميچرخند.
اين جرم با قطر 3480 كيلومتر هر 5/29 روز يكبار، يك دور به گرد زمين ميچرخد.
ماه به علت انحراف مختصري كه در مدار گردش خود به دور زمين، نسبت به خورشيد ميچرخد.
ماه به علت انحراف مختصري كه در مدار گردش خود به دور زمين، نسبت به خورشيد دارد هر چند يك بار سبب خورشيدگرفتگي و يا ماه گرفتگي ميشود.
ما انسانها از روي كره زمين تنها يك رويه از سطح ماه را ميبينيم و هيچگاه پشت كره ماه را مشاهده نميكنيم.
در نگاه ساده به ماه بخشهاي تيره رنگ و قسمتهايي از ماه، روشن ملاحظه ميشود.
اين بخشهاي تيره را اول بار گاليله به نام دريا يا «ماريا» نام گذاشت، چون تصور ميكرد اقيانوسها و درياهايي بر سطح ماه قرار دارند، ليكن با توجه به ساخت تلسكوپهاي قوي و مسافرتهاي فضايي و عكسهاي ارسالي از سطح ماه معلوم گرديد كه سطح ماه شامل جلگههاي هموار، رشته كوهها و گودالهاي كوچك و بزرگ است. اين اشكال همواره ثابت است چون عامل فرسايش در سطح ماه چندان حضور ندارد، به همين جهت نقشههاي كوچك و بزرگي با طرح ثابت از سطح ماه ترسيم شده است و بر گودالهاي بزرگ آن، دانشمندان اسامي خاصّي از منجمين، فيزيكدانان قديم و جديد را نامگذاري نمودهاند.
ماه بر روي زمين تأثيرات خاصّي دارد كه از ديرباز شناخته شده و با توجه به حضور فضانوردان بر سطح ماه طي چندين مأموريت، اطلاع دقيقي را از اين قمر بدست آوردهاند.
ويژگيهاي ماه
در گذشتههاي دور اگر خورشيد را برخي از ساكنان زمين احترام ميكردند، به ماه نيز به عنوان چراغ شب زمين به ديده احترام مينگريستند.
كره ماه هر 5/29 روز يكبار، يك دور به دور زمين ميچرخد ولي قبل از اين مدت يك بار به دور محور خود چرخيده است كه مدت 3/1 27 روز طول ميكشد.

به علت اينكه ماه در گردش خود حول زمين، به دور سيارهاي ميچرخد كه خودش در حال حركت و جلورفتن است، لذا از مجموع اين دو حركت ماه يك مسير مارپيچ را در اطراف زمين طي ميكند.
در اين مسير مارپيچ ماه زماني به ما نزديك است و زماني از ما دورتر ميشود، بنابراين فاصله متوسط ماه از زمين كمي بيش از 380 هزار كيلومتر است. مدار ماه به دور زمين با صفحه مدار زمين (دايرهالبروج زاويهاي حدود 9 و 5 ميسازد. لذا در هر ماه و هر گردش كره ماه به دور زمين يك خسوف و كسوف رخ نميدهد.
قرارگرفتن سايه ماه روي كره زمين سبب خورشيدگرفتگي ميشود كه گاهي كسوف كامل است و گاهي كسوف ناقص و در برخي موارد كه ماه از زمين خيلي دور است و قطر ظاهري آن كوچك ميشود، گرفتگي حلقوي رخ ميدهد و حلقهاي از نور يك محيط سياهرنگ را كه همان كره ماه است احاطه ميكند.
زماني نيز سايه زمين، شب هنگام روي كره ماه ميافتد و بخشي يا تمام ماه سياه و يا مسي رنگ ميشود. علاوه بر ايجاد خسوف و كسوف، ماه تأثيرات ديگري نيز بر زمين دارد. مشخص شده است كه هر 6 ساعت يك بار در شبانه روز آب درياها و اقيانوسها بطور متوالي مد و جز پيدا ميكند كه اين خود به علت جاذبه جرم نزديكي مثل ماه به كره زمين است. كرة ماه، آتمسفر زمين، و حتي بخشي از سطح زمين را كه در مقابل ماه قرار دارد اندكي به سمت بالا ميكشد.
