از يك كلاغ تا چهل كلاغ

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: از يك كلاغ تا چهل كلاغ
على تركاشوند

مقدمه

شكل گيرى اجتماعات بشرى ، رويارويى كنجكاوى ذاتى بشر و افزايش روابط انسان ها با يكديگر باعث تبادل انديشه گرديد . بر همين مبنا ، تبادل اطلاعات از اساسى ترين اجزاى شكل گيرى ارتباط بين افراد و از مهم ترين شاخص هاى پويايى حيات اجتماعى انسان به شمار مى رود. وجود هميشگى برخى مجهولات در برابر بسيارى از پرسش ها ، كمبود منابع موثق ، انتظار و گرايش نسبى و درونى در انسان براى شنيدن اخبار ناگوار و ميل به پذيرفتن داده هاى اغراق آميز و نادرست ، از جمله عللى است كه دست به دست هم داده و باعث به وجود آمدن حاشيه هايى تخيلى مى شود كه گاه اصل موضوع را هم تحت تاثير قرار مى دهد. در حقيقت بخشى از گفتگوهاى روزمره ما را شايعات و خبرهاى ساختگى تشكيل مى دهد. پديده اى كه در همه جوامع رواج داشته و تاريخ نيز نمونه هاى بى شمارى از آن را در خود گنجانده است؛ مانند شايعات بى اساس دولتمردان آمريكا مبنى بر وجود سلاح هاى هسته اى در ايران ، كه توسط سيستم اطلاعاتى خود آمريكا تكذيب شد و يا دامن زدن به شايعه وجود سلاح هاى كشتار جمعى در عراق با هدف برانگيختن افكار و احساسات عمومى جهت توجيه تجاوز به عراق. طبق بررسى هاى به عمل آمده ، شايعه در جامعه اى كه مردم با فقر اطلاع رسانى سريع و دقيق مواجه بوده و در بين گروه ها و جمعيت هايى كه به لحاظ سادگى و زودباورى و تاثيرپذيرى ، آمادگى روانى بيشترى براى دريافت و انتقال اخبار باورنكردنى دارند ، رونق بيشترى دارد. با اين كه انتشار شايعه در هر زمان و شرايط اجتماعى مى تواند بيانگر يك مشكل روانى - اجتماعى در ابعاد مختلف باشد ، اما رواج شايعه در بحران هاى سياسى ، نظامى و اقتصادى فوق العاده قابل توجه بوده و به عنوان يك معضل قابل بررسى است.

شايعه

«شيع» واژه اى است عربى به معنى رواج يافتن و منتشر شدن كه واژگان شيوع و شايعه از آن مشتق شده اند. طبق تعريف لغت نامه دهخدا ، «شايعه در تداول امروز، خبرهاى بى اساسى است كه در ميان مردم بر سر زبان ها باشد.» شايع كردن ، مصدر مركب و به معنى فاش كردن ، آشكار نمودن و منتشر ساختن است. تعريف علمى شايعه )Rumor( در فرهنگ هاى تخصصى علوم اجتماعى ، خبر يا گزارش يا اطلاعات تائيد نشده اى در مورد يك رويداد مهم يا افراد مشهورى مانند سياستمداران ، هنرپيشگان و يا ورزشكاران است كه مورد توجه گروه يا جمعيت خاصى بوده و معمولا از فردى به فرد ديگر به طور شفاهى ، بدون هيچ گونه اطمينان و دليل كافى انتقال مى يابد. به عبارت ديگر شايعه طرح و شيوع خبر يا ادعايى است كه همواره هاله اى از شك و ترديد، آن را پوشانده و اطلاعات دقيق در مورد آنها اندك است و اساسا به طور لفظى و يا مبهم و نامعلوم منتشر مى شود. سازمان هايى كه ارتباط رسانه اى كمترى دارند و موضوعاتى كه به درستى در مورد آنها اطلاع رسانى نشده است ، بيشتر در معرض شايعه پردازى قرار مى گيرند. شايعه از نظر اغلب جامعه شناسان ، اطلاعاتى مبالغه آميز ، حدسى نادرست و حتى در بعضى موارد موضوعى غيرمنطقى است كه بدون معلوم بودن صحت و سقم آن از فردى به فرد يا افراد ديگر به صورت سلسله وار منتقل مى شود. به عقيده اين صاحبنظران بيشتر اين شايعات را اشخاص بسيار ساده انديش و سطحى نگر ، عمدتا در شرايط و موقعيت هاى اجتماعى نامطلوب ، منتشر مى كنند.

