دانش - «باريجه» گنج بر باد رفته

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: دانش - «باريجه» گنج بر باد رفته

دانش - «باريجه» گنج بر باد رفته

علي ترك قشقايي:ايران كشوري با اقليم‌ها و رويشگاه‌هاي مختلف است. وسيع‌ترين پهنه رويشي ايران «منطقه ايراني- توراني» است كه رويشگاه آنقوزه هم بشمار مي‌رود. اين گياه در فرهنگ دهخدا به دو صورت «آنقوزه» و «آنغوزه» آمده است. در متون علمي تقريبا از هر دو واژه به‌طور يكسان استفاده مي‌شود. آنقوزه از جنس (Ferula) و تيره چتريان (Umbelliferae) است. ساير گونه‌هاي اين جنس با نام‌هاي عمومي «كما» و «باريجه» شناخته مي‌شود. جنس كما (Ferula) 172 گونه گياه تنومند دائمي در دنيا و 30 گونه در ايران دارد كه 15 گونه از آنها انحصاري و خاص ايران هستند. از ميان اين 15 گونه انحصاري دو گونه با نام‌هاي «كماي ايراني پهن برگ» با نام علمي (F. persica) و «آنقوزه» با نام علمي (Ferula assa- foetida) و يك گونه ديگر به نام «قاسني» يا «باريجه» با نام علمي (Ferula gummosa) شناخته شده‌تر هستند و تحقيقات و مطالعات بيشتري روي آنها انجام شده است. اين گياهان ارزش علوفه‌اي چنداني ندارد ولي اهميت آن به سبب وجود ماده‌اي است كه از آن استخراج مي‌شود. اين ماده مصرف دارويي، صنعتي و ارزش اقتصادي فراواني براي روستاييان و صادر‌كنندگان دارد و يكي از فرآورده‌هاي جنبي مرتع به حساب مي‌آيد. اگرچه اين ماده از نظر وزني قابل توجه نيست ولي منبع درآمد با ارزشي براي روستاييان و صادر‌كنندگان به شمار مي‌آيد كه در سال‌هاي اخير به دليل بهره‌برداري غير اصولي و عدم‌احياي آنها در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. اغلب شيره گياه با نام «گالبانوم» مورد استفاده قرار مي‌گيرد. گالبانوم را عطاران ايران به نام‌هاي گوناگون «قاسني» و «بارزد» و «باريجه» و «وشا» مي‌شناسند. دو نوع شيره آنقوزه به نام‌هاي «آنقوزه شيرين» و «آنقوزه تلخ» وجود دارد. آنقوزه شيرين بيشتر مصرف خوراكي و آنقوزه تلخ بيشتر مصرف صنعتي دارد. تيغ‌زني ساقه، اصلي‌ترين روش برداشت شيره گياه يا گالبانوم است. در زمان برداشت دو نوع صمغ يكي توده‌اي و ديگري قطره‌اي (اشكي) روي ساقه پديد مي‌آيد كه هر دو مورد از اقلام صادراتي مهم ايران است. متاسفانه اين مواد به صورت خام صادر شده و هيچ‌گونه فرآيندي در ايران روي آنها انجام نمي‌شود. نوع توده‌اي در ابتداي برداشت به دست آمده و بعد از مدتي تراوش رزين به صورت بطئي شده و محصول به صورت قطره‌هايي با قطرهاي مختلف به دست مي‌‌آيد نوع اشكي از ساقه گياه و به مقدار كم در حالت طبيعي خارج و به درشتي يك نخود تا يك گردو است و بسيار مرغوب است. نوع توده‌اي بر اثر تيغ زدن فوقاني ريشه به دست مي‌آيد و داراي طعم گس و گزنده است و نامرغوب‌تر از نوع اول است. شيره آنقوزه (Ferula assa- foetida) حاوي 62 درصد رزين، 5/12درصد صمغ، 3 تا 7 درصد اسانس، 28/1 درصد اسيد فروليك (Ferulic acid) و به مقدار بسيار جزيي وانيلين است. البته ميزان اين تركيبات در گونه‌هاي مختلف باريجه اندكي متفاوت است.