مدت زماني كه طول ميكشد تا ماه يك دور كامل به گرد زمين بچرخد با مدت زماني كه ماه يك دور به گرد خود ميچرخد مساوي بوده، نتيجه اين ميشود كه يك سمت ماه همواره رو به زمين باشد، هميشه چهره ماه در آسمان براي ما ثابت است و هيچگاه ما از روي زمين نميتوانيم پشت ماه را ببينيم.
ماه كره نسبتاً كوچكي است با جرمي حدود 81/1 زمين لذا جاذبه در سطح اين كره بسيار كمتر از سطح زمين است گرچه آتشفشانهاي زيادي در گذشته در سطح ماه رخ داده و مقداري جو براي اين قمر بوجود آورده، ليكن جاذبه اين سياره قادر نبوده كه اين جو را در اطراف خود نگه دارد.
اين جاذبه كم سبب شده تا فضانورداني كه بر سطح ماه راهپيمايي نمودهاند، ابزار و وسايل سنگيني را با خود بتوانند حمل كنند.
ماه با گردش منظم خود در اطراف زمين براي ساكنان زمين يك گاهشماري را ايجاد نموده است. هر سال قمري تشكيل شده است از گردش 12 مرتبه ماه به دور خورشيد. كه هر ماه يك نام به خود اختصاص داده همچون ماه رمضان ماه شوال ماه چون نوري از خود ندارد و از خورشيد نور ميگيرد همواره نيمي از آن تاريك (شب) است، لذا اين قمر در اطراف زمين هر شب بخشي از نيمكره روشن خود را در معرض ديد زمينيان قرار ميدهد.
از اوايل ماه قمري هلالهاي ماه هر شب قدري ضخيمتر شده تا 2/1 ماه و سپس تمام سطح ماه براي ما به صورت روشن نمايان ميشود و از شب چهاردهم به بعد كمكم بخشهايي از ماه تاريك ميشود تا در اواخر ماه، هلالي از كره ما نمايان است، بالاخره به علت قرارگرفتن تقريبي ماه در بين زمين و خورشيد، ديگر هيچ بخشي از قسمتهاي روشن ماه رو به زمين قرار نميگيرد.
گاليله بعد از رويت ماه بوسيله تلسكوپ ـ بخشهايي تيره رنگ سطح ماه را درياهاي ماه تصور نمود ليكن امروزه معلوم شد در نواحي هموار و تيره رنگ، سنگهاي دروني ماه قرار گرفته است كه بر اثر خروج مواد مذاب و دروني ماه امروزه در سطح ماه به صورت سنگهايي با منشاء آتشفشاني خودنمايي ميكنند.
ديگر بخشهاي سطح ماه را رشته كوههاي مرتفع و يا كم ارتفاع، منفرد و يا زنجيرهاي ساختهاند كه حداكثر تا 8 كيلومتر ارتفاع دارند. در ميان اين گونه نواحي هموار و ناهموار هزاران گودال يا حفره (كريتر Crater) وجود دارد كه نتيجه هزاران برخورد شهابسنگي با سطح ماه است.
برخي از آنها بسيار ريز در حد قطر دانههاي گرد و غبار، برخي در حد چندين ده كيلومتر قطر دارند. به علت نبودن جو، باد، باران و ...، هيچگونه فرسايشي در سطح اين كره جريان ندارد، لذا شكل ناهمواريها ثابت ميماند امروزه دانشمندان، بر روي نقشههاي كره ماه، نام برخي از منجمان را بر اين گودالهاي بزرگ منظور نمودهاند، يكي از اين حفرههاي بزرگ بنام تيكو، ديگري بنام كپرنيك، و يكي ديگر به نام خواجه نصيرالدين طوسي و از اين قبيل است.
در دهه 1970 نزديك 10 نفر از فضانوردان بر سطح ماه فرود آمدند و در سطح آن راهپيمايي نمودند، آزمايشات زيادي انجام دادند و تقريباً همه گونه اطلاعاتي را كه بشر فكر ميكرد به كمك فرستادن ماهوارهها و فضانوردان امروزه جمعآوري شده است حتي چند كيلويي از سنگ، و شن و خاك ماه را براي انجام آزمايشاتي به زمين ميآوردند. اين كره نخستين جرم آسماني است كه توسط انسان فتح شده است.