فرمول شدت شايعه :)intensity formula-Rumor( دو دانشمند به نام هاى آلپورت و پستمن تلاش كردند مشاهدات شان را در ارتباط با شدت شايعه به صورت يك فرمول درآورند. معادله اى كه آنان پيشنهاد كردند ، چنين بود: «سرعت انتشار شايعه تقريبا برابر است با حاصل ضرب اهميت موضوع براى افراد ذى نفع جامعه در ميزان ابهام سند.» بنا به معادله فوق ، زمينه براى بارورى شايعه ، اهميتى است كه در موضوع خبر وجود دارد. هيچ گاه در مورد مسائل بى اهميت، شايعه وجود ندارد.

فرآيند انتشار يك شايعه

شايعه سازي: هر خبر ساختگى و شايعه اى از يك منبع منتشر مى گردد. در واقع هر «قضيه غيرحقيقي» زمانى كه از سرچشمه انتشار خود دهان به دهان نقل گرديده و فراگير مى شود ، به عنوان شايعه انتشار مى يابد. در مرحله شايعه سازى مشاهده مى گردد با آنكه مخاطب يا خواننده به صحت خبر شك مى كند ، افكار توام با خيال بافى و غيرمرتبط با واقعه ، بذر شايعه را در اذهان عمومى پراكنده مى نمايد. در اين مرحله است كه شايعه به وجود آمده ، قوت گرفته و گاهى حتى مانند يك واقعيت مورد قبول مردم قرار مى گيرد.

ايجاد حساسيت: با منتشر شدن شايعه اى خاص كه به يكى از مسائل مهم جامعه مربوط مى شود ، افراد با توجه به ويژگى هاى شخصيتى خود تدريجا نسبت به شايعه حساسيت نشان داده و بعضا با كنجكاوى و حتى علاقه ، آمادگى روانى لازم براى پذيرش و حتى انتقال تمام يا بخشى از شايعه را پيدا مى كنند.

ارزيابي: زمانى كه انسان ها براى اولين بار با خبرى مواجه مى شوند ، معمولا با توجه به ويژگى هاى شخصيتى ، اعتبار فردى و اجتماعى (حقيقى و حقوقي) راوى خبر و معيارهايى كه به آن معتقد هستند ، خبر دريافتى را مورد ارزيابى قرار مى دهند.

اشاعه: طبيعى ترين روش اشاعه شايعه ، تكرار آن است. هر قدر شايعه اى را خواسته يا ناخواسته و با هر انگيزه اى ولو همراه با موضع ناباورى خود تكرار كنيم ، بيشتر اشاعه پيدا مى كند. در اين مرحله ، در ذهن تغيير و تحولاتى رخ مى دهد تا يك امر واقعى مورد تحريف قرار گرفته و تبديل به يك شايعه شود. ذكر اين نكته در اينجا ضرورى است كه مرحله هاى تسطيح و برجستگى كه ذيلا به توضيح آن مى پردازيم ، باعث حقيقت زدايى ، اغراق سازى و تحريف موجود در شايعه مى شود.

تسطيح: در اين مرحله، شايعه ضمن حركت در مسير خود كوتاه تر و فشرده تر شده ، بيان مى گردد. به عبارت ديگر ، شنونده بعدى تمايل به زدودن و محو كردن جزئيات پيرامون موضوع اصلى دارد.

برجستگي: اين مرحله را مى توان حفظ و انتخاب تعداد معدودى از جزئيات بسيار تعريف كرد. غالبا در اين بخش از وجود كلمات عجيب و تداوم دار، اعداد اغراق آميز و زمان هاى بسيار نزديك يا بيش از حد دور بهره گرفته مى شود. حذف برخى جزئيات و برجسته كردن بعضى ديگر و ساير تحريفات موجود در انتشار شايعه، پديده اى قابل انتظار است. اين مورد به طور مستقيم در ارتباط با نيروهاى جاذبه دارى است كه منبعث از زمينه هاى منطقى و عاطفى موجود در ذهن شنونده بوده و بر روند انتشار شايعه تاثير مى گذارند.

