شيوه‌هاي تربيتي مطلوب‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: شيوه‌هاي تربيتي مطلوب‌
اگرچه برخي از ويژگي‌هاي موجودات ديگر در انسان است ولي انسان به غير از تمام موجودات مي‌باشد و با وجود مشتركاتي كه ميان انسان و حيوان وجود داد، از امتيازاتي برخوردار است كه مختص انسان است. از منظر اسلام و قرآن بينش‌هاي غربي را مبني بر اينكه انسان ماشيني پيچيده است و يا به صورت يك حيوان تكامل يافته تصور شود را نمي‌پذيرد، بلكه انسان موجودي است كه روح خدا در او دميده و جسمش به خاك آميخته و روحش به خدا. به طوري كه در قرآن آمده كه جهان هستي براي تو آفريده شده. پس انسان بايد از تمام هستي در شأن خود استفاده كند. بنابراين با توجه به اين موجوديت راه ادب و پرورش انسان را بايد بشناسيم و انسان را از انحرافات باز داريم و به فعليت كمال انسانيش برسانيم. كسي كه خود به آداب انسان‌ساز متأدب نباشد نمي‌تواند انساني را آموزش دهد و او را ادب كند؛ چرا كه لازمه تأديب كردن معلمي مؤدب است كه به روان آدمي آگاه باشد و مطابق با فطرت و روان آدمي روش‌هاي تربيت را در پيش گيرد. ‌

تعدد و تنوع وظايف عملكردي

در نظام تربيتي روش‌هاي مختلفي براي تربيت انسان‌ها وجود دارد كه مي‌توان از آنها به عنوان وظايف عملكردي مربيان در توسعه كيفيت امور تربيتي نام برد. در اين بخش به برخي از آنها اشاره مي‌نماييم و راه‌هاي آموزش و دستيابي به آنها را در ميان دانش‌آموزان مورد شناسايي و توجه قرار مي‌دهيم:

1- به تفكر وا داشتن دانش‌آموزان

فكر در لغت به معناي انديشه و خيال و تأمل است و در قرآن به معناي نوعي سير و مرور بر معلومات موجود در ذهن است تا شايد از مرور در آن و يك بار ديگر در نظر گرفتن آن، مجهولاتي براي انسان كشف شود.

دين اسلام، به تفكر و انديشه بسيار اهميت داده و همواره آن را براي انسان‌ها متذكر مي‌شود. خداوند در موارد متعدد، انسان‌ها را به انديشه و تأمل امر مي‌كند و مي‌فرمايد: اي انسان هزاران راز و رمز در خلقت جهان و آنچه در آن است، وجود دارد منتها فقط افراد متفكر و اهل مطالعه و محقق كه نيروي فكر خود را به كار مي‌گيرند از اين رازها و رمزها مطلع مي‌شوند.

2- متكي بودن بر خود و كنترل كردن هواهاي نفساني

مربيان تربيتي بايد در هدف اساسي خود در تعليم و تربيت دانش‌آموزان را طوري تربيت نمايند كه آنها خود اداره كننده خويشتن باشند، تمايلات يا هواهاي نفساني خود را تحت نظارت در آورده و خود را از آنچه غيرمنطقي و يا غيرعقلاني است، دور سازند و آنچه را كه شايسته انسان بودن اوست انجام دهند.

لازم است دانش‌آموزان طوري تربيت شوند كه بدون پشت كردن به ديگران و بدون نفي ارزش و احترام همكاري و معاضدت، خود روي پاي خود بايستند و در تنظيم و اداره امور خود مزاحم و نيازمند ديگران نباشند.