شناسايي آنقوزه
براي اولين‌بار در سال 1678 ميلادي شخصي به نام «كامفر» در لارستان فارس آنقوزه را شناسايي كرده و با به‌كار گرفتن تعدادي بهره‌بردار بومي اقدام به بهره‌برداري از آن در اين منطقه نمود وي پايه‌گذار روش تيغ‌زني سنتي (برش عرضي) در ايران است. سپس اهالي شهرستان نيريز اين حرفه را آموختند و خود اقدام به بهره‌برداري از آن نمودند. صمغ آنقوزه كه از ريشه اين گياه استحصال مي‌شود توسط رومي‌ها مصرف مي‌شده و امروزه به‌طور وسيع در هند به عنوان ادويه در تهيه برخي غذاها، انواع ماهي، سبزي‌ها و سس و در كشورهاي اروپايي به عنوان تثبيت‌كننده بوي عطر مورد استفاده قرار مي‌گيرد. همچنين ساقه‌هاي جوان گياه تازه آنقوزه در نواحي خراسان و كرمان به مصرف غذايي مي‌رسد. عمده رويشگاه‌هاي باريجه استان‌هاي خراسان، اصفهان، تهران، يزد، مازندران، مركزي و زنجان است.
كاربردهاي شيره باريجه
صمغ يا شيره باريجه يكي از مهم‌ترين محصولات فرعي مرتعي در استان تهران است كه از زمان‌هاي گذشته مورد بهره‌برداري قرار گرفته است. از مجموع گونه‌هاي ذكر شده از جنس Ferula دو گونه (Ferula gummosa) و (F. persica) در استان تهران وجود دارند كه در گذشته از آنها بهره‌برداري شده است. گونه (Ferula gummosa) تنها در حوضه سد لار پراكنش وسيعي دارد و تا مرز حوضه سد لتيان نيز مشاهده مي‌شود. گونه (F. persica) به نام باريجه، سگبينج يا سگاپينوم ناميده مي‌شود كه هر دو تحت نام باريجه مورد مصرف قرار مي‌گيرند ولي پراكنش گونه (F. persica) وسيع‌تر است و در تمام حوضه‌ها به ويژه لتيان و اميركبير پراكنش دارد. عصاره گياه سير و آنقوزه (Ferula persica) هر كدام به تنهايي قابليت از بين بردن قارچ فوزاريومي كه باعث پژمردگي نخود ايراني مي‌‌شود را دارند.
با تحقيقات انجام شده مشخص شد كه عصاره اين گياهان به تنهايي قادر به كنترل و از بين بردن بيماري پژمردگي در گياه نخود ايراني است. حل كردن و نوشيدن شيرابه خشك شده آنقوزه در آب ولرم در رفع اسپاسم عضله مفيد است. آنقوزه گياهي چند ساله است كه قطر ريشه گياه بر حسب سن متفاوت و از 7 تا 10 سانتيمتر نيز مي‌رسد و تا عمق 30 تا 40 سانتيمتري خاك فرو مي‌رود. ريشه‌ها به صورت افقي و به موازات سطح خاك قرار دارند به دليل گستردگي ريشه گياه در حفاظت خاك نقش مهمي را ايفا مي‌كند. ريشه از دو لايه ضخيم و نازك تشكيل شده است و پوسته بيروني به رنگ قهوه‌اي تيره است كه پس از خشك شدن به صورت يك لايه نازك به راحتي جدا مي‌شود. پوست دروني آن ضخيم و به رنگ سفيد است و ريشه آن بافت چوب پنبه‌اي دارد و در اثر برخورد با اجسام سخت و به راحتي تغيير شكل مي‌دهد. در منطقه يقه گياه الياف‌هايي ديده مي‌شود كه باقيمانده خشك شده برگ‌هاي سنوات قبل گياه است. با توجه به ميزان بارندگي و ساير شرايط محيطي هر چند سال يكبار به بذردهي مي‌رسد و بعد از بذردهي بوته‌هاي آنقوزه براي هميشه خشك مي‌شوند. چون در گياه بالغ تمامي شيره پرورده براي ساختن بذر مصرف مي‌شود. گل آذين به صورت چتر مركب، گل‌ها خود لقاح (البته گل‌هاي نر و ماده نيز در گياه وجود دارد) و به رنگ زرد هستند. ارتفاع ساقه گل‌دهنده به دو متر هم مي‌رسد بذرها به شكل راكت و بسيار سبك هستند. آنقوزه داراي خواص درماني بسياري است و حتي در دامپزشكي جهت تهيه حمام‌هاي آرسنيكي مورد استفاده قرار مي‌گيرد و به صورت گرد، قرص و مخلوط با ساير مواد استفاده مي‌شود. در درمان بيماري‌هايي چون فلج، رعشه، سستي اعضا نيز بسيار مفيد است. همچنين شيره آن به عنوان ضد قولنج، بادشكن، ضدتشنج، ضدآسم مصرف مي‌شود. به علاوه آنقوزه به عنوان بر طرف‌كننده انگل‌هاي روده‌اي و خلط‌آور مصرف سنتي دارد و تركيبات گوگرددار موجود در اسانس گياه، از بالا رفتن چربي خون بالا ممانعت مي‌كند.
