محبوبترینها
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1840476964
طبقه ی کارگر ایران و دوران فرسایش طبقه ی متوسط جدید - فراتاب
واضح آرشیو وب فارسی:فراتاب: در نوشتار حاضر جایگاه طبقه ی متوسط جدید در پروژه ی سیاسی طبقه ی کارگر ایران در حدود یک قرن اخیر مورد بررسی قرار گرفته شده است.فراتاب- سرویس اندیشه: پرسشی که در بحث حاضر درصدد پاسخ گویی به آن هستم[1] جایگاه طبقه ی متوسط جدید در پروژه ی سیاسی طبقه ی کارگر ایران در دوران کنونی است. به این منظور، تکوین و تطور طبقه ی متوسط جدید در حدود یک قرن اخیر را به اختصار مورد بررسی قرار می دهم تا تصویری انضمامی از وضعیت کنونی این طبقه به دست آوریم. سرمایه داری پویاترین و انعطاف پذیرترین صورتبندی اقتصادی ـ اجتماعی است که تاکنون بشر تجربه کرده است و از همین رو در جریان تکامل سرمایه داری دایماً شاهد قشربندی های جدیدی در طبقات اجتماعی بوده ایم. بحث درباره ی طبقات اجتماعی، گستره و محدوده های تعریف کننده ی هریک از طبقات، تضادها، مرزها و هم پوشی منافع طبقاتی در هر مقطع از تکامل اجتماعی، و براساس آن، تعریف تضادها یا ائتلاف های طبقاتی در برنامه های عملی و کنشگری های سیاسی از مهم ترین مباحث در نقد اقتصاد سیاسی است. از نیمه ی دوم قرن نوزدهم مجموعه تحولاتی در نظام سرمایه داری رخ داد که زمینه ساز ایجاد ساختارهای جدیدی از دولت و نیز بنگاه اقتصادی بود. از سویی، دولت، که همواره نقش تعیین کننده در متابولیسم جامعه ی سرمایه داری داشته ایفاگر وظایف تازه ای در اقتصاد شد و از سوی دیگر گذر از بنگاه های رقابتی نسبتاً کوچک به بنگاه های شبه انحصاری بزرگ و شکل گیری انحصارهای سرمایه ی مالی به شکل گیری و گسترش گروه های اجتماعی جدید منجر شد. دولت می بایست در مقام تضمین کننده ی بقای نظام سرمایه داری سازوبرگ اقتصادی، رفاهی، امنیتی و نظارتی ـ تنظیم کننده ی خود را گسترش دهد و انقلاب دایمی در ابزار تولید و پیشرفت فناوری، شکل گیری بنگاه های بزرگ اقتصادی، جدایی مالکیت از مدیریت، گسترش ساختار سازمانی بنگاه های اقتصادی، و نیز توسعه ی فعالیت بازاریابی، بر طیف کارکنان شاغل در این بنگاه های سرمایه داری افزود. بدین ترتیب، از سویی گسترش و تعریف وظایف جدید برای دولت ها و از سوی دیگر گسترش اندازه و طیف فعالیت ها ی بنگاه های اقتصادی، ساختارهای گسترده ی دیوان سالارانه ـ فن سالارانه ایجاد کرد که انبوهی از جمعیت فعال اقتصادی در اقتصادهای سرمایه داری را درگیر فعالیت های مربوط به خود ساخت. شکل گیری این لایه های گسترده ی اجتماعی که از سویی در رابطه ای دستمزدی با صاحب کار (بخش دولتی یا سرمایه دار خصوصی) قرار داشتند و از سوی دیگر در قیاس با طبقه ی کارگر، در مفهوم کلاسیک، از جایگاه متمایز اجتماعی برخوردار بودند مطالعه و پژوهش در زمینه ی این گروه های جدید اجتماعی را ضروری می ساخت. اصطلاح «کارگران یقه ـ سفید» اشاره به همین گروه های جدید اجتماعی دارد. در علوم اجتماعی، ابتدا سی.رایت میلز، جامعه شناس امریکاییِ متأثر از ماکس وبر، به بررسی ویژگی های این طبقه پرداخت و در کتاب کارگران یقه سفید موضوع از خودبیگانگی این گروه از مزدبگیران را مطرح ساخت. اما در سنت اقتصاد سیاسی مارکسی به طور کلی با دو شیوه ی برخورد با این لایه های اجتماعی روبه رو شده ایم. نخست رویکری که با توجه به وجوه تشابه این لایه های جدید اجتماعی با طبقه ی کارگر تلاش کرد آنان را به سبب رابطه ی کار دستمزدی با صاحب کار (دولتی و/یا خصوصی) در زمره ی طبقه ی کارگر برشمارد و رویکرد دوم نیز که با اشاره به وجوه تمایز این لایه ها با طبقه ی کارگر در تلاش بود که با تأکید بر جایگاه متمایز اقتصادی ـ اجتماعی آنان، این «طبقه» را قشری جدید و متمایز از طبقه ی کارگر برشمارد.