چگونه روس ها بر موفقیت دیپلماسی انرژی ایران اثر گذاشتند- فریدون مجلسی*

واضح آرشیو وب فارسی:ایرنا: چگونه روس ها بر موفقیت دیپلماسی انرژی ایران اثر گذاشتند- فریدون مجلسی* تهران- ایرنا- ریشه چرایی و چگونگی نقش و تاثیر روسیه به عنوان یکی از کشورهای غیرعضو اوپک بر سهمیه بندی و میزان کاهش تولید نفت، در حقیقت به آغاز کار اوپک باز می گردد که ایران یکی از بنیانگذاران اصلی آن بود و برای سال های طولانی نیز دبیرکلی آن سازمان را به عهده داشت.

چگونه روس ها بر موفقیت دیپلماسی انرژی ایران اثر گذاشتند- فریدون مجلسی*

غربی ها نام اوپک را «کارتل نفتی» گذاشته بودند که دارای بار منفی است. کارتل به این معناست که عده ای در بازار دور هم جمع می شوند تا بتوانند جنس مشترک خودشان را گران فروشی کنند نه اینکه گران بفروشند. در آن زمان عربستان و ایران، دو تولیدکننده اصلی اوپک، رقابت چندانی باهم نداشتند و در واقع رقیب بزرگ، دولت اتحاد جماهیر شوروی بود که به تنهایی سهم عمده ای از تولید و صادرات نفت جهان را در اختیار داشت و به این طریق تعادلی را در بازار برقرار کرده بود. در زمان جنگ 1973، کشورهای عربی از سلاح نفت استفاده کردند و ایران که طرف جنگ نبود و به منافع خودش فکر می کرد، بخش بزرگی از رفع نیازهای کشورهای غربی را به عهده گرفت.در همان زمان، شوروی که انتظار می رفت از موضع اعراب حمایت کند، توانست در بازار نفت جهانی جایی برای خود پیدا کند. پیش از آن غربی ها واردات نفت از خاورمیانه را به واردات نفت از اتحاد جماهیر شوروی کمونیستی ترجیح می دادند.بنابراین در آن مقطع زمانی به دلیل نیاز جهانی به نفت، دولت شوروی توانست یک مقدار زمینه را برای صادرات نفت خود به کشورهای غربی پیدا کند.پس از محدودیت هایی که تحریم نفتی 1973 ایجاد کرد، کشورهای عمده مصرف کننده نفت به سمت تشکیل آژانس بین المللی انرژی رفتند تا در مقابل اوپک به سیاست هایی متقابل مجهز شوند تا اینگونه تحریم ها برای مصرف کنندگان غربی تحمل پذیر باشد.این کشورها به توسعه فنی برای صرفه جویی در مصرف انرژی، استفاده از اتومبیل های کم مصرف و حتی یک دوره به جیره بندی بنزین در اروپا نیز روی آوردند و سپس به تشویق توسعه تولید برق از انرژی های طبیعی مانند باد، آب و خورشید پرداختند که در زمینه انرژی های تجدیدپذیر خورشیدی و بادی موفق بود.یکی از این سیاست ها گزینه ذخیره سازی مواد نفتی در کشورهای مصرف کننده بود که از معادل مصرف حداقل 15 روز آغاز شد، سپس به یک ماه رسید و در نهایت سه ماه را تعیین کردند.غول عظیم اقتصادی چین که در آغاز جزء کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت بود هم به یکی از بزرگترین واردکنندگان انرژی تبدیل شد. ضمن اینکه به غیر از سوخت، مصارف بزرگ پتروشیمی هم مطرح بود. بتدریج مصرف انرژی داخلی برخی کشورهای تولیدکننده همزمان با توسعه اقتصادی خیلی بالا رفت. برای مثال، اندونزی که عضو و صادرکننده فعال اوپک بود با چنان سرعتی مصرف انرژی اش بالا رفت که ناچار به واردات انرژی شد. با پیشی گرفتن واردات نفت اندونزی از صادرات آن، این کشور برای مدتی همکاری اش با اوپک را کاهش داد، اما درظاهر اکنون یک مقدار منابع جدید نفت پیدا کرده است.