سياره مريخ:

مريخ چهارمين سياره از خورشيد است و بطور متوسط 228 ميليون كيلومتر از آن فاصله دارد، اين سياره همسايه بالايي زمين است گاهي به ما نزديك ميشود و به حدود 56 ميليون كيلومتري ما ميرسد و گاهي به فاصله دور 397 ميليون كيلومتري ميرسد.
از جهاتي شبيه به زمين است. يك شبانهروز آن حدود 5/24 ساعت طول ميكشد و محور گردش آن نسبت به خط عمود بر صفحه انتقالي 24 درجه است.
يك سال آن 687 روز و قطر آن 676 هزار كيلومتر است. به علت دوري از خورشيد حداقل دماي آن به 100 درجه و حداكثر آن به 27 درجه سانتيگراد ميرسد.
سرعت گريز از سطح آن به 1/5 كيلومتر بر ثانيه است و جوي رقيق دارد كه 200 مرتبه جو زمين غليظتر از جو آن است. فشار اين جو رقيق حدود 5 ميلي بار است (جو زمين 1000 ميلي بار است).
در جو آن گازهاي co2 o2, N2 و كمي H2o و گازهاي بياثر است.
از ميدان ضعيف مغناطيسي برخوردار است. در سطح آن دهانههاي شهابسنگي، مخروطهاي آتشفشاني، جلگهها، درهها فراوان ديده ميشود.
داراي دو قمر فوبوس و ديموس است، فوبوس در هر 2/1 7 ساعت سياره را يك دور ميزند و به سرعت و سريع ميچرخد و به همين علت به نظر ميآيد كه فوبوس از غرب سياره طلوع كرده و در شرق غروب ميكند. اين قمر در فاصله 5900 كيلومتري از سياره قرار دارد، ابعاد اين قمر بي شكل 19×21×27 كيلومتر است. قمر ديموس كه در فاصله دوري از سياره قرا ردارد آرامتر ميچرخد، ابعاد آن 12×11×15 كيلومتر است و در هر 30 ساعت و 18 دقيقه يك بار دور سياره ميچرخد. ولي چون خود مريخ در مدت 5/24 ساعت يك دور، دور خودش ميچرخد، لذا حركت اين قمر از افق تا افق ديگر حدود 3 روز كامل طول ميكشد.
اين قمر حدود 25000 كيلومتر از مريخ دور است، ديموس از سطح مريخ بسيار كوچك بنظر ميرسد.
ويژگيهاي مريخ
آخرين سياره سنگي كه بر گرد خورشيد ميچرخد مريخ يا بهرام يا مارس (خداي جنگ) است. اين سياره در مدار بيضي شكلي در حداقل فاصله 207 و حداكثر فاصله 248 ميليون كيلومتر از خورشيد به گرد آن طي حدود 2 سال ما زمينيهاي ميچرخد. سرعت انتقالي آن كمتر از زمين بوده و به 24 كيلومتر در ثانيه ميرسد.
طول روز و شب آن مشابه زمين حدود 5/24 ساعت است اين سياره قطر قطبي آن كوتاهتر از قطر استوايي آن است و اختلافشان به حدود 30 كيلومتر ميرسد. با توجه به ميزان انحراف محوري گردشي آن نسبت به سطح انتقالي آن، كه مشابه زمين است از تغيير دماي سطحي در هر دو نيمكره بهطور متناوب برخوردار است و تغييرات فصلي آن در ديدارهاي تلسكوپي مشخص است، زماني كه قطب شمال آن از توده يخي وسيعي برخوردار است در قطب جنوب به علت گرم بودن نسبي وسعت يخهاي قطبي كمتر است. دماي نواحي استوايي به حدود 27 درجه سانتيگراد ميرسد و در نواحي يخبندان قطبي حداقل به 100 درجه سانتيگراد تقليل مييابد. رقيق بودن جو، اختلاف دما را در طول شب و روز بسيار زياد نموده است و تبادل حرارت كمتر صورت ميپذيرد. سفينه مارينر كه در سال 1344 شمسي به مريخ روانه شد اطلاعات جالبي به همراه صدها عكس به زمين مخابره نموده است.