[2] موضوع بحث حاضر استدلال ها و جدال های نظری این دو طیف نظری با یکدیگر نیست و اساساً با برگزیدن اصطلاح «طبقه ی متوسط جدید» برای این گروه در تلاش ایم که به جای ورود به مباحثی در زمینه ی میزان تعلق این طیف متنوع اجتماعی به طبقه ی کارگر، شرایط همگرایی / واگرایی این دو گروه مزدبگیر با یکدیگر را در برنامه ی عمل سیاسی مشترک مورد بررسی قرار دهیم. اگرچه تردیدی نیست، طبقه ی کارگر در مفهوم کلاسیک آن، یعنی کار مولد تولیدکننده ی ارزش، فاقد اکثریت در جوامع سرمایه داری معاصر هستند و پیشبرد راهبردی برنامه های آنان بدون دارا بودن برنامه ای مورد قبول اکثریت جامعه، یعنی علاوه بر طبقه ی کارگر، طبقات متوسط جدید، ناممکن است. تکوین و تطور طبقه ی متوسط جدید در ایران اگر در بسیاری از کشورهای سرمایه داری پیشرفته و به ویژه در ایالات متحده طبقه ی متوسط جدید حامل دیدگاهی محافظه کارانه در قبال تغییرات اجتماعی و از عوامل «ثبات بخش» به نظم سیاسی جوامع سرمایه داری بوده، از سازمان یابی دوری می کرد و از حرکت های رادیکال سیاسی گریزان بود، در ایران معاصر ترقی خواهی و حتی رادیکالیسم سیاسی در بسیاری از مقاطع بر این طبقه چیرگی یافت. به منظور سهولت بحث، ابتدا، تکوین و تطور این طبقه در یک قرن گذشته را طی هشت دوره ی مجزا به تفکیک اما به اجمال بررسی و در نهایت وضعیت و جایگاه اجتماعی ـ اقتصادی بالقوه و بالفعل این طبقه را در ایران امروز مورد بررسی قرار می دهیم و در پایان براساس آن موضع اصولی طبقه ی کارگر در قبال طبقه ی متوسط جدید و نیز موضع واقع بینانه ی این طبقه در قبال طبقه ی کارگر را طرح می کنیم. این هشت دوره ی تطور طبقه ی متوسط جدید به ترتیب عبارتند از: مرحله ی تکوین اولیه (1300 تا 1320): دوران شکل گیری تکنوکراسی و بوروکراسی جدید در دوران رضاشاه مرحله ی نقش آفرینی سیاسی (1320 تا 1332): دوران شکل گیری احزاب مدرن در ایران و جنبش ملی شدن صنعت نفت مرحله ی رشد بطئی و پیوسته (1332 تا 1350) مرحله ی گسترش جهش گونه (1351 تا 1356) مرحله ی بازیگری سیاسی در انقلاب بهمن (1357 تا 1360) مرحله ی درون تابی ساختاری و عقب نشینی طبقه ی متوسط جدید (دهه ی 1360) مرحله ی باززایی، بازیابی اعتماد به نفس و اسطوره سازی از طبقه ی متوسط جدید (1370-1388) مرحله ی فشار و فرسایش: از 1390 به این سو هریک از این مراحل را به تفکیک و به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم تا به پرسش اصلی مان بازگردیم. خواسته های نظام اداری جدید، ارتش متمرکز، دادگستری، سوادآموزی و دسترسی به علوم جدید در کشور ازجمله مطالبات برخاسته از انقلاب مشروطه بود. در آن زمان، این خواسته ها در سرتاسر ذهنیت کنشگران سیاسی ترقی خواه در جامعه چیرگی داشت. وقتی رضاشاه قدرت متمرکز خود را بر کشور اعمال کرد، چنان که «ضدانقلاب غالب برخی وظایف انقلاب مغلوب را انجام می دهد» بسیاری از مطالبات موردنظر انقلاب مشروطه را محقق کرد؛ البته در چارچوب نوع مدرنیزاسیونی که رضاشاه دنبال می کرد و «تجدد آمرانه» ای که در آن مقطع حاکمیت داشت. در این دوره، از سویی رشد