ازحماسه‏ی‏غزل، سه‏ رویکرد در شعر دفاع‏مقدس

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: روزبه‏فروتن‏پی
«غزل» قصری در شهر «قصیده» بود. شهر متروک شد و غزل ماند، با معماری‏های نوبه نو از مصالح کلمات، معانی و… در ادوار مختلف، و آن‏گاه رنگ باز سازی و تازگی را به خود دید؛ و امروز، معماران جدید کلمات، نوسازی غزل را می‏سرایند.
غزل در دوره‏ای با تصاویر عشق مجازی، چون خط و خال و جام و شراب و رباب تزیین شد و در دوره‏ای دیگر، به تمثال‏های عرفانی میدان داد. در دوره‏ای کوتاه، فانوسِ سیاست در آن روشن بود، و امروز می‏توان عرفانی‏ترین آواها و بهشتی‏ترین بشارت‏ها را از صدای بالِ فرشتگان کلماتش شنید و در این بین، غزل جنگ (دفاع مقدس) را حال و هوایی دیگر است.
غزل جنگ را می‏توان بنابر اعتبارهای مختلف ساختاری و محتوایی طیف بندی کرد و درباره‏ی هر طیف، نمونه‏های فراوانی را به عنوان مشتی از خروار پیش چشم کشید و بر پویایی و طراوت و لطافت غزل شکل گرفته در دامن روزهای ارغوانی دفاع مقدس، شاهد آورد. ما در این بررسی کوتاه، بی آن که داعیه‏ی تفصیل و تحقیق دقیق داشته باشیم، با تاکید بر فقدان جامعیت و مانعیت نوشته‏ی خود بر ساختار غزل جنگ، اندکی درنگ می‏کنیم و نمونه‏هایی را در حد وسع و مجال باز می‏خوانیم و خاطرنشان می‏کنیم که به جدّ در این مقوله می‏توان ـ و باید ـ به تحقیقی دراز دامن پرداخت.
به اعتباری می‏توان ساختار غزل جنگ را در سه طیف زیر برشمرد؛
الف) غزل حماسی به شیوه‏ی دوره‏ی بازگشت؛
ب) غزل حماسی بینابین که ما بین مکتب بازگشت و غزل امروز قرار می‏گیرد؛
ج) غزل حماسی نو؛
الف) غزل حماسی به شیوه‏ی بازگشت
هرچند بیش از یک قرن و چند دهه از آغاز مکتب بازگشت ادبی و اوج رواح آن می‏گذرد، امروزه نیز بسیاری از اصحاب ادب، پیرو این سبک و سیاق قدیم شعری می‏نمایند. میان شعرهای این گرایش، می‏توان تفاوتی را دریافت که برخاسته از تاثیر زمانه و ضرورت‏های ناشی از آن است و آن این که اگر شعرهای شاعرانی چون هاتف اصفهانی، صفای اصفهانی، آذربیدگلی و محتشم و… بازتاب تقلیدی مستقیم و پر رنگ از سبک و درون‏مایه‏ی شعر شاعران متقدم یعنی سعدی و حافظ و خواجو و… بود، در شعر بازگشتی‏های امروز، به ویژه تحت تاثیر فضای بی سابقه‏ی حماسه، حال و هوایی متفاوت رقم خورده است، ابیاتی از این دست:
یاران چه غریبانه، رفتند از این خانه هم سوخته شمع ما، هم سوخته پیمانه
بشکسته سبوهامان، خون است به دل‏هامان فریاد و فغان دارد، دردی‏کش میخانه
(پرویز بیگی حبیب‏آبادی)
خود آگهان که ز خون گلو وضو کردند حیات را ز دَمِ تیغ جستجو کردند
(حمید سبزواری)
کیستید ای سحر، آیینه‏ی رخسار شما چاک دامانِ گُل از حسرتِ دیدار شما
(محمود شاهرخی)
چو موج حادثه، شب‏گیر برکناره گذشت به اوج، برشد و از دامن ستاره گذشت
(مشفق کاشانی)
به خون می‏غلتم و، سرسبزیِ روح چمن دارم به پیکر همچو گُل از مخمل خون پیرهن دارم
(محمد خلیل جمالی)
سالی گذشت و کاروان منزل به منزل می‏رود با کاروان لاله‏ها، صد کاروان دل می‏رود
(سپیده کاشانی)
گفتمش: هادّی راهت کیست؟ گفت از نسلِ احمد گفتمش: شیدای آن والاتباری؟ گفت: آری
(محمد علی مردانی)
ب) غزل حماسی بینابین
این طیف از غزل‏های حماسی از جنبه‏ی ساختار کلامی و قالب، میان غزل بازگشتی و غزل نو قرار می‏گیرند. انگار شاعران این دسته از غزل‏ها ـ که تعدادشان چندان هم کم نیست ـ در عرصه‏ی زبان و نگاه شاعری، نتوانسته‏اند به یک دستی زبان و حال و هوای شعری دست یابند و هنوز به تردید و تردّد میان فضاهای کهنه و نو دچارند. از این رو نیز این طیف از شعرها که سرایندگان‏شان تکلیف خود را چندان با زبان روشن نکرده‏اند، به درخشندگی نمی‏رسد و پژواک چندانی نمی‏یابد.