مصرف ديگر آنقوزه در جواهر‌سازي و اسانس‌گيري است. از مصارف صنعتي باريجه مي‌توان تهيه چسب مخصوص براي چسباندن سنگ‌هاي قيمتي مانند الماس نام برد. خاصيت مهم اين چسب بي‌رنگي آن است. با اين وجود به علت اكتشاف و توليد چسب‌‌هاي شيميايي سنتزي، كمتر مورد استفاده قرار مي‌‌گيرد. همچنين از شاخ و برگ خشك شده آنقوزه در زمستان براي تغذيه دام استفاده مي‌شود. بنابر اعتقاد دامداران مصرف بوته باريجه به وسيله حيوانات اهلي در توليد شير آنها موثر است. لذا در مناطقي كه دامداران از نظر تامين علوفه زمستانه در مضيقه هستند مي‌‌توان اجازه جمع‌‌آوري ساقه‌هاي خشك شده را پس از ريزش بذرهاي توليدي به آنها داد.
از باريجه بيشتر به عنوان طعم‌‌دهنده در محصولات غذايي مانند نوشابه‌هاي غير الكلي و فرآورده‌هاي گوشتي يا معطر‌كننده و تثبيت‌كننده عطرها در فرآورده‌هاي آرايشي مورد مصرف قرار مي‌‌گيرد. از باريجه در گذشته همراه با آنقوزه در ناراحتي‌هاي عصبي استفاده مي‌شده است. علاوه بر مصارف فوق، اهميت اصلي باريجه استفاده از آن در صنايع عطر و ادكلن‌‌سازي است، به‌طوري كه يكي از خريداران اصلي عمده باريجه ايران، كشور فرانسه به‌خصوص «موسسه دي يور» (Christian Dior) آن كشور است.
باريجه از روزگاران بسيار قديم، در خاورميانه و نزديك، صمغي شناخته شده بوده و در بين‌النهرين و ايران باستان، استعمال دارويي آن بسيار رواج داشته است. ولي شايد كاربرد قديم‌تر باريجه در ساخت مواد خوشبو‌كننده (عطرها) بوده است. احتمالا خواص دارويي گوناگون آن بعدها به تدريج كشف شده است. از سوي ديگر احتمال داده‌اند كه گياه باريجه ايران، از طريق بين‌النهرين به سوريه و فلسطين برده شده باشد. آنقوزه در نواحي باير و خشك ماسه‌اي و حاوي تركيبات آهكي مي‌رويد، مناطق رويش اين گياه متنوع و از نظر ارتفاع، رويشگاه آنقوزه هر چند اغلب در ارتفاعات بالاي 1000 متر است اما بيشتر در مناطق مرتفع و سنگ‌هاي مادر آهكي ديده مي‌شود، اين گياه در برابر يخبندان‌هاي شديد حساس است. ولي حداقل تا 5 درجه سانتيگراد زير صفر را تحمل مي‌كند. آنقوزه در منطقه خاورميانه به صورت خودرو مي‌رويد مناطق كوهستاني و دامنه‌هاي هموار استپي با بارندگي بين 100 تا 175 ميليمتر و دماي متوسط ساليانه بين 16 تا 21 درجه سانتيگراد مناسب رشد اين گياه است. برداشت آنقوزه در مناطقي كه داراي 20 بوته در هكتار باشند مجاز و در اواسط فصل بهار آغاز مي‌شود و طول دوره بهره‌برداري آن 80 روز است. براي بهره‌برداري از صمغ آنقوزه از روش سنتي عرضي (روش تيغ‌زني كه در بالا به آن اشاره شد) استفاده مي‌شود. بهره‌برداري آنقوره در سه مرحله پيچاندن دو برگ درشت از ناحيه يقه براي برگشت شيره گياهي به سمت ريشه و‌گذاردن سنگي روي آن، كشتن يعني كندن برگ‌هاي زرد و پوشاندن ريشه با