3 - تعليم حكمت به عنوان يك هدف تربيتي

حكمت به معناي حالت و خصيصه‌اي است روحي و نفساني كه بتواند حقايق و واقعيات را درك كند و اعمالش را محكم و متقن انجام دهد. حكيم كسي است كه كارها را بر ميزان تشخيص بر حق و محكم كاري انجام مي‌دهد و حكمت عملي خود بر سه قسمت تقسيم مي‌شود:

1. تهذيب اخلاق

2. تدبير منزل

3. سياست مدن‌

آموزش سخن منطقي يا معرفت مدلل از لحاظ تربيتي داراي اهميت ويژه‌اي است و يكي از كارهاي مربي اين است كه به فرد كمك كند اولاً منطقي بودن يا نبودن چيزي را بشناسد و بعد آنچه را كه منطقي است بپذيرد و غيرمنطقي را رد كند و طبيعي است كه پذيرش يا رد مطلبي مستلزم بررسي و قضاوت همان فرد است و لذا با آموزش حكمت، در واقع قدرت تشخيص و توانايي استدلال و قضاوت دانش‌آموز نيز تقويت مي‌شود.‌

4‌- پرورش روح عدالتخواهي

يكي ديگر از اهداف مربيان بايد پرورش روح عدالتخواهي در دانش‌آموزان باشد. عدالت در لغت به معني اعتدال و حد وسط بين عالي و داني و ميانه بين دو طرف افراط و تفريط است. از امام‌صادق(ع) سؤال شد: در بين مسلمين عدالت مرد به چه چيز شناخته مي‌شود تا شهادت‌هايي كه له يا عليه مسلمين مي‌دهد پذيرفته گردد؟ فرمودند كسي را مي‌توان به عدالت شناخت كه مسلمين او را به ستر و عفاف (يعني تزكيه) و جلوگيري از شكم و شهوت و دست و زبان بشناسند و به اجتناب از گناهان كبيره‌اي كه خداوند متعال، مرتكب آن را وعده آتش داده، از قبيل مي‌گساري و ربا و عقوق پدر و مادر و فرار از جنگ و امثال آن معروف باشد.

5- استفاده از روش تشويق و تنبيه در ميان دانش‌آموزان

تشويق در لغت به معناي به شوق آوردن، راغب كردن و كار كسي را ستودن و او را دلگرم ساختن و تنبيه به معناي بيدار كردن، هشيار كردن، آگاه ساختن كسي بر امري است. در تعليم و تربيت وقتي از تشويق و تنبيه سخن گفته مي‌شود، مقصود اين است كه متعلم و متربي را با رفتار صحيح و درست آشنا كنيم و او را از نتايج نيكوي عمل به آن رفتار بهره‌مند سازيم، همچنين رفتار نادرست و غلط را شناسانده و عواقب ارتكاب به اعمال و رفتار غلط را توضيح دهيم و در صورت اقدام به اعمال ناروا با شرايط خاصي وي را به كيفر كارهاي نادرستش رسانيم.‌

5‌ -1. اهميت و نقش تشويق و تنبيه در تعليم و تربيت

در روانشناسي و تعليم و تربيت، امر تشويق و تنبيه يا پاداش و كيفر به عنوان يكي از عوامل و محرك‌هاي مهم يادگيري تلقي مي‌شود. اثرات تشويق و پاداش دادن، و همچنين اثرات كيفر و تنبيه يا مجازات كردن در امر تربيتي و يا تغيير بعضي رفتارها بارها و بارها از سوي دانشمندان علوم گوناگون مطرح شده است.

5 -2. پاداش و تنبيه در قرآن

قرآن كتاب هدايت انسانها و كتاب انسان‌سازي است، و در آن از روش تبشير و انذار براي تكامل بخشيدن انسانها و تزكيه و ارشاد آنها بسيار استفاده شده است و مقصود از تبشير، مژده دادن، نويد دادن، دلگرم كردن و تحريك شوق و رغبت افراد نسبت به نيكي‌ها و رحمت و مغفرت الهي است و مقصود از انذار، بيم دادن، ‌ترسانيدن، اعلام خطر كردن و بر حذر داشتن از كارهاي زشت و عذاب الهي است. روش تبشير و انذار از روش‌هاي بسيار مفيد و مؤثر تربيتي است و به همين جهت يكي از اهداف رسالت انبيا را نويد دادن و بيم دادن قرار داده و فرموده است:

فبعث‌الله النبيين منبشرين و منذرين:

خداوند پيامبران را مبعوث فرمود كه مؤمنان را بشارت دهند و كافران را بيم دهند.