كاركردهاى منفى و مخرب شايعه

گاهى اوقات يك شايعه آن چنان قدرت مى يابد و در اذهان مردم رسوخ مى كند كه اطلاعيه ها و توضيحات منابع رسمى و دولتى هم به سهولت نمى تواند آن را تكذيب كند و از افكار مردم خارج نمايد. شايعات با توجه به ماهيت و قدرت تاثيرگذارى خود مى توانند اضطراب اجتماعى را افزايش داده و ميزان بهره ورى و توليد را كاهش دهند ، حتى چرخه اقتصادى يك كشور را مختل نموده و يا اعتبار اجتماعى افراد ، موسسات و حتى جامعه اى را خدشه دار كند. اگر شايعه در مقوله تبليغات سياسى گنجانده شود و هدف آن دلسرد كردن مردم ، ايجاد بى اعتمادى ، ايجاد رعب و وحشت و شكل دادن به بى ثباتى باشد ، عامل تخريب افكار عمومى و تضعيف حكومت ها و دولت ها مى شود. هدف از اين گونه اخبار كذب ، بى اعتبار كردن واقعيات و در نهايت از دست رفتن كنترل اوضاع توسط مسئولين مى باشد. اين گونه شايعات مخرب و هدفمند، هميشه با اهداف از قبل طراحى شده انتشار مى يابد. در پشت پرده، بسيارى از افراد و گروه ها منتظر وقوع حوادث و تغيير شرايط به نفع خودشان هستند. به طور كلى ، شكل گيرى بحران هاى اقتصادى و فرهنگى در جامعه ؛ بى اعتبار نمودن گفته ها و عملكرد مسئولين دولتى و در نتيجه بدبين شدن مردم نسبت به‌ آنها و حكومت، بى اعتبار شدن اخبار و گزارش هاى رسانه اى ، به ويژه مطبوعات و منابع اطلاع رسانى ملى و نهايتا بدبين شدن مردم به خبرگزارى ها، بى هويت و بى اعتبار شدن فرهنگ عمومى جامعه در نزد خود مردم كه نشان از سطح پايين فرهنگ آن جامعه دارد، ايجاد بدبينى و شك و ترديد در ميان مردم نسبت به يكديگر و در نتيجه ظهور آسيب هاى جدى ترى كه حتى ممكن است منافع ملى را تحت تاثير قرار دهد، بدبينى و سردرگمي، ظهور اغتشاشات كوچك و پراكنده و حتى اعتراض عمومى ، از ديگر كاركردهاى منفى شايعه مى باشد.

زمينه هاى رشد شايعه

معمولا موضوعاتى كه اهميت قابل توجهى داشته و از طرفى بنا به دلايلى در هاله اى از ابهام قرار گرفته اند ، در كنار فشارهاى روانى و احساس كمبود امنيت فردى ، به نوعى اضطراب شخصى و اجتماعى را به وجود آورده و زمينه ساز پيدايش شايعه مى شوند. شايعه زمانى كه اطلاعات و اخبار معتبرى در دست نيست ، به گوش مى رسد. محققان معتقدند كه شايعه زمانى ظاهر مى شود كه موقعيتى به طور ناقص توصيف شده باشد. (مثل مشاهده اشياء پرنده ناشناخته) در وضعيت عادى ، اخبار قابل اطمينان بيش از شايعات جريان دارند. اما وقتى بر اثر حادثه يا سلسله ماجراهاى مبهمي، سردرگمى به وجود آيد ، شايعه گسترش مى يابد. در چنين وضعيتى معمولا دو نوع خبر با هم رقابت مى كنند؛ در يك سو اخبارى كه مورد تائيد مقامات دولتى است و در رسانه ها منتشر مى شود و در سوى ديگر اخبار غيرموثق و مشكوكى كه در وهله نخست، منبع و انگيزه انتشار آن نامعلوم مى باشد. مشاهده مى شود كه در بعضى موارد، شايعه ريشه در واقعيت دارد اما (از لحاظ موضوعيت) چنان در هاله اى از ابهام قرار گرفته كه خود به خود باعث رواج شايعه مى شود. اين ابهام ممكن است ناشى از ارائه مبهم و متناقض خبر به شنونده و يا ناتوانى شنونده از فهم صحيح خبر باشد. بيسمارك صدر اعظم مشهور آلمان ، گفته است: «هر چيزى كه دولت تكذيب مى كند ، پايه اى در واقعيت دارد.» لذا بى دليل نيست اگر مردم نسبت به شايعاتى كه توسط دولت تكذيب مى شود ، اعتماد زيادى ندارند.

موضوع و حوزه گسترش

برخى گروه ها يك نوع شايعه را باور مى كنند و بعضى نوع ديگر را؛ در واقع هر شايعه اى مشترى خاص خود را دارد ، به طور مثال اغلب شاگردان مدارس كه تعطيلى را دوست دارند ، از گزارش هاى مرتبط با اين موضوع استقبال مى كنند يا شايعات دنياى اقتصاد كه عمدتا در ميان گروهى رايج مى شود كه بالا و پايين رفتن قيمت هاى بازار در ثروت آنان تاثير مى گذارد. وقتى خبرى خاص در مورد موضوعى خاص مورد انتظار است ، باورپذيرى هر شنيده اى در مورد آن ساده مى شود. بارش برف و شايعه تعطيلى ادارات و مدارس ، ايام انتخابات و شايعه رد صلاحيت هاى گسترده نمونه هايى از اين قبيل هستند.