نظام اداری (وزارتخانه های جدید، دادگستری) و توسعه ی ارتش مدرن رخ داد به نحوی که در پایان سلطنت رضاشاه بیش از 20 هزار نفر کارمند دولت وجود داشتند. از سوی دیگر رشد صنایع جدید و پروژه های زیرساختی دولت مستلزم حضور تکنسین ها، مهندسان و مدیران بود. گسترش سوادآموزی و نظام آموزشی به نحوی بود که بین سال های 1300 تا 1320 تعداد مدارس ابتدایی از 432 به 2407 واحد، و تعداد دبیرستان ها از 33 به 299 واحد افزایش یافت. در 1320، بیش از ده هزار دیپلمه، 25 هزار سیکل اول دبیرستان، و بیش از 65 هزار دارنده ی تصدیق ششم ابتدایی وجود داشتند. در سال 1314 دانشگاه تهران با پنج دانشکده ی مجزا و با 886 دانشجو تأسیس شد و در هنگام سقوط رضاشاه پنج هزار فارغ التحصیل دانشگاهی در ایران وجود داشت که یک پنجم آن ها تحصیل کرده ی خارج بودند. آن چه از دل این نهادهای آموزشی زاده شد و آن چه ساختارهای بوروکراتیک و ساختارهای تکنوکراتیک جدید و صنایع جدید ایجاب می کرد، شکل گیری طبقه ی متوسط جدید و به اصطلاح فن سالاران و دیوان سالارانی برای رتق وفتق این امور بود. البته احتمالاً از 1310 به این سو را می توان دوران گسست تدریجی طبقه ی متوسط جدید از رضاشاه خواند. به نظر می رسد به سبب سیاست آمرانه و دیکتاتوری رضاشاه این طبقه ی نوپا که خواسته های دموکراتیک انقلاب مشروطه را دنبال می کردند به تدریج از رضاشاه دوری گزید. نسل جدیدی از «منورالفکران» که در این دوره شکل گرفتند و دو گرایش غالب در میان روشنفکران گرایش ناسیونالیستی و یا مارکسیستی بود. بنابراین ایدئولوژی غالب در میان روشنفکران طبقه ی متوسط جدید مارکسیسم و/یا ناسیونالیسم بود؛ برخلاف دو دهه ی پایانی پهلوی که اسلام گرایان سیاسی نیز در میان طبقه ی متوسط جدید راه یافتند. دومین مرحله ی تکامل طبقه ی متوسط جدید در ایران معاصر، نقش آفرینی سیاسی این طبقه در فاصله ی سال های 1320 تا 1332 است. در این دوره به لحاظ اقتصادی شاهد یک دوره رکود نسبی هستیم. نیمه ی اول دهه بیست شاهد جنگ جهانی دوم بودیم و ایران تحت اشغال قوای متفین بود. شرایط قحطی و وضعیت اضطراری اقتصادی وجود داشت. اما گشایش فضای سیاسی خواسته های سرکوب شده ی دوران نسبتاً طولانی دیکتاتوری را دوباره مطرح کرده و به صحنه ی خیابان و میدان رسانده بود. احزاب مدرن در شکلی گسترده، در پهنه ای وسیع و با ساختارهایی نسبتاً غیرپدرسالارانه و مدرن، ساختارهایی مبتنی بر ارتباطات سازمان یافته در شهرها، ایجاد شدند. حزب توده، برخی احزابی که بعداً جبهه ی ملی را تشکیل دادند، و حزب نیروی سوم خلیل ملکی، به تدریج پدیدار شدند. به عبارت دیگر، همان آرایش سیاسی متعارف که در کشورهای پیشرفته ی سرمایه داری شاهد بودیم در ایران هم به صورت نهادی شکل می گرفت. موج ناسیونالیسمی که شکل گرفته بود تقاضا برای کنترل ملی بر نفت و ملی شدن صنعت نفت را ایجاد کرد که به تبع آن تقاضا برای دسترسی به منابع حاصل از صادرات نفت به منظور دست یابی به اهداف توسعه ای مطرح شد. ما در این جا در مقطع بعد از جنگ دوم جهانی هستیم. در مقطعی هستیم که ایده ی توسعه در کشورهای به اصطلاح جهان سوم تازه در حال شکل گیری بود. ایران با جنبش ملی شدن صنعت نفت کم وبیش پیشگام این ایده در کشورهای جهان سوم بود. گرچه این دوره به سبب مجموعه عوامل ناشی از شرایط بین المللی، اشغال ایران و مجموعه بحران های سیاسی دوران فترت نسبی در رشد اقتصادی ایران است، شاهد بسترسازی های