به علت خروج گازهاي فراوان از دهانههاي آتشفشاني مريخ در اطراف سياره، جو و آتمسفري ايجاد نموده است. ليكن به علت جرم كم سياره و جاذبه ضعيف آن، فشار جو و غلظت آن نسبت به جو زمين بسيار كمتر است، فشار معادل 5 ميلي بار در سطح مريخ و غلظت آن 2000/1 غلظت در جو زمين است.
وجود گاز co2 به مقدار نسبتاً زياد در جو و سرد شدن هوا در فصل زمستان، اين گازها به صورت يخ خشك بر قطبين سياره نازل شده كه از روي زمين به كمك تلسكوپ به نظر يخ و برف معمولي به نظر ميآمد. ليكن بعدها معلوم شد كه اين يخها همان دي اكسيد كربن جامد است كه بعد از گرم شدن هوا، دوباره به جو برميگردد. بعد از وجود گاز co2 در جو، گاز o2 و ازت نيز مشاهده شده است، وجود تغيير رنگهاي سفيد، قرمز خاكستري در سطح مريخ كه به كمك تلسكوپ از روي زمين مشاهده ميشد، به همراه خطوط تيرهرنگ كانال مانند دانشمندان را بر آن داشت كه روي اين سياره بيشتر كار كنند. ارسال مريخ نشينهاي دوگانه در دو سوي مريخ به نامهاي «وايكينگ1» و «وايكينگ 2» در سال 1354 اطلاعات ذيقيمتي را براي دانشمندان به ارمغان آورد.
وايكينگها مجهز به دوربين تصويربرداري، ضبط صداها، و آزمايشگاه خاك بودند، خاك مريخ را به چند صورت مورد آزمايش قرار دادند، خاك بسيار فعال بود كه در مقابل آب واكنش نشان ميداد، ليكن بعد از همه آزمايشات معلوم گرديد هيچ موجود زندهاي در خاك مريخ حتي به صورت بسيار ابتدايي آن وجود ندارد. البته اين آزمايشها همچنان ادامه دارد و ماهوارههاي ديگري اين روند را ادامه ميدهند.
در سطح اين سياره چندين قله بلند آتشفشاني وجود دارد كه بلندترين آن قله 24 كيلومتري «اُليمپوس» است.
وجود درههاي عميق، بسيار عريض و در امتداد چندين هزار كيلومتري گستردگي حكايت از يك فرسايش آبي قوي و بلندمدت دارد، ليكن امروزه هيچ اثري از آب در اين سياره مشخص نشده است.
شايد در گذشته شرايط اقليمي بطور ديگري بوده، برخي از دانشمندان معتقدند وجود لايههاي يخ در زير خاك و اصابت شهابسنگها در جاي جاي اين سياره سبب ذوب يخها و ايجاد جريانهاي سيلابي شده است و اينگونه كانالها و درههاي عميق و طويل را ايجاد نموده است.
به علت سرخ رنگ بودن خاكهاي اين سياره، معمولاً تصوير آن از درون تلسكوپ و يا حتي رويت با چشم غيرمسلح كمي قرمزرنگ به نظر ميآيد. از اين جهت در قديم اسم آن را «مارس» يا «خداي جنگ» گذاردند و با حضور آن در آسمان شب، پيشبيني جنگ و نزاعهايي را روي زمين ميدادند.
امروزه مشخص شده است كه اين سرخ رنگي، به علت وجود تركيبات آهن به مقدار فراوان در خاك اين سياره است.
مشتري ـ غول سيارات
بزرگترين سياره منظومه شمسي، مشتري يا ژوپيتر يا برجيس است كه در فاصله پنجم از خورشيد قرار گرفته است. از اينجا به بعد سيارات حالت گازري پيدا كرده، بسيار بزرگ ميشوند، بسيار پرجرم، با چگالي كم، داراي اقمار زياد و حلقه هستند و اصولاً دنياهاي متفاوتي را از سيارات سنگي قبلي به دست ميدهند.
اين سياره بيش از 1300 بار از زمين بزرگتر، (قطر آن 11 بار بيشتر از قطر زمين است) جرم آن 388 بار بيشتر از جرم زمين و مشتري به تنهايي 5/2 بار سنگينتر از تمام سيارات و اقمار سياركهاي منظومه شمسي است.