از آنجا كه در شايعه ، معمولا يك موضوع خاص (سياسى ، اقتصادى ، خانوادگى و ...) مطرح مى شود ، لذا اغلب در ميان گروه هاى متجانس كه ويژگى هايى از قبيل احساس ، هيجان ، اميد ، شادى ، اندوه ، ترس و حتى دشمن مشترك دارند ، گسترش مى يابد.

بررسى علل شايعه

انگيزه: انگيزه هاى زيادى در جريان شايعه پردازى مى تواند سهيم باشد؛ كنجكاوى و ماجراجويى ، خود بزرگ بينى و جلب توجه كردن (در اين حالت شخص با رساندن اين منظور كه «من چيزى را مى دانم كه تو نمى دانى »! ، خودنمايى مى كند) ، دوست يابى و سرگرم كردن همسالان (شايعه معمولا در بين جوانان در بين يك محاوره طنزآميز ظاهر مى شود ؛ اغلب در جمع هاى دوستانه جوانان هنگام وقت گذرانى يا خنده ، براى سرگرم كردن يكديگر بسيارى از شايعاتى را كه شنيده اند بازگو مى نمايند) ، بروز ناخواسته اميال سركوب شده درونى و آرزوهاى محقق نشده فردى يا گروهى ، فرافكنى ، موضع گيرى عليه آنچه تهديد به حساب مى آيد ، ايجاد اطمينان كاذب و فريب يا انحراف افكار عمومى ، سوء ظن و بد گمانى ، بزرگ جلوه دادن برخى اشخاص ، ارضاء كينه و خصومت آشكار يا پنهان ، تهديد و انتقام.

انتشار: ميزان اهميت خبر در افكار عمومى ، وجود اضطراب شخصى و نگرانى اجتماعى ، بروز ابهام و ميزان استعداد شايعه پذيرى ، وجود افكارى مالامال از عقده يا عقيده هاى غالبى در جامعه ، از علل تاثيرگذار بر كيفيت و كميت انتشار شايعه در جامعه مى باشد .

زمينه روانى افراد: اشخاص تلقين پذير )suggestible( ، از عمده ترين افرادى هستند كه به پخش شايعه كمك مى كنند. اكثر اين افراد ساختار ذهنى قوى و سالمى نداشته و از تجزيه و تحليل مسائل پيرامون خود عاجزند. بيشتر كسانى كه در قبال شايعه تلقين پذير هستند ، شايعات هم سنخ را در بخش هايى از حافظه طولانى مدت خود جاى مى دهند. به اعتقاد برخى از روان شناسان ، شايعه پذيرى مى تواند يك آزمون روانى براى سنجش شخصيت افراد باشد. اين عده معتقدند كه شايعه شاخص مهمى براى سنجش روحيه گروه هاى خاص به شمار مى رود.

ويژگى هاى افراد شايعه پذير و شايعه گو

ساده انديش و زودباور بودن ، نداشتن احساس امنيت روانى كافى ، زود برانگيخته شدن در برابر محرك هاى مختلف محيطى ، نشان دادن واكنش هيجانى ، به سادگى تحت تاثير قرار گرفتن و بدون فكر همسو شدن با جريانى خاص ، پرگويى نمودن و اغراق آميز صحبت كردن ، بى تفاوت بودن در برابر قبح دروغ ، غيبت و حتى تهمت ، نداشتن پويايى لازم در زندگى فردى و اجتماعى به دليل فقدان اعتماد به نفس ، داشتن ديد خود محورانه و محدود ، بدبينى نسبت به پيرامون و تهديد قلمداد كردن آنچه كه بر وفق مراد فرد نيست.

انواع ، گونه ها

دسته بندى بر اساس زمان: يك جامعه شناس روس به نام باياو با توجه به عنصر زمان ، سه نوع شايعه را تقسيم بندى كرده است؛

الف) شايعات خزنده: اين دسته از شايعات به آرامى گسترش مى يابند تا به مرور زمان همه از آن با خبر شوند مانند شايعات خصمانه اى كه درباره مقامات دولتى رواج پيدا مى كند.

ب) شايعات آتشين: اين دسته از شايعات، مخاطرات يا وعده هاى فورى را مطرح كرده و مانند آتشى كه در خرمن مى افتد ، به سرعت منتشر شده و جامعه را در مدت كوتاهى فرا مى گيرند. از آنجا كه اين نوع شايعات بر پايه احساسات و عواطف شديد ناشى از دستپاچگى و خشم و يا شادمانى ناگهانى قرار دارند و در جوى مملو از هيجان مطرح مى شوند ، غالبا موجب واكنشى نيرومند مى گردند. (شايعات مخرب معمولا چنين ويژگى اى دارند.)