قانونی و نهادی گسترده ای برای حرکت در چارچوب یک الگوی «توسعه ی ملی» بودیم. در این میان می توان به قانون ملی شدن شیلات و کشتی رانی، ملی شدن صنعت نفت ایران (اکتشاف، استخراج و بازرگانی)، اجرای قانون خلع ید از انگلیسی ها در صنایع نفت ایران، ملی شدن مخابرات، قانون تشویق صادرات و صدور پروانه بازرگانی، لایحه ی بانک توسعه ی صادرات، لایحه و متمم قانون وصول مطالبات غیر مالیاتی دولت، لایحه ی الغای عوارض در دهات، قانون بنگاه عمران کشور و لایحه ی تشکیل پلیس گمرک و تشکیل سازمان برنامه اشاره کرد. همچنین در این دوره، مجموعه مقرراتی به منظور توسعه ی نهادهای مدنی و تأمین اجتماعی در مفهوم مدرن آن تصویب شد؛ ازجمله، قانون استقلال کانون وکلا، لایحه ی قانون کار و تشکیل بیمه های اجتماعی، قانون بازنشستگی کشوری، قانون استقلال شهرداری ها، لایحه ی تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی، اصلاح قانون مطبوعات، و قانون تشکیل اتاق های بازرگانی. همچنین به موازات رویارویی جنبش ملی با دربار و شاه و نیروهای استعماری شاهد رویارویی با اشراف و زمین داران کشور بودیم. موضوع تأسیس بزرگ ترین اتحادیه های کارگری و جنبش سندیکالیستی در ایران معاصر یکی از دیگر تحولات مهمی است که در این دوره ی گشایش نسبی فضای سیاسی کشور شاهد آن بودیم. در این دوره شاهد کنشگری سیاسی گسترده ی طبقه ی متوسط جدید هستیم. در اغلب احزابی که در این دوره تشکیل شد، روشنفکران و نظریه پردازان برخاسته از گروهی بودند که به لحاظ خاستگاه طبقاتی می توان مربوط به طبقه ی متوسط جدید دانست. علاوه بر آن، بخش مهمی از توده ی سازمانی این گروه ها به لحاظ طبقاتی متعلق به طبقه ی متوسط جدید بودند. در سال 1332، همچنان که می دانیم، کودتای 28 مرداد اتفاق افتاد و در کنار سرکوب گسترده ی سیاسی و حذف کنشگران سیاسی از عرصه ی خیابان و میدان و کنشگری علنی و آغاز فعالیت مخفی و زیرزمینی سیاسی، به سبب پایان تحریم نفت و انعقاد قرارداد کنسرسیوم، موج جدیدی از دلارهای حاصل از عواید فروش نفت درکنار کمک های مالی طراحان کودتای 28 مرداد به ایران به منظور تثبیت رژیم برآمده از کودتا، به کشور سرازیر شد. دوران جنگ سرد بلوک های شرق و غرب و اجرای اصل چهار ترومن بود و دولت های هم پیمان امریکا دسترسی نسبتاً آسانی به پول برای انجام انواع سرمایه گذاری ها داشتند. بعد از یک دوره سرکوب حاد سیاسی، در فاصله ی سال های 1338 تا 1350 رشد اقتصادی بالایی داشتیم و به طور سالانه رشدی بین پنج تا 15 درصد تولید ناخالص داخلی کشور اتفاق افتاد. در این میان در سال 1341 یک اتفاق مهم و سرنوشت ساز در ایران رخ داد. وقتی رفرم ارضی و به اصطلاح انقلاب سفید انجام شد. اتحاد و ائتلاف نانوشته ی که میان از سویی سلطنت و دربار و از سوی دیگر طبقات سنتی و ملاکان و ایدئولوگ های آنان وجود داشت به پایان رسید. این طبقات نیز اکنون به زمره ی منتقدان و مخالفان سرسخت شاه پیوسته بودند. از 1343 تا 1351 یک طبقه ی جدید سرمایه دار تشکیل شد که تا حدودی به سبب اعتبارات ارزان قیمتی که از دولت دریافت می کرد تقویت می شد. اما علاوه بر آن در پی تحولات رفرم ارضی، رژیم شاه به پایگاه اجتماعی جدیدی نیاز داشت که با اتکا به آن بتواند برنامه های خودش را به پیش ببرد. در نظامی که برنامه ی مدرنیزاسیون اقتصادی را باشتاب به پیش می برد، گمان می رفت اصلی ترین طبقه ی اجتماعی که به آن می توانست اتکا کند، طبقه