5-3. تشويق و تنبيه در نهج‌البلاغه‌

اهميت نهج‌البلاغه در معارف غني اسلام بر همگان روشن است و كلمات مولا علي‌ عليه‌السلام در هر زمينه‌اي چون در و گوهر گرانبها بر تارك معارف عاليه اسلام مي‌درخشد. بايد هم‌چنين باشد، چرا كه آن حضرت پرورش يافته مكتب اسلام است، و تحت تعليمات مستقيم خواجه و سرور دو عالم قرار داشته است.

همچنانكه علي (ع) در بهشت و زبان قرآن است، نهج‌البلاغه هم كلام معصوم و زبان قرآن است و سعادتمند كسي است كه به آنان متمسك و متوسل باشد. مولا خطاب به مالك اشتر مي‌فرمايد:

و لا يكونن المحسن و المسي عندك بمنزله` سواء:

‌‌

چرا؟ براي اينكه:‌

فان في ذالك تزهيداً لاهل الاحسان في‌الاحسان،

اين كار باعث مي‌‌شود كه نيكوكاران نسبت به نيكي كردن بي‌رغبت شوند و ترك نيكي بكنند‌

و تدريبا لاهل الاسائه علي الاسائه‌

و بدكاران را به بدي كردن وادارد، و آنها به تداوم عمل زشت خود تشويق مي‌‌شوند و آن را مستمراً انجام مي‌‌دهند. چه بايد كرد؟

و الزم كلا‌لا‌منهم ما الزم نفسه‌

يعني ‌

5‌ -4.اثرات تشويق و تنبيه در برنامه‌هاي تربيتي‌

آنچه براي معلم و مربي اهميت دارد اين است كه بداند اولاً، انسان طبيعتا از پاداش، لذت مي‌‌برد و از تنبيه روگردان است. جايزه، ستايش، تشويق، احترام، محبوب واقع شدن و مورد توجه قرار گرفتن، همه اموري هستند كه نيكوكاران و درست كرداران را به رفتار شايسته و اعمال خوبشان تشويق مي‌‌كند و ثانياً جريمه، نهي، سرزنش، بي‌حرمتي، بي‌اعتنايي و نفرت و بدنامي از جمله اموري هستند كه انسان طبيعتاً از آنان نفرت دارد و انسانهاي مبتلا به رفتارهاي ناشايست و كردارهاي بد با تذكر و راهنمايي و نهي از منكر و امر به معروف و پند و اندرز و موعظه وحكمت و در نهايت با تهديد و تنبيه بايد از عواقب بد اعمال خود آگاه شوند و از آنها دست بردارند.‌

خلاصه اينكه مربيان تربيتي بايد بدانند و به متعلمانشان القا كنند كه:‌

*‌ كارهاي پسنديده، مورد تأييد مردم است و بايد به آنها مبادرت كرد.‌

*‌ به كارهاي پسنديده پاداش تعلق مي‌‌گيرد و اين اصل را در محيط تربيتي اعمال كند.‌

*‌ انگيزه انجام كارهاي پسنديده براي پاره‌اي از افراد بهره‌مندي از پاداش و جايزه است و بايد از اين انگيزه در انسان‌سازي حداكثر استفاده بنفع آنان بعمل آيد.‌

*‌ انسان طبيعتاً اعمال ناپسند را نمي‌پسندد و وقتي به كار و عمل زشتي تن در مي‌‌دهد، ولو براي مدتي از آن بهره و لذتي هم كسب كند، با تمام وجودش در مي‌‌يابدكه كرامت و شرافت وجودي و ذاتي خويش را با اين كارها و اعمالش خدشه‌دار كرده است.‌