اين سياره در يك مدار بيضي شكل نسبتاً كشيدهاي از 740 ميليون كيلومتر تا 815 ميليون كيلومتر فاصله به دور خورشيد ميچرخد. يك شبانه روز آن 9 ساعت و 50 دقيقه محاسبه ميشود و يك دور كامل آن به گرد خورشيد 5/4332 روز يا 8/11 سال به طول ميانجامد. چگالي آن كم حدود 3/1 گرم بر سانتيمتر مكعب است. به علت سرعت دوراني زياد و گازي بودن اين سياره قطر استوايي آن 800/142 كيلومتر است در حالي كه قطر قطبي آن حدود 200/134 كيلومتر ميباشد. ميزان تمايل محور اين سياره به 3 درجه ميرسد در حاليكه تمايل محور چرخشي زمين نسبت به خط عمود بر صفحه حركت انتقالي زمين 5/23 درجه است. اين سياره به حدي پرجرم و گرانش آن زياد است كه با سرعت 60 كيلومتر بر ثانيه ميتوان از سطح آن گريخت. سرعت مداري سياره حدود 13 كيلومتر بر ثانيه است كه به گرد خورشيد ميچرخد، سيارات هرچه از خورشيد فاصله ميگيرند، از سرعت مداري آن كاسته ميشود.
ويژگيهاي ديگر سياره مشتري
اين سياره از حدود 300 سال پيش مورد مطالعه با تلسكوپ قرار گرفته است. نخستين بار گاليله اين سياره را مشاهده نمود و تصوير نسبتاً دقيقي از آن را رسم نمود. 4 قمر در اطراف آن قابل رؤيت بود كه امروزه به اقمار گاليله معروف شده است. نزديكترين و كوچكترين آنها، قمر «يو» يا «آيو» است. در سفر اخير سفينههاي وينجر در سال 1979 اطلاعات جديدي از اين اقمار به دست آمد، گرچه درمورد اقمار 4گانه مشتري ستارهشناس ديگري قبل از گاليله به آنها توجه كرده بود (سيمون ماريوس)، ليكن امروزه معلوم شده است كه در اين قمر فعاليتهاي آتشفشاني نسبتاً زيادي وجود دارد. اين قمر آتشفشاني، سنگي است . قمر «اروپا» از لايه يخ احتمالاً ساخته شده «گانيميد» و «كاليستو» ممكن است ذخايري در زير سطح از آب فراواني داشته باشند.
اطراف اين سياره را يك حلقه سنگي احاطه نموده است كه از روي زمين قابل رؤيت نبوده و تنها سفاين وينجر 1و 2 از پشت سياره توانستند اين حلقه را ببينند و عكس بگيرند.
در مشاهده تلسكوپي سياره جو فوقاني اين سياره قابل رؤيت است، داراي لايههاي تيره رنگ به موازات استواست نوارهاي قهوهاي رنگ را كمربند (belt) و نوارهاي سفيد را حلقه يا (Zone) گويند. فشار جوي در حلقهها زياد و فشار در كمربندها كم است. در اين قسمتها گاز خرمايي رنگ آمونياك NH3 و در نوارهاي سفيدرنگ – گازهاي cH4 متان با سرعت زيادي در اطراف سياره ميچرخند.
اين سياره گازي شكل براساس محاسباتي كه صورت گرفته در حال سردشدن و كوچك شدن است و يكي از منافذ خروج حرارت سبب ايجاد لكه بزرگ و سرخرنگي در جو اين سياره شده است. اين لكه كه به Red spot يا چشم مشتري معروف است به طور 30 تا 40 هزار كيلومتر و عرض 14 هزار كيلومتر گسترده است و از زمان رؤيت آن در 300 سال پيش تاكنون قابل رؤيت است. اين لكه بسان يك گردباد عظيم در حال چرخش است و يك مركز پرفشار را تشكيل داده است.