ی متوسط جدید می تواند باشد. از همین رو طی این سال ها و تا پایان سلطنت پهلوی دایماً سیاست هایی به منظور فربه کردن طبقه ی متوسط جدید و بهبود جایگاه اقتصادی و اجتماعی این طبقه اعمال شد. در این میان، آن چه قادر به انجام آن نبودند گشایش فضای سیاسی کشور بود. بدین ترتیب طبقه ی متوسط جدید گسترش می یافت، اما به جای آن که پایگاه اجتماعی رژیم باشد خود به پایگاه جدید مخالفت با رژیم بدل می شد. براساس آمار رسمی تعداد دانشجویان از 19 هزار و 800 نفر در سال 1339 به 59 هزار نفر در سال 1347 افزایش یافت. طبقه ی متوسط جدید به عنوان پشتوانه ی سیاسی و اجتماعی دولت جایگزین طبقات سنتی می شد به موازات آن آمار اعزام دانشجویان به خارج از کشور افزایش می یافت. اما دانشجویان ایرانی طی این دوران سرسخت ترین مخالفان شاه و دانشجویان ایرانی خارج شده از کشور، بزرگ ترین سازمان دانشجویی اپوزیسیون، در تاریخ معاصر جهان را تشکیل دادند. به دهه ی 1350 می رسیم. می دانیم از 1351 به بعد دوران شوک های بزرگ قیمتی در نفت است. این شوک ها به بزرگ ترین خطا در سیاست گذاری های اقتصادی زمان شاه انجامید. افزایش شدید بودجه ی طرح های عمرانی و جاری و افزایش شدید هزینه کرد دولت و تزریق گسترده ی پول به جامعه به بروز وضعیتی بحرانی در اقتصاد انجامید. به هر تقدیر، در چارچوب موضوع بحث حاضر، در برنامه ی عمرانی چهارم (1351 تا 1356) برآوردی از میزان نیاز به نیروی کار متخصص و نیمه متخصص ارائه شده بود. بر اساس این برآوردها، طی این دوره برای مثال فزونی تقاضا به عرضه ی نیروی کار مهندس 80 درصد، فزونی تقاضا به عرضه ی نیروی کار پزشکی 105 درصد، در مورد پرسنل آموزشی 25 درصد، در مورد تکنسین ها 55 درصد، و در مورد کارگران ماهر و نیمه ماهر 220 درصد بود. طبقه ی متوسط جدید در چنین شرایطی قدرت مانور بسیار بالایی در بازار کار داشت و به همین دلیل این گروه از شاغلان می توانستند دریافتی بسیار بالایی درخواست کنند. اما این طبقه به لحاظ سیاسی کماکان زخم خورده از شکست کودتای 28 مرداد بود و شاید همراه با دیگر طبقات اجتماعی به لحاظ جهان بینی دچار نوعی شرایط انومیک فرهنگی ناشی از شتاب مدرنیزاسیون شده بود. به هرحال، اکنون روشن است رژیم شاه در اتکا به این طبقه به عنوان پایگاه اجتماعی خودش دچار یک اشتباه استراتژیک شد. چراکه طبقه ی متوسط جدید نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای در انقلاب بهمن 57 داشت و نیروی محرک گسترده ای در بردن شعارهای انقلاب در میان توده های مردم، در راهبری اعتراضات اجتماعی، در رسانه های اجتماعی و در پیشبرد خواسته های دموکراتیک انقلاب بود. از سال های 1357 تا 1360 به عنوان سال های نقش آفرینی سیاسی طبقه ی متوسط جدید نام می برم و بحث درباره ی این دوره چنان مفصل است که نه در این مقال و نه در این مجال قابل ارائه نیست. وقتی به مرحله ی ششم یعنی دهه ی 1360 می رسیم دوران بحران حاد اقتصادی و اصطلاحاً درون تابی ساختاری در جامعه ی ایران است. در این دوره شاهد عقب نشینی طبقه ی متوسط جدید هستیم. به لحاظ متغیرهای اقتصادی، میانگین نرخ رشد اقتصادی از 1357 تا 1367 منفی 2.1 درصد بود که در تاریخ معاصر ایران بی سابقه است. تولید ناخالص داخلی سرانه از 720 هزار تومان در سال 1355 به 350 هزار تومان در سال 1367 کاهش یافت. تعداد دانشجویان، یعنی آن گروهی که قرار است طبقه ی متوسط جدید آتی را تشکیل دهد، از حدود 