هرگاه براثر مداومت در گناه و هر آنچه در نزدخدا و انسانها زشت شمرده مي‌‌شود، نفس لوامه حساسيت خود را از دست بدهد و انسان مغلوب نفس اماره خويش شود، حالات و صفات حيواني در او رشد كرده و او تحت تاثير تمايلات و هواهاي نفساني و براي تامين منافع خود و كسب لذت و خوشيهاي زودگذر به تعرض و تجاوز وحمله و تهاجم به حقوق و ناموس ديگران اقدام مي‌‌كند. براي جلوگيري از اين تعرض و تجاوز وحمله و تهاجم و براي برحذر داشتن انسانها از اين اعمال ناشايست، وجود مجازات متناسب و اعمال به موقع آن، وسيله و روش بسيار مناسبي است براي اصلاح انسانها و تربيت آنان.‌

پاره‌اي از مردم عليرغم تمايل قلبي خود، تنها به اين علت بعضي از كارها را انجام مي‌‌دهند كه مي‌‌ترسند اعمال زشت آنها مورد توجه مردم و مسئولان قرار گيرد و تنبيه‌هايي را درپي داشته باشد و لذا بخاطر اينكه در ميان مردم رسوا نشوند و وجهه و آبرويشان نرود، از اقدام به اعمال بد اجتناب مي‌‌كنند. لازم است كه از اين حساسيت انسانها در سازندگي و تربيت آنان استفاده مطلوب شود.‌

6‌- استفاده از پند و اندرز در تربيت متربيان‌

راه‌ها و روشهايي كه دين مبين اسلام در تربيت و پرورش انسانها بكار مي‌‌برد متعدد است و از جمله اين روشها، روشي است كه آن را روش موعظه و پند و اندرز مي‌‌ناميم. باتوجه به وجود نيروي گويايي و تكلم و بيان در وجود انسان و همچنين بهره‌مندي او از نيروي شنوايي مي‌‌توان گفت يكي از استعدادهاي وجود انسان كه هم تحت تاثير سخن قرار مي‌‌گيرد وهم با استفاده از اين توانايي ديگران را تحت تأثير قرار مي‌دهد و يكي از موارد كاربرد كلام و سخن اين است كه با استفاده از آن، هم خود را تربيت كنيم و هم ديگران را از طريق موعظه و پند و اندرز، به جايگاه انسانيشان واقف سازيم كه بدين وسيله رسيدن به هدف آفرينش يعني كمال و سعادت ابدي تسريع و تسهيل شود.‌

6‌- 1.قرآن و روش موعظه و پند و اندرز

روشهايي را كه قرآن كريم براي تعليم و تربيت انسانها بكار مي‌برد، در عين برخورداري از يك وحدت و هماهنگي و انسجام ناگسستني در اصول و اهداف، متعدد و متنوعند و اين تعدد و تنوع با فطرت و طبيعت انسانها نيز سازگار است.‌

قرآن كتابي است كه گام به گام با نوآموزان خود جلو آمده و اشتباهات و نقايص اعمال آنان را در برابر ديدگان عقل آنان قرار مي‌دهد تا اينكه خود با چراغ عقل، موارد تاريك اعمال خود را دريابند و در موارد بعدي از ارتكاب آن خودداري نمايند.

6-2. شرايط لازم براي موعظه و پند و اندرز

براي اينكه موعظه و پند و اندرز اثر لازم را در وجود تربيت شونده بگذارد لازم است كه او عملاً اثر پند و اندرز را در وجود واعظ و اندرزدهنده آسان و اجرا شونده ببيند تا از او پيروي كند والا موعظه به تنهايي كافي نخواهد بود، بلكه آن واعظي مي‌تواند سرمشق باشد و احساسات وافكار و رفتار متربّيانش را به خود وابسته كند كه خود در منظر عام مقبول، و اثرات وعظ و پندش در حركات و رفتار او محسوس باشد.‌

دعوت به حق و تربيت صحيح به وسيلهِ موعظه و پند و اندرز، زماني اثربخش خواهند بود كه خود واعظ، عمل به حق بكند و به آنچه موعظه مي‌كند، متعظ بشود والا، دعوت به حق به زبان، ولي اقدام به خلاف آن در عمل، درواقع دعوت به خلاف حق است نه حق. همچنين دعوت به حق، بوسيلهِ مجادله با مسلّميّات كاذبهِ خصم (يعني با آنچه كه خصم با ما مجادله مي‌كند) هرچند اظهار حق است ولي چنين مجادله‌اي احيا، باطل نيز هست، زيرا آنچه كه خصم، به وسيله آن، با ما مجادله مي‌كند، چون هم دعوت به حق نيست و هم در مقابل دعوت به حق مي‌باشد لامحاله باطل است.‌