ج) شايعات غواص: اين نوع شايعات براى مدتى رواج پيدا كرده ، سپس به ركود رسيده و دوباره به هنگام مناسب سر برآورده و شايع مى گردند. (مانند موج سينوسي)

بر مبناى طول عمر: در اين دسته بندى ، مدت ماندگارى يك شايعه در ميان مردم مورد نظر است. بر اين اساس با شايعه محدود و شايعه نامحدود مواجه هستيم:

الف) شايعات محدود: اين دسته از شايعات مدت زمان محدودى دهان به دهان مى گردند و از آن به بعد ديگر ماندگارى خود را از دست مى دهند.

ب) شايعات نامحدود: براى اين شايعات تاريخ مصرف معينى نمى توان ذكر كرد ، چرا كه ممكن است تا مدتى بسيار طولانى در ميان مردم ماندگار بمانند. اين گونه شايعات تقريبا تا مدت زمان نامشخصى ، توانايى ايفاى نقش خاص خود را دارند. (نظير شايعه وقوع زلزله تهران)

با توجه به منبع پيدايش: در بررسى منشا شايعه و ابزار و اهداف آن با پاسخگويى به پرسش هاى «شايعه از كجا و به چه وسيله اى و براى وصول به چه هدفى ساخته مى شود ؟» مى توان دو نوع شايعه را بررسى كرد؛

الف) شايعات غيرعمدي: بيشتر شايعاتى كه مردم روزانه به نقل و استماع آنها مى پردازند ، از اين نوع هستند. اغلب مردم كه مكالمات روزمره ، ساده ترين نوع تفريح آنهاست ، اين نوع شايعات را ناآگاهانه ، خودشان كشت و برداشت مى نمايند.

ب) شايعات تعمدي: با انگيزه تخريب وجهه اجتماعى فرد يا گروهى خاص و با اهدافى همچون سوء استفاده ، باجگيرى و يا انتقام صورت مى پذيرد. گاهى ناراضيان و مخالفان ، با زير ذره بين قرار دادن رويدادهاى سياسى ، اقتصادى و اجتماعى جارى ، مترصد يافتن فرصتى مناسب براى شايعه سازى و تخريب روانى هستند. اين گونه شايعات معمولا در شرايط جنگى يا بحران هاى سياسى داخلى يا خارجى رواج مى يابد.

ديدگاه قانون

مطابق قوانين جزايى ايران ، توليد ، پردازش و انتقال شايعه به خودى خود عملى مجرمانه محسوب نمى شود. ناگفته نماند همان گونه كه پديده زشت «دروغ» هم وجود داشته و از منظر شرعى امرى مذموم محسوب مى شود ، تا زمانى كه به قصد اصرار به غير و يا كتمان حقيقت در جايى كه موضوع جنبه قضايى دارد ، انجام نشود ، مجازاتى را به دنبال نخواهد داشت. اما همين شايعه وقتى با قصد اضرار به غير ، اشاعه فحشا ، تشويش اذهان عمومى و يا مقامات رسمى توليد شود ، مشمول فصل بيست و هفتم از كتاب قانون مجازات اسلامى مى گردد؛ بخشى كه به «افترا ، توهين و هتك حرمت» اختصاص يافته است. مطابق ماده 698 قانون ، تشويش اذهان عمومى و يا مقامات رسمى با قصد ضرر زدن به وسيله نامه ، شكوائيه ، گزارش و به صورت اظهارات كذب و يا نسبت دادن هر موضوع خلاف واقع به اشخاص حقيقى و حقوقى ، حبس از دو ماه تا دو سال و يا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه را براى شايعه پرداز به دنبال خواهد داشت. ضمن آن كه او ملزم به اعاده حيثيت زيان ديده مى شود. ماده 697 قانون مجازات هم به نسبت دادن امرى غيرقانونى به اشخاص به وسيله اوراق چاپى يا خطى يا درج در روزنامه و جرايد يا نطق در مجامع پرداخته و مرتكب آن را در صورت عدم اثبات ادعاى خود ، به يكماه تا يكسال حبس و تا هفتاد و چهار ضربه شلاق محكوم مى كند.