174 هزار نفر در مقطع قبل از انقلاب فرهنگی به حدود 100 هزار نفر در سال 1362 کاهش پیدا کرد. بنا به روایتی، کادر علمی دانشگاه ها طی همین دوره از بیش از 16 هزار نفر به حدود 8 هزار نفر کاهش یافت. برای نخستین بار، فرهنگ مهاجرت، به مثابه یک فرهنگ نهادین شده در طبقه ی متوسط جدید شکل گرفت و شاهد مهاجرت گسترده ی افرادی از ایران بودیم که عمدتاً به لحاظ خاستگاه طبقاتی متعلق به این طبقه بودند. گفته می شود از 1360 به بعد سالانه بین 150 تا 180 هزار نفر از ایران مهاجرت کردند. اما هیچ آمار دقیقی از میزان مهاجران نداریم و آمار ارائه شده بسیار متغیر و در مواردی «بزرگ نمایی» و در مواردی «کوچک نمایی» به نظر می رسد. بنابراین صرفاٌ می دانیم از دوران آغاز عقب نشینی طبقه ی متوسط تا امروز موج کم وبیش مستمری از مهاجرت از کشور آغاز شده و استمرار یافته است. بعد از یک دهه بحران پساانقلابی به پایان جنگ می رسیم. در این مقطع بعد از یک دوره که میانگین رشد اقتصادی منفی و اقتصاد عملاً دچار فروپاشی شده بود روشن شد که دیگر استمرار مدیریت اقتصادی به این شیوه امکان ناپذیر است. بنابراین باید بار دیگر موتور انباشت سرمایه روشن می شد. به تدریج شاهد چرخشی در سیاست گذاری های اقتصادی کشور بودیم. طی این دوره میانگین نرخ رشد اقتصادی از 1368 تا 1390، 5.2 درصد بود؛ با فرازونشیب هایی که عمدتاً هم ناشی از فرازوفرودهای قیمت نفت بود. در این دوره به شدت شمار دانشگاه ها و دانشجویان گسترش پیدا کردند. آمار دانشجویان از 344 هزار نفر در سال 1370 به چهار میلیون و هشتصد هزار نفر رسید در 1392 رسید یعنی حدوداً 14 برابر شد. به عبارت دیگر، اگر به طور نسبی جمعیت کشور دو برابر شده بود آمار دانشجویان 14 برابر افزایش یافت. این گروه های در حال گسترش اجتماعی مطالبات مدنی خودشان را داشتند و در موارد بسیاری این مطالبات را تحمیل کردند. نشریات جدید منتشر شد، برخی نهادهای مدنی شکل گرفت، به موازات آن براثر انقلاب اطلاع رسانی، پوشش رسانه ای ایران توسط صدها رسانه ی صوتی و تصویری امکان پذیر شد. همچنین توسعه ی شبکه ی اینترنت انحصار اطلاع رسانی را به تدریج از میان برداشت. در این دوره و به خصوص به دنبال دوم خرداد 1376 شاهد دو تحرک مهم اجتماعی هستیم که در هر دو آن ها طبقه ی متوسط جدید در هسته ی اصلی یا لااقل هسته ی فکری آن قرار داشت. یکی در سال 1378 و دیگری در ابعاد بسیار بزرگ تر در سال 1388. در این دو مقطع، دو کنشگری اجتماعی گسترده با محوریت طبقه ی متوسط جدید انجام شد و به ویژه مطالباتی که در این دو جنبش مطرح شده بود، مطالباتی بود اساساً یا با تأکید بیش تر بر مطالبات طبقات میانی و مدرن جامعه؛ از قبیل مطالباتی مربوط به سبک زندگی، مطالباتی مربوط به آزادی های مدنی و دموکراتیک و جز آن. در مقابل، تردیدی نیست مطالباتی با هدف عدالت اجتماعی یا مسایل معیشتی، یعنی مطالبات موردنظر فرودستان جامعه، در این دو جنبش بسیار کم رنگ تر بود. بعد از تحولات سال 1388 و به طور تقریبی از 1390 در مقیاس کوچک تری (در مقایسه با دهه ی 1360) شاهد نوعی عقب نشینی موقت در طبقه ی متوسط جدید بودیم. اما نکته ی مهم آن است که مجموعه ی تحولاتی که طی دو دهه یعنی از 1370 به بعد در ایران رخ داد باعث نوعی دگردیسی جهان بینی این طبقه شد. از انقلاب مشروطیت تا دست کم یک دهه بعد از انقلاب 1357 طبقه ی متوسط جدید همواره حامل ایده های ترقی خواهانه بود. اما طی این