بايد كه از هر سخني كه خصم را بر دعوتش تهييج مي‌كند و او را به عناد و لجبازي وامي‌دارد، بپرهيزد و حتي‌الامكان از بكار بردن آن مقدمات كاذب كه خصم آن را مسلّم و واقعي مي‌پندارد، دوري كند؛ همچنين لازم است از بي‌عفتي در كلام و از سوءتعبير اجتناب كند و به خصم خود و مقدسات او توهين نكند و فحش و ناسزا نگويد و از هر عمل و حركت ناشي از ناداني‌هاي ديگر دوري كند و اگر غير از اين كند، درست است كه حق را احياء نموده ولي به قيمت احياء باطلي ديگر و يا كشتن حقي ديگر بوده است.‌

كوتاه سخن اينكه، در چگونگي شرايط واعظ و پند دهنده بايد به مضمون ضرب‌المثل مشهور كه سيره و روشي از رسول اكرم صلي‌الله عليه وآله را تداعي مي‌كند توجه نمود كه: رطب خورده منع رطب چون كند؟

مي‌گويند خداوند تبارك و تعالي به عيسي(عليه‌السلام) وحي فرستاد كه:

نتيجه‌گيري‌

تعليم و تربيت، مخصوص ديگران نيست، بلكه انسان قبل از هركس بايد خود متعلم و تربيت شونده از افراد عالم و اهل فن باشد. كما اينكه هر معلم و مربي در تعليم و تربيت اسلامي، قبل از اينكه تعليم و تربيت انسانهاي ديگر را برعهده گيرد، لازم است معلم و مربي خود باشد و خود را به آداب قرآن مؤدب كند و به اخلاق اسلامي متخلق سازد و در مكتب تربيتي اسلام تربيت شود و سپس گام در راه خدايي و لذتبخش و انسان‌ساز، اما مشكل و پرپيچ و خم و خطرناك، تربيت انسانها بگذارد، بر معلم و مربي لازم است كه همواره خود را وعظ و نصيحت كند و هر لحظه از خود حساب بكشد و مبادا از شأن و زيّ‌بندگي و از مقام والاي معلمي تنزل كند. با دستوري از مولا علي عليه‌السلام اين مقاله را خاتمه مي‌دهيم و با دعاي خير و آرزوي فلاح دنيا و آخرت بر شما وارثان اسلام پاك محمدي و تشيع ناب علوي همگي را به خداوند بزرگ مي‌سپاريم.‌

اَحيِ قَلبكَ بالموعظهِ وَ اَمِتهُ بالزهاده` و قَوِّهِ باليقينِ و نَوَّرهُ بالحكمهِ و ذَلّهُ بذكرِ المَوتِ و قَرَّرهُ بالفناءِ و بَصرهُ فَجائِعَ الدُّنيا

يعني دل خود را در پند و موعظه زنده گردان و آن را با عراض از دنيا و بي‌رغبتي نسبت به آن بميران و با يقين تقويتش كن و با اشعه‌هاي نوراني حكمت منور و روشنش گردان. آن را بياد مرگ رام و متواضع و كوچك و خوار گردان و به فاني شدن و اينكه زشتيها و سختيها و اندوههاي دنيا پاينده نيست و همه تمام خواهد شد آرام و تسلي ده و به مصيبتها و فجايع دنيا بينا گردان تا اينكه بداند اين دنيا هليت و شايستگي آن را ندارد كه كسي به آن رغبت كند و بر آن حريص باشد.

فرحناز روحي‌

دبستان دخترانه بنت‌الهدي ـ منطقه 2 آموزش و پرورش شهر تهران

سه شنبه 1 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 65]