سردشدن سياره در طول قرون و اعصار حجم آن را كم نموده و به سرعت دوراني آن خواهد افزود. سياره مشتري خود از گازهاي H هيدروژن و He هليوم ساخته شده است و هرچه به عمق آن پيش برويم بر فشار و حرارت دروني آن افزوده ميشود. در اعماق حدود 1000 كيلومتري از سطح سياره فشار اتمهاي هيدروژن بر يكديگر (حدود 5600 برابر فشار جو زمين است)، دما را به شدت بالا برده و كمكم هيدروژنها را از حالت گازي به حالت مايع منتقل ميكند. باز در اعماق بيشتر فشار هيدروژن به حدي ميرسد كه اين مايع به حالت هيدروژن فلزي مايع بدل شده كه يك هادي يا رساناي الكتريسيته است و چرخش سياره مشتري سبب ايجاد يك ميدان الكترومغناطيس قوي در اطراف اين سياره ميشود. اين ميدان در اطراف سياره بسيار وسيع است، آن سوي مشتري كه رو به خورشيد است قدرت ميدان به حدود 6 برابر شعاع مشتري ميرسد و از سمت پشت سياره صدها برابر شعاع مشتري اين ميدان امتداد دارد. قطبين اين سياره برخلاف قطبين زمين ـ جنوب و شمال ـ است.
زحل ـ زيباترين سياره منظومه شمسي
زحل اندكي كوچكتر از مشتري ششمين سياره از منظومه شمسي است. گاليله نخستين كسي بود كه اين زيباترين جرم آسماني را رويت نمود. زحل با حلقههاي اطرافش زيبايي دوچنداني را براي خود تدارك ديده است. اين سياره گازي، 95 بار بيشتر از زمين جرم دارد و حجم آن 752 بار از زمين افزونتر است. چگالي آن برعكس خيلي كم و حدود 7/0 است داراي 30 قمر در اطراف حلقه با فواصل متفاوت قرار دارد. بطور متوسط يك ميليارد و چهارصد و بيست و هفت ميليون كيلومتر از خورشيد فاصله دارد، ليكن در حداكثر فاصله به 5/1 ميليارد كيلومتري از خورشيد ميرسد. اين سياره با سرعت 6/9 كيلومتر در ثانيه بر مدار خود به گرد خورشيد در مدت 5/29 سال (10759 روز) ميچرخد. سرعت گريز سياره به 6/35 كيلومتر در ثانيه رسيد. قطر اين سياره به 120 هزار كيلومتر ميرسد.
اين سياره به سرعت به دور خود ميچرخد و يك شبانه روز آن 10 ساعت و 15 دقيقه در نواحي استوايي به طول ميانجامد ولي نواحي قطبي آن به 10 ساعت و 40 دقيقه ميرسد. ناحيه استوايي سياره به علت سرعت زياد حالت تورم پيدا كرده و نواحي قطبي آن پَخ در آمده است. به همين علت قطر استوايي آن 6/120 هزار كيلومتر و قطر قطبي آن 000/108 كيلومتر است.
اين سياره علاوه بر تعداد زيادي قمر در اطراف خود، حلقههاي زيادي آن را احاطه كرده است.
دانشمندان معتقدند در سيارات كه مواد موجود در حلقات به سبب گرانش داخلي، كمكم متراكم شده و قمر آن سياره را ايجاد نموده است، ليكن هرگاه گرانش قويتر سياره مانع از تراكم مواد درون حلقهها بشود، حلقه به صورت قمر در نخواهد آمد.
دانشمندان وجود حلقات اطراف زحل را به اين ترتيب توجيه ميكنند:
ـ حلقهها از بالاي جو فوقاني سياره شروع شده و تا حدود 230 هزار كيلومتري سياره امتداد يافتهاند، ضخامت آنها نسبت به وسعت حلقهها بسيار ناچيز است (حدود 160 كيلومتر) اين حلقات از قطعات يخ، (متان يخ زده ـ آب يخ زده و يخ خشك ) و هزاران هزار قطعه سنگ و سنگريزه تشكيل شدهاند.
ـ داخليترين حلقه D ناميده ميشود و سپس حلقهها C و B و A قرار دارند. در اطراف حلقه A حلقه F بيرونيترين آنهاست، البته حلقههاي نازك و بسيار دوردست G و E نيز كشف شدهاند.
در ميان اين حلقهها كه از قطعات يخ و سنگ تشكيل شده شكافهاي متعددي موجود ميباشد. نخستين بار «ژان دومينيك كاسيني» منجم فرانسوي بين حلقه A و B شكاف و فاصلهاي را كشف كرد كه بعدها به نام شكاف كاسيني معروف شد. اين شكاف فاصلهاي حدود 400 كيلومتر حداكثر بين حلقه A و B است.
خود حلقه A �

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 409]