تجلی قرآن در معماری اسلامی مسجد جامع اشترجان

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: دکتر هایده لاله

مسجد جامع «اشترجان » در 36 کیلومتری جنوب غربیاصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد کتیبههای تاریخی آن، در سال 715 به دستور خواجه فخرالدینمحمدبن محمودبن علی اشترجانی ساخته شده است این مسجد یکی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخرسلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار میآید.

در کتیبهای که نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجهمحمد اشترجانی،، با عنوان «الصاحب الاعظم ملک الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی که از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حکومت لنجان را برعهده داشت. با این که «خواجه» در مقام وزارت نبود، درکتیبه های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمیشد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.
مسجد ایلخانی، مکمل مسجد کهنتری است که دربازسازیها و دگرگونیها بخشهای بسیاری بر آن افزودهشده است. هنگام تعمیر بنا در 1333 شمسی در کتیبهایآجری به سبک کتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشکار شد. از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادکتیبهای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمتشرق و غرب مسجد ایلخانی و در حکومت ابوالنصر حسنبهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام کمالالدین اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده است.

از میان کسانی که از مسجد جامع اشترجان یاد کردهاند،باید از این بطوطه نام برد که آن را در 727 قمری، دیده و درسفرنامه اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا که آبی از وسطآن میگذرد»، یاد کرده است جویی که ابن بطوطه بداناشاره کرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.

وسعت مسجد جامع اشترجان 500/1مترمربع (30×50متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است. مسجد دارای دو ورودی است.ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یک از این دو بر محورهای اصلیساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی - جنوبی و 3شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مرکزی ساخته شدهاست. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جایدارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن کلی طرح درونی مسجد تأکید دارند.

سردر ورودی اصلی که در نیمه شرقی ضلع شمالی بناقرار گرفته و بیش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانیکه سر در را تشکیل میدهد، بقایای دو مناره دیده میشودکه تنها یک سوم آنها هنوز برپاست.

تزیینات این سردر با عناصر آجرکاری، کاشی کاری و بااستفاده از نقش مایههای هندسی و نوشتاری و اندکیگیاهی شکل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهایجناغی که بر ستونهای باریک توکار چند ضلعی و یادایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شکل جایگرفته است، نقش عمده را در تقسیمبندی متقارن سطوحایوان ایفا میکند. فضتی طاق مقرنس ایوان از 6 طبقهتشکیل شده که طاسهای آن با ترکیبی از نقشهایهندسی از کاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزهای، وآجر تراشیدة بیلعاب مزین شده است. درون سوی طاقاصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سردر (لچکیها وپهنه طاق نماها، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوشتزیینی هندسی و یا کتیبههای متعدد به دو خط ثلث و کوفیبنایی از آجر تراشیده و یا از ترکیب آجر بیلعاب و کاشی دردو رنگ آبی (لاجوردی و فیروزهای) تزیین شده است.امروزه تمامی تزیینات کاشی کاری مسجد به استثنای یکمورد در سردر شمالی متمرکز گشته است. مورد استثنایی یادشده، کتیبهای از کاشی است که بر درون سوی طاق ایوانجنوبی مسجد قرار داشته، و اکنون تنها چند کلمه از آن باقیاست. سردر اصلی به تنهایی 19کتیبه از کتیبههای مسجدرا در خود جای داده است. در این میان کتیبه تاریخی حاوینام بانی مسجد که با کاشی لاجوردی بر زمینه فیروزهای وبه خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میکند، از اهمیتبهسزایی برخوردار است. دو کتیبه کوچک، در لابه لایتزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیزتزیین گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناءالمعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، کار ساختمان و تزیینآجرکاری و کاشیکاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانیرا عهدهدار بودهاند.

سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژهای درسیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأکید بر ورودیاصلی و ساختار ایوان آن با منازة دوگانه و گرایش به ارتفاعدر این قسمت از بنا از دوره سلجوقی آغاز شده بود. یکی ازاولین نمونههای شناخته شده از این نوع ایوان ورودی درمسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است.ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیه ابرقو، سردرموسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، منارههای فروریختهسردر مسجد جامع کرمان، سردر مسجد جامع یزد و نیزایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهاننمونههایی هستند که از قرن 8 قمری به بعد این روند راادامه دادند.

تزئینات کاشیکاری سردر مسجد جامع اشترجان ازنمونههای شاخص این نوع تزئین در دوره ایلخانی است کهبا تزئین کاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه،مسجد جامع ورامین و نیز مقبرة پیر بکران قابل مقایسهاست. استفاده از آجر لعابدار که نمونههای اولیه آن دربناهای سلجوقی مشاهده میشود، در دوره خوارزمشاهیاوج گرفت و در دوره ایلخانی تحول بیشتری یافت.پیشرفت هنر کاشی کاری در قرون بعدی همچنان ادامهیافت. در کنار کاشیهای لاجوردی و فیروزهای مسجدجامع اشترجان، نخستین نمونه تاریخدار کاشی «زعفرانی»نیز دیده میشود.

در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالیپلکانی قرار دارد که به یک شبستان زمستانی در زیر اینبخش منتهی میشود. صحن مرکزی نسبت به فضاهایسرپوشیده اطراف آن از مساحت کمتری برخوردار است.شبستان شمالی 3 چشمه طاق و شبستانهای شرقی وغربی هر یک دو چشمه طاق عمق دارند. کلیه طاقهایشبستانها بر پیل پایههای 4 ضلعی قرار گرفتهاند. طاقنماهای کور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در 3طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده،گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافتهاست.

نمای پیرامون صحن را یک ایوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبی، یک ایوان کوچک با ارتفاع کمتر و دودهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و 4 دهنه طاقمشابه بر هر یک از اضلاع شرقی و غربی تشکیل میدهد.هر یک از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابیمستطیل شک قرار گرفته که بر قرنیزی به ارتفاع 20/1 مترفرود میآید.

ایوان شمالی با دو ورودی در هر یک از دیوارهای شرقیو غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه مییابد. طاقآهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد که در آن زمینهایشطرنجی به تقلید از آجرچینی و بندهای آن کنده شدهاست. بر این زمینه به کمک تزئینات گچبری جمله«اللهاکبر» به خط کوفی بنایی به طور مکرر نقش بستهاست. کتیبهای گچی حاوی آیه 56 از سوره احزاب (33) بهخط ثلث روی زمینهای به رنگ آبی با بن مایههای گیاهیبر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این کتیبهدر قاب باریکی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد.بقایای کتیبه گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوارشمالی ایوان روی زمینهای به رنگ آبی دیده میشود. نوارپهنی با طرح هندسی سرتاسر 3 دیوار ایوان را در قاعدهطاق تزئین میکند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربعهایکوچکی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبکر، عمر» به طورپراکنده گچبری شده است.

ایوان اصلی مسجد سرتاسر ضلع جنوبی صحن رااشغال کرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی وغربی و 3 ورودی در ضلع جنوبی آن، از یک طرف بهشبستانها و از طرف دیگر به گنبد خانه مقصوره راهمیگشاید. مدخل اصلی مقصوره که در قسمت میانی ضلعشمالی ایوان واقع شده، از ارتفاع بیشتری برخوردار است.طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شدهاست. بقایای چند کلمه از یک کتیبه به خط ثلث از کاشیفیروزهای بر زمینه گچی با نقش گیاهی زرد رنگ که بردرون سوی طاق ایوان باقی مانده است، حکایت از این داردکه کتیبهای زیبا در این قسمت وجود داشته، و احتمالاً کتیبهدیگری نیز بر قرار طاقهای ورودی بر 3 دیوار ایوانمیچرخیده است. از این کتیبه امروز فقط زمینه گچی آنباقی مانده است، سطوح جرزهای ایوان در گوشه شمالیغربی و شمال شرقی در قاب باریکی جای داده شده استکه به خط کوفی بنایی آیات 1 تا 9 سوریه یس 036) و آیه23 و قسمتی از آیه سوره حشر (59) و اسماء الحسنی رادربردارد. در بندهای آجرهای این جرزها کلمات الله،علی،رسولالله، محمد، الملکلله با گچ نوشته شده است.

مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شکلساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و رویآنها را لایهای از گچ به ضخامت 5/3 سانتیمتر که در اصلبه رنگ نخودی مایل به خاکستری بوده، پوشانده است.ورودیهای سه گانهای که در هر یک از دیوارهای شمالی،شرقی و غربی گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ایوانجنوبی و مسجد و شبستانهای اطراف آن میسر میساختهاست. امروزه ورودیهای جانبی در شرق و غرب مقصورهمسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانیدوارها قرار گرفته، و از ورودیهای جانبی پهنتر است.

طرح سه گانه این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانهبه وسیله محراب و دو طاق نمای تزئینی دو طرف آن تکرارشده است.

مقصوره در مقطع عمودی از 3 قیمت متمایز تشکیلشده است: منطقه مربع شکل پایه بنا، منطقه کثیرالاضلاعانتقالی میان پایه و دایره گنبد و گنبد. منطقه انتقالی از دوطبقه 8 ضلعی و 16 ضلعی تشکیل شده است. طبقه اول 4سکنج مقرنس دارد و 4 طاق نمای ساده، و طبقه دوم 4سکنج و 8 طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربیطبقه اول باز است و امکان ورود نور کافی را به مقصورهفراهم میسازد. منطقه کثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیبتبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوششگنبد امکانپذیر ساخته است. استقرار گنبد به کمک سکنجبر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامه سنت دیرینه معماریپیش از اسلام ایران، تحول چشمگیری در دوره اسلامییافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجانآنچه را که در دوران پیش در بناهایی چون: مقبره سامانیاندر بخارا، مقبره عرب اتا در تیم، نزدیک سمرقند، مقبرهدوازده امام در یزد، و به ویژه در گنبد خانههای مقصورههایمساجد سلجوقی تجربه شده بود، به کار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم 16 گوش مستقل در منطقه انتقالی -که اولین نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهانمشاهده میشود- سرآمد تحولات عظیمی در روشهایپوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید. ترکیب مقرنسسکنجهای طبقه 8 گوش مسجد جامع اشترجان اولیننمونه سکنج مقرنسدار شناخته شده در مقصوره سلجوقیمسجد جامع گلپایگان، و سپس نمونههای ایلخانی آن راهمچون مسجد جامع ورامین به یاد میآورد.

بر 4 قوس طاق نماهای طبقه 8 ضلعی منطقه انتقالی،روی محورهای اصلی بنا، یک کتیبه گچبری به خط ثلث برزمینه گیاهی آبی رنگ آیات 18 تا 22 سوره توبه (9) نقشبسته است. در کتیبه اصلی مقصوره مسجد جامع اشترجانکه برپایه گنبد آن واقع است، آیه 1 تا قسمتی از آیه 6 سورهفتح (48) با گچ به خط کوفی بافته بر زمینهای از نقوشگیاهی نوشته شده است. در لابهلای حروف بخش پایانیکتیبه، در قسمت بالا، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدینصورت نوشته شده است: «و ذلک فی اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبعمائة). دو نوار باریک گچبری تزئینی،یکی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید ونخوردی بر بالای این کتیبه به دور گنبد میچرخد.

این بنا با 47 کتیبه حاوی مضامین مختلف قرآنی،مذهبی و تاریخی با انواع سبکهای نگارش از غنایخاصی برای مطالعات کتیبه شناختی در خور مقایسه بابناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامعورامین و مقبره پیربکران در اصفهان است.

برگرفته از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جلد نهم با تلخیص

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2018]