حتی برای نمونه می توان به ایران اشاره کرد که با افزایش شدید مصرف داخلی نفت، فقط با توسعه مصرف گاز در صنایع برق، سیمان، فولاد و گرمایش منازل مردم توانست جلو واردات نفت به ایران را بگیرد. اکنون مصرف انرژی های فسیلی ایران اعم از نفت و گاز معادل چهار میلیون بشکه در روز برآورد می شود که این رقم از کل تولید نفت ایران بیشتر است. به عبارت دیگر اگر انرژی گاز به داد ما نرسیده بود، امروز جزء کشورهای صادرکننده نفت نبودیم. در نظر داشته باشید در همین زمستان 1395 وقتی ترکمنستان گاز خودش را به روی ایران بست، اگر شبکه گازرسانی نبود، چه معضلاتی را می توانست برای ما به وجود آورد.درکنار تحولاتی که در اوپک پیش می آمد، کشورهای اوپک تا سالیان طولانی با موفقیت برنامه های سهمیه بندی را اجرا می کردند تا بتوانند قیمت بازار را مهار کنند، در عین حال با توجه به افزایش بهای نفت در اثر مساعی اوپک، آثار مخالف آن هم پدید آمد.از جمله در بخش هایی از ایالات متحده آمریکا، به ویژه آلاسکا و دریای شمال تولید نفت مقرون به صرفه شد. به عبارت دیگر آنان با افزایش تولید نفت خود می توانستند جلو افزایش قیمت نفت اوپک را بگیرند اما تحولات یکسان نبود.برای نمونه، مالزی که از صادرکنندگان نفت بود به دلیل توسعه اقتصادی مجبور به افزایش میزان مصرف داخلی انرژی نفت خود شد، سپس هند وارد بازار توسعه اقتصاد بین المللی شد و بنابراین چین و هند به صورت 2 غول و البته با فاصله زمانی، وارد بازار توسعه اقتصاد جهانی شدند. در حقیقت مجموعه این عوامل باعث شد دولت اتحاد جماهیر شوروی تا زمانی که وجود داشت، نه تنها به تدریج سطح تولید نفت خود را بالا ببرد، بلکه به موازات عربستان برسد و تا به امروز که به فدراسیون روسیه تبدیل شده است همچنان این روند را ادامه دهد. پس از فروپاشی شوروی، بازار انرژی نفت و گاز بین کشورهای تازه استقلال یافته ترکمنستان، آذربایجان و قزاقستان تقسیم شد اما مقادیر قابل توجه منابع انرژی های فسیلی این کشورهای مستقل نیز نشان می دهد اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی باقی می ماند عرضه نفت آن کمتر از اوپک نبود.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، فدراسیون روسیه مانند گذشته نه تنها با سیاست زیرکانه ای زیربار همکاری صمیمانه با اوپک نرفت، بلکه همواره از محدودیت هایی که اوپک برای تولید خودش وضع می کرد، استفاده می کرد و قیمت نفت خودش را بالا می برد، ضمن اینکه هرگز کمکی برای اوپک نبود و حتی تولید نفت خود را هم افزایش می داد تا جاییکه اوپک مجبور می شد باز هم سقف تولید نفت خود را پایین بیاورد. در حقیقت به نوعی سودجویی شوروی با بهره مندی از رانت نزدیکی به بازار مصرف انرژی های فسیلی اروپا و چین کمک می کرد تا در بازار نفت و همچنین به عنوان تامین کننده اصلی گاز اروپا حضور داشته باشد و اروپایی ها نیز مجبور به رعایت حال تامین کننده مهم انرژی خودشان بشوند.پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران و اتخاذ سیاست های ضدغربی، دولت عربستان با حمایت آمریکا و کشورهای غربی توانست ظرفیت تولید نفت خود را آنچنان بالا ببرد که به حدود 10 میلیون تا11 میلیون بشکه نفت خام در روز برساند تا در صورت لزوم و تحریم نفت ایران کسری عرضه هم جبران کند. به عبارت دیگر آنان می خواستند اگر روزی نیاز بود، ایران را هم تحریم کنند که کردند (و صادرات نفت ایران را از پنج میلیون بشکه در روز به 600 و 700 هزار بشکه در روز رساندند)، بتوانند تحمل کنند و این در حالی بود که مصرف نفت دنیا بسیار هم بالاتر رفته بودسپس با جایگزینی سوخت زیستی و پیدا شدن «شِیل اویل» در کانادا و آمریکا که هزینه تولید آن بین 60 تا 70 دلار برآورد می شود و با استفاده از گران شدن قیمت جهانی نفت که هر بشکه به 120 دلار رسیده بود، استخراج و تولید شِیل اویل با سود بالا امکانپذیر شد، بنابراین از نیاز شدید دنیا به نفت اوپک کاسته شد و دیگر نیازی نبود آنها زیربار قیمت های نجومی ناشی از توسعه بازار مصرف بروند. در عین حال در اینجا یک اقدام سیاسی دیگر روی داد: دولت عربستان ناگهان به بهانه توسعه شِیل اویل، قیمت نفت خود را به یک سوم کاهش داد و به بشکه ای زیر 40 دلار رساند.تا زمانی که قیمت جهانی نفت بالاتر از هر بشکه 60 یا 70 دلار باشد، استخراج و تولید شیل اویل سودآور است، اما سقوط بهای نفت به هر بشکه 40 دلار و حتی کمتر باعث می شود که شیل اویل در همان روز از تولید باز بماند؛ چون مقرون به صرفه نیست.اکنون می خواهم به این مساله بپردازم که چرا این گفتار را از تاریخچه نقش و تاثیر نفت اتحاد جماهیر شوروی بر اوپک آغاز کردم. در واقع فشارهای سیاسی باعث شد تا عربستان سعودی ناگهان قیمت نفت را پایین بیاورد، زیرا از یکسو با کاهش ناگهانی قیمت نفت، درآمدهای حاصل از صادرات نفت دولت روسیه نیز به یک سوم و یک چهارم کاهش می یافت که در حقیقت این پاسخی سیاسی از سوی غرب و توسط عربستان به روسیه بود، به عنوان مکملی بر تحریم های ناشی از حمایت روسیه از تجزیه طلبان اوکراین و مساله جدا شدن شبه جزیره کریمه و از سوی دیگر، دولت عربستان هم بدش نمی آمد تا در شرایطی که دولت اصولگرای احمدی نژاد در ایران همه اتکای اقتصادی ایران را به صدور روزانه 700 هزار بشکه نفت پایین آورده بود، همان میزان نفت اندک را هم به یک سوم قیمت به فروش برسد تا دولت اعتدالگرای حسن روحانی در تنگنای مالی بیشتری قرار گیرد.اشتباه بزرگ عربستان این بود که فکر می کرد در شرایطی که ایران دچار معضلات اقتصادی ناشی از تحریم های بین المللی و کسری درآمدهای ناشی از کاهش فروش نفت بود، عملیات تروریستی داعش در عراق و سوریه را توسعه بدهد و بعد جنگ یمن را آغاز کرد تا بتواند به سرعت دستاوردهای سیاسی، ارضی و نظامی داشته باشد.