چه می‏نشینی، آن دشنه تیزتر برکش شتاب کن، نفَسِ هرزه گرد بسیارست
(غلامرضا مرادی)
ای نشان عاشق بر جامه گلقام‏تان هم عنان نور می‏تازد نسیم نام‏تان
(میرهاشم میری)
عبور خاکی‏اش در آسمان عاشقی گم شد و از خورشید صدمیدان جلوتر بود، پنداری
(جعفر رسول‏زاده)
جز تو هیچ‏کس نداشت بوی عطرِ عاشقی تو شهید عشقی و خداست خون‏بهای تو
(سیمیندخت وحیدی)
بانگِ تکبیر شما مژده‏ی فتح و ظفر است در شب تیره‏ی بیداد نویدِ سحر است
(عباس خوش عمل)
ج) غزل حماسی نو
غزل حماسی نو ـ در واقع ـ نقطه‏ی اوج غزل دفاع مقدس به شمار می‏آید و ره‏آورد تجربه‏ها، تامل‏ها و مکاشفه‏های فراوان و گونه گون شاعران امروز ما است. به طور کلی، غزلهای نو، از جنبه‏ی ساختارِ کلامی و بیان، به زبان شعر امروز و حتی نثر و محاوره‏ی امروزین بسیار نزدیک شده است. استفاده از تصویرهای نو، تعبیرهای صمیمانه، تشبیه‏ها و استعاره‏های نو، وزن‏های تازه و غیر متداول، و هم چنین کاربرد قافیه و ردیف تازه، رودخانه‏ای از طراوت و تازگی را در بستر غزل جاری نموده است:
مثل نسیم صبحِ نخلستان، سرشار از زخم و سکوت و صبر رفتید و دیدیم در دل هر چاه، یک سینه آواز حزین مانده‏است.
(علیرضا قزوه)
در سینه‏ام دوباره غمی جان گرفته است امشب دلم به یادِ شهیدان گرفته است
(سلمان هراتی)
نسیمی می‏رسد از راه و یک نیزار غربت شعله‏ور می‏شد شبی خاکستری در صبح نخلستان بیداری سحر می‏شد
چه میدان‏های مینی آسمان را با زمین پیوند زد آن شب چه عطری در فضا پیچید وقتی حجم آتش بیشتر می‏شد
(سید ضیاء الدین شفیعی)
بیا به خانه‏ی آلاله‏ها سری بزنیم ز داغ، با دلِ خود حرف دیگری بزنیم
به یک بنفشه صمیمانه تسلیت گوییم سری به مجلس سوگِ کبوتری بزنیم
(قیصر امین پور)
دلم شکسته‏تر از شیشه‏های شهر شماست شکسته باد کسی که این چنین شما را خواست
(سهیل محمودی)
عطر بار فرشتگان بر سپیدار مانده است پر کشیدند سوی نور، آسمان تار مانده است
(عبدالرضا رضائی‏نیا)
ای نگاه تو سرشار از عطر مهمان نوازی زیر باران بی رحم این عشق‏های مجازی
کی به آواز آتش صدای مرا می‏گشایی؟ کی به مضراب خنجر گلوی مرا می‏نوازی؟
(عبدالجبا کاکایی)
چند نکته‏ی دیگر
یک ـ غزل‏های حماسی که در سال‏های نخست دفاع مقدس سروده شده‏اند، از شعارهای عریان و مفاهیم صریح رزمی و جنگی سرشارند. لطافت زبان شاعرانه مغلوب و متاثر از فضای لبالب از خون و آتش و گلوله در یک کلام رجزآمیز و شعارگونه است. بالطبع، به مقتضای زمان و اوضاع اجتماعی ـ سیاسی سال‏های دفاع مقدس و در سال‏های پس از آن، این امر، تعدیل شده و شعارگونگی جای خود را به شعریّت می‏دهد.
از غزل‏های دوره‏ی نخست:
ای زده شعله به شب، بارقه‏ی باورتان پیش تا صبح ظفر، دست خدا یاورتان
خود به هنگامه‏ی پیکار چه تدبیر کند گر فراری نشود، دشمن بدگوهرتان؟
(سید حسن حسینی)
ز رزم‏تان شده دشمن زخاکِ میهن دور درودِ ما به شما ای سپاهیان غیور
هزار تهنیت ای عاشقانِ راه حسین که بر یزید زمان، ساختید عرصه چو گوهر
(بهمن صالحی)
بانگِ تکبیرِ شما مژده‏ی فتح و ظفر است در شبِ تیره‏ی بیداد نویدِ سحر است
ای جوانان وطن! دست خدا همرهتان یورش آرید به دشمن، که شما را ظفر است
(عباس خوش عمل)
از غزل‏های دوره‏ی دوم:
دوش یاران خبرِ سوختنش آوردند صبح خاکسترِ خونینِ تنش آوردند
(زکریا اخلاقی)
نمی‏گنجی در اقیانوس‏ها، در ذهن صد دریا برای بال‏های رفتنت، تنگ است، پیراهن
(مهران فقیهی)
باز از جبهه‏ی نعش شهید آوردند ورقی پاره ز قرآن مجید آوردند
(غلامرضا حمدل)
دوـ با مروری بر سیر تاریخی غزل دفاع مقدس، به روشنی در می‏یابیم که در گذر زمان، زبان این گونه از غزل به تدریج از تصنّع‏ها و تکلّف‏ها فاصله می‏گیرد و رو به زلالی و بی پیرایگی راه می‏برد، که این رویکرد را می‏توان متاثر از حال و هوای کلی شعر معاصر فارسی ـ در این دو دهه ـ ارزیابی کرد.
این گزارش مختصر را همین جا به پایان می‏بریم و با تاکید بر این نکته که برای تحلیل دقیق و استقضای تام موارد و شواهد در زمینه‏ی غزل دفاع مقدس، هم دسترسی گسترده به گنجینه‏ی گران‏بار غزل جنگ ضروری است و هم مجالی فراخ می‏خواهد تا حق مطلب چنان که باید و شاید، ادا شود.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 295]