راه هاى مقابله با شايعه

ابهام زدايى از حقايق: يكى از عمده ترين راه هاى مقابله با پديده شايعه ، اطلاع رسانى سريع و صحيح به مردم نسبت به كليه رويدادهاى سياسى ، اقتصادى ، اجتماعى و رفع هر گونه ابهام خبرى است. همان طور كه بيان شد ، يكى از زمينه هاى پرورش شايعه ، وجود ابهام در موضوع است. ممكن است ابهام به طور ذاتى و ناخواسته در يك موضوع وجود داشته باشد و راهى براى وصول به حقيقت آن در دسترس نباشد. گاهى هم ابهام از روى عمد و به دلايل مختلف ايجاد مى شود كه مهم ترين دليل آن سانسور مى باشد. البته سانسور در تمامى حكومت ها رواج دارد ، چرا كه اگر اجازه انتشار هر خبرى داده شود ، سوء استفاده احتمالى دشمن را در پى خواهد داشت. در واقع به همين دليل است كه در زمان جنگ شايعات فراوان است ، زيرا بنا به مصالح عمومي، سانسور بيشترى بر رسانه ها حاكم است. در هر صورت ، بهترين روش رعايت محدوديت متعادلى است كه ضمن در نظر گرفتن منافع ملى ، جلب اعتماد افكار عمومى را نيز مد نظر قرار دهد.

مشغوليت سازنده ذهن: ذهن بدون سرگرمى سازنده و مفيد ، به آسانى با شايعات پر مى شود. اوقات فراغت بدون برنامه و نداشتن سرگرمى مناسب در انسان ها تنش ايجاد مى كند؛ غيبت كردن و شايعه پردازى ، امكان دفع نابهنجار اين تنش را فراهم مى آورد. گاه ديده مى شود كه افراد بيكار ، شايعه را باور و براى سايرين نقل مى كنند تا در خود برانگيختگى ايجاد كرده و از يكنواختى رهايى يابند. لذا با غنى سازى اوقات فراغت و ايجاد سرگرمى هاى مفيد ، ذهن افراد از پرداختن به ابزارهاى مخرب دور شده و يكى از راه هاى بروز شايعه مسدود مى گردد.

تقويت فرهنگ اجتماعي: رواج شايعه در يك جامعه ، نشان دهنده پايين بودن روحيه فرهنگى افراد آن جامعه نيز مى باشد. لذا براى مقابله با شايعه بايد به ارتقاى فرهنگ توجه كرد. تلاش در جهت زدودن اضطراب و نگرانى عمومى ، تعليم مسائل روان شناسى براى كاهش ضريب نفوذ پذيرش و تلقين حرف هاى غيرموثق، اطلاع رسانى و آشنا كردن مردم با آثار سوء شايعه و القاى احساس شرم از اين عمل ، دانش افزايى عمومى ، تعميق بينش مردم و آموزش آنها در برخورد با شايعات از طريق رسانه هاى همگانى (مطبوعات ، راديو و تلويزيون) و حتى تريبون هاى مساجد كه از قابليت هاى فراوانى براى اين هدف برخوردار هستند ، در اين زمينه ضرورى به نظر مى رسد.

خنثى كردن شايعات: بى توجهى به شايعات و عدم تكرار آنها ، صدور بيانيه رسمى از سوى سازمانى كه شايعه اى در مورد آن مطرح شده است ، برگزارى جلسات حضورى گفت و شنود صميمانه با نمايندگان رسانه ها و مردم از هر قشر و گروهى به ويژه جوانان و تشديد اقدامات قانونى در برخورد با بانيان و طراحان شايعات مخرب ، آموزش مديران و مسئولين بويژه سخنگويان و مسئولين روابط عمومى به منظور رعايت بى طرفى و بيان حقايق در سخنرانى ها و مصاحبه ها به طور سنجيده و آموزش روزنامه نگاران و ملزم كردن خبرنگاران به رعايت اصل بى طرفى در انعكاس كامل اخبار صحيح و موثق از برجسته ترين راهبردها در اين زمينه مى باشد.