خاك نرم و تيغ‌زني انجام مي‌گيرد. بر اساس تحقيقات به عمل آمده از نظر عملكرد و بقاي گياه، روش تيغ‌زني دو طرفه جهت بهره‌برداري از بوته آنقوزه مناسب است. روش تيغ‌زني عرضي به دليل قطع شدن جوانه انتهايي از راس طوقه و از بين رفتن گياه مناسب نيست. آنقوزه پس از برداشت داخل پلاستيك جمع‌آوري و در گوني‌هاي 50 كيلوگرمي انبار مي‌شود. جهت صادرات آنقوزه را به داخل صندوق‌هاي چوبي منتقل كرده و دور صندوق با گوني كنفي پوشيده مي‌شود. آنقوزه بهره‌برداري شده در ايران مصرف داخلي نداشته (البته بجز مصارف دارويي و سنتي) و به‌طور متوسط ساليانه حدود 70 تن آنقوزه به صورت خام صادر مي‌شود. ايران به عنوان صادر‌كننده انحصاري آنقوزه شيرين از زمان هخامنشيان شير آنقوزه شيرين را به هند صادر مي‌كرده است. بدين ترتيب صنايع تبديلي آنقوزه در هند داير شده است و هند بيشترين حجم وارداتي آنقوزه را از ايران داراست.
پس از هند، امارات و اوكراين مهم‌ترين خريداران آنقوزه شيرين ايران هستند. افغانستان مهم‌ترين صادركننده آنقوزه تلخ است و قيمت بازار اين محصول را تعيين مي‌كند. امارات مهم‌ترين وارد‌كننده آنقوزه تلخ ايران است و اين محصول به مقدار كم به اوكراين‏، آلمان، فرانسه و قطر صادر مي‌شود. عربستان‏، سوريه و انگلستان از بازارهاي بالقوه براي آنقوزه تلخ ايران هستند. شيره آنقوزه شيرين با 114 تن و ارزش ششصد و پنجاه و هفت هزار دلار در سال 1378 و 41 تن به ارزش دويست و شصد و شش هزار و پانصد دلار در سال 1381 به ترتيب بيشترين و كمترين ميزان صادرات آنقوزه را طي دوره آماري سال 1375 تا 1381 بوده است.
در سال 1386 يك ميليون دلار درآمد بهره‌برداري آنقوزه براي بهره‌برداران اين گياه در استان فارس بوده در حالي‌كه شيره آنقوزه كيلويي هفت هزار تومان به امارات صادر مي‌شود ولي امارات آنها را بسته‌بندي مي‌كند و كيلويي 70 هزار تومان (تقريبا 70 دلار) به اروپا مي‌فرستد. در حالي كه اگر اين ماده در ايران بسته‌بندي مي‌شد درآمدي معادل 10 ميليون دلار هر ساله عايد اقتصاد محلي و ملي كشورمان مي‌شد!
بررسي روش‌هاي كاشت و تكثير گياه باريجه نشان مي‌دهد كه بذرها جهت جوانه‌زني نياز به سرما دهي دارند. نزولات آسماني به صورت برف در جوانه زني بسيار حايز اهميت است. ارتفاع از سطح دريا در جوانه‌زني گياه موثر است. آفت بوته‌ها به‌طور متوسط درصد38. 2 تا سال سوم كاشت بوده است. كاشت به صورت كپه‌اي و گلداني در مقايسه با كاشت به صورت بذرپاشي برتري داشتند. گلدان‌ها را مي‌توان در سال دوم نيز به عرصه منتقل نمود. براي حفاظت اين گياهان ارزشمند و اقتصادي ادارات منابع طبيعي هر شهرستان نيز اقدام به قرق كردن برخي عرصه‌هاي رويشي اين گياهان مي‌كنند.
شنبه 2 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 4451]