دوره ی اخیر، به تدریج ایده های نولیبرالی بر این طبقه، بر اذهان این طبقه و در حقیقت در سلول های خاکستری مغزهای این طبقه، حک شد. این مجموعه تحولات تا همین امروز یک سلسله جزمیات و احکام ایدئولوژیک اقتصادی نولیبرالی را ترویج و هژمونیک کرد. طی این دو ده به شکل فزاینده ای شاهد یک پروپاگاندای دایمی بوده ایم، نه تنها در رسانه های رسمی که حتی در رسانه های جریان اصلی در ماهواره ها، وقتی به حوزه ی اقتصاد می رسیم همه بدون استثنا طرفدار واگذاری مالکیت از بخش دولتی به بخش خصوصی هستند و دایماً جزمیات نولیبرالی را در جامعه ترویج می کند. از سوی دیگر، شاهد نوعی توهم آفرینی درباره ی سوژگی محوری طبقه ی متوسط در هر تحول سیاسی مترقی و به سبب آن نوعی اعتماد به نفس کاذب در میان این طبقه بودیم. اما سیاست های اقتصادی برخاسته از این هجوم ایدئولوژیک، یعنی سیاست هایی مانند انعطاف پذیری قراردادهای کاری، موقتی سازی بخش عمده ی شاغلان، کاهش گستره ی پوشش تأمین اجتماعی و مانند آن چه هزینه ای برای طبقه ی متوسط داشت؟ طبقه ی متوسط جدید یعنی طبقه ای که طبق تعریف به موقعیت اقتصادی خودش به سبب تخصص و مهارت های شغلی دست پیدا کرده، نه البته به سبب رانت نزدیکی به ارکان قدرت و ثروت، نه تنها وضعیت اقتصادی این طبقه به لحاظ عینی افول پیدا کرده بلکه افق وضعیت اقتصادی طبقه ی متوسط جدید بسیار تیره است. مقایسه ی نرخ بیکاری تحصیل کردگان در ایران امروز با میزان فزونی تقاضا به عرضه ی نیروی کار ماهر در دهه ی 1350 به روشنی نشان می دهد که چه چیزی در انتظار طبقه ی متوسط است؛ ولو آن که این طبقه کماکان ناخودآگاه شعارهای نولیبرالی را تکرار کند. براساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 90 مرکز آمار ایران، در این سال سرجمع حدود 768 هزار فارغ التحصیل دانشگاهی بیکار در کشور وجود داشت که از این تعداد بیش از 207 هزار نفر دارای فوق دیپلم، بیش از 505 هزار نفر دارای مدرک لیسانس، بالغ بر 52 هزار نفر فوق لیسانس و دکترای حرفه ای و 3388 نفر نیز دارای مدرک دکترای تخصصی هستند. میانگین نرخ بیکاری در میان دانش آموختگان دانشگاهی اکنون به طور میانگین بیش از دوبرابر نرخ بیکاری کشور است. برای مثال، نرخ بیکاری مهندسان بیش از دو برابر میانگین نرخ بیکاری است. در سایر رشته های دانشگاهی نیز با فرازوفرودهایی کم وبیش همین وضعیت حاکم است. این نرخ های بحرانی ازجمله بازتاب واقعیت عینی هرم جمعیتی به موازت توسعه ی کمّی آموزش عالی است. رونق زادوولدی که در دهه ی 1360 رخ داد شکل به هنجار هرم جمعیتی را به هم ریخت. اکنون زاده شدگان دهه ی 1360 در میان جمعیت فعال اقتصادی کشور و در طرف عرضه در بازار کار هستند و متأسفانه بالاترین نرخ بیکاری را در میان گروه های مختلف سنی در میان این گروه داریم. از سوی دیگر، براساس یک نمونه گیری انجام شده در میان مشاغل کارشناسی، دریافتی این شاغلان در اغلب موارد در حدود حداقل دستمزد یا اندکی از آن بیشتر است، به علاوه در همین نمونه گیری بیش از 36 درصد از پاسخ گویان اعلام کردند که در جست وجوی کار جدید هستند، بیش از 8 درصد گفته اند که قصد مهاجرت از ایران را دارند، بخش کوچک تری هم گفته اند می خواهیم ادامه ی تحصیل بدهیم. یعنی نزدیک به نیمی از شاغلان دانشگاهی جوان از شغل خود ناراضی اند و درصدد ترک محل کارند. یعنی علاوه بر نرخ بالای بیکاری، نیمی از شاغلان هم از کار خود ناراضی اند. نتیجه