رسانه ، افكار عمومى و شايعه

كارشناسان علوم ارتباطات از شايعه به عنوان طفل نامشروع افكار عمومى ياد مى كنند. از آنجا كه افكار عمومى يكى از حياتى ترين و پايدارترين مفاهيم در علوم اجتماعى است و نقش رسانه ها در تنوير و جهت دهى به آن بسيار حائز اهميت است ، در ادامه شرايط كاربردى افكار عمومى و رسانه ها را در شكل دهى و مقابله با پديده شايعه مورد بررسى قرار مى دهيم؛ طبق اظهار نظر محققان ، در فرآيند شكل گيرى افكار عمومي، سه عامل «مجراى ارتباطي» (تلفيقى از رسانه هاى جمعى و ميان فردي) ، «موضوعات و رويدادهاى پيرامون» و «عموم» وجود دارد. نقش رسانه هاى جمعى در پالايش و جهت دهى به افكار عمومى ، از طريق انتخاب و ارائه رويدادهاى اجتماعى و اطلاع رسانى مطالب و موضوعات جامعه ، اهميت بسيارى داشته و خود به عنوان ابزارى براى جلوگيرى از اشاعه و ترويج شايعه مطرح مى باشد. مسائل پيرامون جامعه ، هنگامى كه از طريق رسانه ها بازتاب پيدا مى كنند ، نوعى ارتباط و كنش متقابل ميان مردم پديد مى آورند. مردم در باره موضوعى نسبتا عام و مورد علاقه به بحث و جدل پرداخته و سرانجام به نقطه داورى مى رسند. اين مطلب در صورتى عارى از اشكال است كه عموم مردم بتوانند با دسترسى راحت به مدارك مستند ، در مورد حقيقت داشتن خبر به قضاوت بپردازند.

مسئوليت رسانه ها در قبال شايعه: وظيفه اصلى رسانه ها در برابر افكار عمومى ، راهنمايى و هدايت افكار به سوى حقيقت و در مقابله با شايعه ، آفت زدايى خبرى و جلوگيرى از سم پاشى خبرى مى باشد. به مفهوم روشن تر مسئوليت اجتماعى يك رسانه ، آن را موظف مى كند كه با آگاهى و اطلاع از نتايج مخرب اين حركت ، حد اكثر توان خود را در مبارزه با شايعه به كار گيرد ، چرا كه گفتيم هدف اصلى رسانه ، انتشار به موقع و مداوم اخبار صحيح و مورد تائيد مقامات رسمى يا دولتى به منظور بى رنگ كردن شايعه مشخص است. رسانه با تشخيص تفاوت ها مى تواند اهداف و شيوه هاى انتشار شايعه را دريافته و با بررسى بيشتر به مقابله با آن بپردازد. اما‌ آنچه كه مسئوليت اجتماعى رسانه را در مقابله با شايعه حساس تر نشان مى دهد ، اين است كه حس مسئوليت پذيرى در يك رسانه تا چه ميزانى برانگيخته شده باشد. به اين معنا كه رسانه حس كند در برابر هر واقعه و انعكاس صادقانه آن نسبت به افكار عمومى ، مسئول مى باشد. پيشرفت روزافزون كمى و كيفى رسانه ها ، تعهدات اخلاقى و اجتماعى (صنفي) را براى دو طرف معادله وسايل ارتباط جمعى ، يعنى مطبوعات و مخاطبان به دنبال داشته است.

يك رسانه بايد با تسلط بر ويژگى هاى تمام اقشار فكرى جامعه (كه هر كدام داراى زيرمجموعه و از نظر ميزان تاثير پذيرى داراى شدت و ضعف هستند) ، به نحوى به ارائه اخبار بپردازد كه جريان فكرى خاصى را القاء نكند. ضرورت بررسى مسئوليت اجتماعى رسانه ها در مقابله با شايعه هنگامى برجسته و ممتاز مى شود كه جامعه با موضوع خاص و فوق العاده مهمى روبرو باشد. در اين وضعيت، اخبار حوادث داخلى كه از سوى رسانه هاى بيگانه به سمت يك جامعه يا كشور خاص ارسال مى شوند ، داراى سمت و سو و هدف بخصوصى است ، لذا در گزينش و پردازش اخبار دريافتى ، بايد هوشيارى و درايت كافى به خرج داد. البته سطح درك و شعور اجتماعى مخاطبان نيز در روند شكل گيرى مسئوليت اجتماعى رسانه در مقابل شايعه بسيار مهم است ، چرا كه بالا بودن فهم اجتماعى مردم ، فرايند بيان واقعيت ها را براى رسانه ها ساده تر مى كند.