این کار با مقاومت هایی روبرو شد و برنامه پیروزی سریع نظامی و سیاسی در همه جا به شکست انجامید و این گونه مسائل برای خود عربستان بسیار پرهزینه بود. به طوری که مشاهده می شود اگر درآمد نفتی ایران با 700 هزار بشکه در روز به یک سوم کاهش یافت، صادرات نفت عربستان با 10 میلیون بشکه در روز به یک سوم کاهش یافت و هزینه های بدون نتیجه جنگ در یمن و حمایت از گروه تروریستی داعش در سوریه و عراق هم بر آن افزوده شد، ضمن اینکه دولت روسیه که هزینه های نظامی اش در اوکراین شدیدتر بود در شرایط مشابهی قرار داشت و به اندازه عربستان زیان می برد، بنابراین آمادگی بیشتری پیدا کرد تا برای نخستین بار از تاریخ به وجود آمدن اوپک، در این تنگنای سیاسی، نظامی و اقتصادی با اوپک سازش کند.در حقیقت مجموعه عوامل و تنگناهای ایجاد شده برای عربستان سعودی، روسیه، افزایش هزینه ها، به نتیجه نرسیدن اهداف کاهش مصرف انرژی، پایین آمدن تولید شِیل اویل و... باعث شد پیروزی دیپلماسی انرژی ایران در اوپک اتفاق بیفتد. ایران با مقاومت خود نه تنها توانست فدراسیون روسیه را به عنوان مهمترین کشور نفتی غیرعضو اوپک وادار کند تا به سهم خود با اوپک هماهنگی کند، بلکه در نهایت هم روسیه و عربستان خودشان را ناچار دیدند که با خواسته طبیعی ایران و عراق موافقت کنند. در واقع ایران و عراق که به صورت سنتی در بازار نفت، از عرضه کنندگان اصلی بودند و در اثر سال ها بحران های انقلاب، جنگ و تحریم و ... سطح تولید و صادرات نفت آنها پایین آمده بود، وقتی عربستان تقاضای کاهش سهمیه ها را کرد، گفتند که ما در سهمیه ها شرکت می کنیم به شرطی که اول به سهمیه اولیه خودمان یعنی حدود چهار میلیون بشکه نفت در روز برسیم؛ زیرا شما با سوءاستفاده از کاهش تولید نفت ما، به افزایش تولید 10میلیون بشکه نفت در روز دست پیدا کردید. ابتدا عربستان این سیاست را نمی پذیرفت ولی در نهایت ناچار شد به آن تن دهد و روسیه هم در نهایت مجبور به پذیرش آن شد که ما به این موفقیت اخیر اوپک، پیروزی دیپلماسی انرژی ایران می گوییم که باعث شد قیمت نفت به هر بشکه بالاتر از 50 دلار برسد. ضمن اینکه امروزه قیمت نفت 2 سقف دارد؛ یکی سقف شِیل اویل است که با افزایش قیمت نفت اوپک به مرز تولید و سوددهی می رسد و دیگری سقف سوخت زیستی است که اگر بخواهند نشاسته گندم و روغن غلات را تبدیل به بنزین یا گازوییل کنند هزینه های آن روی 100دلار تمام می شود. خطر تبدیل غلات یعنی نان مردم به سوخت که به وجود آمده و پیشرفت هایی هم کرده بود، کاهش یافته است اما سقف شِیل اویل همچنان می تواند روی آینده قیمتگذاری نفت اوپک تاثیرگذار باشد و روس ها هم این را فهمیده اند؛ بنابراین با فشاری که به مسکو وارد شد، در جریانی که درگیر جنگ سوریه بودند و آن هم پاسخی بود به دخالت اروپا و آمریکا در شبه جزیره کریمه در اوکراین، نه تنها با همکاری با اوپک توانستند نفت خودشان را به قیمت بهتری بفروشند، بلکه توانستند فشار سیاسی را روی آن قیمت ها کمتر کنند تا بلکه بتوانند در کریمه و مناطق روس نشین اوکراین نیز به تفاهم برسند. در واقع در این جریان هم سیاست دخالت داشت، هم منافع اقتصادی که بهای نفت از 30 دلار به نزدیک 60 دلار رسید............................*پژوهشگر روابط بین الملل و دیپلمات اسبق ایران در اتحادیه اروپا- نشریه وزارت نفت (مشعل)

20/01/1396

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ایرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 34]