متاسفانه برخى از جريانات هدفمند خبرى توسط بنگاه هاى سخن پراكنى و با استفاده از شيوه هاى مختلف خبرسازى از جمله «به نقل از فلان خبرگزارى يا روزنامه» يا «به گفته منابع آگاه» يا «منبعى كه نخواست نامش فاش شود» ، هميشه به نحوى خود را از انگ و برچسب «شايعه سازي» يا دروغ پراكنى خلاص مى كنند. در اين شرايط ، مسئوليت يك رسانه متعهد در برابر شايعه مشخص مى گردد. مسئوليت اجتماعى رسانه ها در جوامع مختلف به دليل تفاوت «خط قرمز مطبوعات» با يكديگر متفاوت است. با اين حال در جوامع دموكراتيك سعى مى شود با استفاده از قوانين صنفى ، كيفيت مسئوليت اجتماعى و صنفى خبرنگاران در برابر شايعه تبيين گردد. اغلب ديده مى شود كه در اين كشورها مسئله مقابله خبرنگاران با شايعه و شايعه پراكنى همچون اصول دموكراسى رعايت شده و جدى گرفته مى شود و براى آن همچون امنيت ملى و تماميت ارضى كشور ارزش قائل هستند. ولى در كشورهاى غيردموكراتيك و عمدتا نظامى و ديكتاتورى ، اصل شايعه و شايعه پراكنى از اصول اساسى دوام و بقاى اين گونه حكومت هاست و اگر گاهى روزنامه نگاران بر حسب وجدان كارى و اخلاق حرفه اى در صدد خنثى سازى و افشاى اصل خبر باشند با مشكل روبرو مى شوند. بايد به اين مسئله توجه داشت كه اگر رسانه متعهد نسبت به جريان هاى فكرى مخالف و موافق وضع موجود جامعه آگاه و هوشيار نباشد ، در انعكاس اخبارى كه هدفمند و مغرضانه به سوى او ارسال مى شود ، دچار قضاوت اشتباه شده و ناخواسته وسيله اى براى رسيدن شايعه سازان به اهداف شان مى گردد.

پايان سخن

اشاعه دادن اخبار بى اساس و شايعات در بين مردم ، به هر نحو، امر ناپسندى بوده و باعث آسيب هاى روانى و اجتماعى متعدد مى گردد. قرآن كريم در آيه 19 سوره نور مى فرمايد: «كسانى كه دوست مى دارند زشتى ها در ميان اهل ايمان شايع شود ، براى آنان در اين جهان و آخرت عذابى دردناك خواهد بود و خداوند مى داند و شما نمى دانيد.» از سوى ديگر ، يكى از آموزه هاى اخلاقى اسلام اين است كه هر فرد مسلمانى بكوشد از هر گونه رفتار و كردارى كه امكان بد گمانى و ضربه پذيرى را براى وى و يا جامعه فراهم مى آورد ، اجتناب نمايد. پس با شنيدن هر خبرى از منابع ناموثق به صحت آن اعتماد كامل نكنيم و با تعمق ، مطالعه و تحقيق به كشف حقيقت ماجرا اقدام كنيم. با اين كار ضمن آنكه خودمان را از خطا رفتن در اطمينان نابجا مصون داشته ايم ، كلاغ شايعه را ناكام مى گذاريم. همچنين با باور نكردن برخى شايعات هدفمند و مخرب ، در گناه سوء ظن به انسان هاى ديگر شريك نمى شويم. قرآن كريم، گرويدگان به حق را از زيادى گمان ها بر حذر داشته و بعضى از پنداشت هاى شخصى و سوء ظن ها را گناه مى داند ، چرا كه افراد مومن و متعهد و صديق هرگز از گمان ها پيروى نكرده و اگر به چيزى يقين نداشته باشند ، به زبان نمى آورند.(آيه 12 سوره حجرات) همچنين حضرت على (ع) فرمود: «ميان حق و باطل، جز چهار انگشت فاصله نيست؛ باطل آن است كه بگويى شنيدم و حق آن است كه بگويى ديدم.» (نهج البلاغه ، كلام 141) به خاطر داشته باشيم كه كمبود آگاهي، نقش مهمى در ترويج شايعه دارد. امام صادق (ع) فرمود: «از جمله نشانه حقيقت تو اين است كه اندازه گفتارت از مرز علم و اطلاع تو تجاوز نكند.» (وسائل الشيعه ، ج 18) لذا ضرورت ارتقاى بينش و آگاهى عمومى كه با مطالعات هدفمند از منابع معتبر صورت مى پذيرد ، بيش از پيش نمايان مى شود.

منابع و مآخذ:

ت قرآن كريم ت نهج البلاغه ت وسائل الشيعه ، ج 18ت شايعه از نظر قرآن و حديث / سيد احمد خاتمى سمنانى ت افترا و شايعه سازى ، بلاى خطرناك / محمدعلى مخلصى ت شايعه از ديدگاه اسلام / حسين علم الهدى ت روان شناسى شايعه و روش هاى مقابله / غلامعلى افروز ت شايعه چيست ؟ / رزيتا رادفر ت برخورد با شايعات / رفيع الله ثوابى ت لغت نامه دهخدا / على اكبر دهخدا ت فرهنگ جامع روان شناسى و روان پزشكى و زمينه هاى وابسته (انگليسى به فارسي/ ) دكتر نصرت الله پور افكارى

ت فرهنگ معاصر فارسى / غلامحسين صدرى افشار ، نسرين و نسترن حكمي.
شنبه 29 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 476]