ی طبیعی فزونی عرضه بر تقاضای کار، کاهش دستمزدهای واقعی است. آن هم در شرایطی که هر سال یک میلیون و 300 هزار نفر نیروی کار جدید وارد بازار کار می شود، در کنار آن میلیون ها نفر هم بیکار وجود دارد، پس شرایط عینی وجود دارد که کارفرمایی که این روزها اسمش را گذاشته اند «کارآفرین» حداقل دستمزد را به نیروی استخدام شده بدهد. در شرایط کنونی نرخ بالای بیکاری در میان متخصصان، در کنار هزینه های فزاینده ی زندگی و سبک زندگی متحول شده در دو دهه ی گذشته، همراه با انبوه بی ثبات کاران، باعث فرسایش اقتصادی طبقه ی متوسط جدید شده است. به عبارت دیگر، اگر طبقه ی متوسط را براساس گروه های میان درآمدی تعریف کنیم. ورودی به این طبقه براساس عواملی مانند تخصص و تحصیلات به شدت کاهش یافته و چشم انداز خروج از جرگه ی آن بسیار بالا است. البته، در مقابل ورودی به طبقات میان درآمدی جامعه به سبب نزدیکی به منابع قدرت و نیز منابع ثروت در ایران امروز کماکان می تواند ادامه داشته باشد و حاصل چنین وضعیتی این است که به تدریج شاهد گسترش یک «طبقه ی متوسط لمپن» خواهیم بود که از محل نزدیکی به منابع قدرت و ثروت ارتزاق خواهد کرد. پس قبض طبقه ی متوسط متخصص و بسط طبقه ی متوسط لمپن نتیجه ی طبیعی استمرار چنین اوضاعی است. اما آیا این وضعیت موقتی است؟ یعنی مثلاً به سبب حکمرانی بد در دولت های نهم و دهم و شرایط تحریم، یا مشکلات گذرای ناشی از ورود زاده شدگان دهه ی 60 به جرگه ی متقاضیان کار پدید آمده و به تدریج شاهد بهبود وضعیت خواهیم بود؟ متأسفانه به نظر می رسد که پاسخ منفی است. به یک عامل عینی یعنی هرم سنی جمعیت و برآمدگی این هرم در سنین پایینی جمعیت فعال اقتصادی کشور به موازات توسعه ی آموزش عالی اشاره کردم. اما مسئله ی مهم تر و ساختاری تر این است که افزایش ترکیب اندام وار (ارگانیک) سرمایه که گرایش ذاتی سرمایه داری است در آخرین موجش یعنی انقلاب انفورماتیک پدیده ی تازه ای در سرمایه داری متأخر ایجاد کرده است. اگر در موج های قبلی افزایش ترکیب اندام وار سرمایه ماشین جایگزین نیروی کار یقه آبی می شد، اکنون انقلاب انفورماتیک مشاغل تخصصی را نیز با نرم افزارها و سخت افزارهای رایانه ای جایگزین می کند. یعنی شاهد فرایندی هستیم که می توانیم آن را مهارت زدایی از کار فکری بنامیم. بنابراین، به نظر می رسد که حتی یک معجزه ی اقتصادی هم نمی تواند چشم انداز بهبود موقعیت مالی طبقه ی متوسط را پدید آورد و به مرور شاهد فرسایش این طبقه و نزدیکی هرچه بیش تر آن با طبقه ی کارگر در مفهوم سنتی آن خواهیم بود. سخن آخر بحث را خلاصه می کنم در تاریخ معاصر ایران طبقه ی کارگر صنعتی، طبقه ی کارگر در تعریف کلاسیک آن، یا نیروی کار مولد در جامعه، و طبقه ی متوسط جدید هیچ گاه به لحاظ موقعیت عینی این قدر به هم نزدیک نبودند و متأسفانه هیچ گاه به لحاظ موقعیت ذهنی این قدر از هم دور نبودند. در حقیقت با یک پارادکس و وضعیت متناقض روبه رو هستیم که هرگونه پیشبرد حرکت دموکراتیک در جامعه ی ما نیازمند غلبه بر آن است. در تقابل دو جناح عمده ی سرمایه ی مالی، تنها راه برون رفت از بن بست کنونی نزدیکی طبقات کارگر و متوسط جدید در کنشگری اجتماعی است؛ البته بدیهی است که هرگونه گشایش فضا در سپهر سیاسی به سبب تقابل جناح ها می تواند فضاهایی برای کنشگری اجتماعی فراهم کند و باید از آن بهره برد. وظیفه ی مبرم روشنفکران و کنشگران اجتماعی این است که چشم اندازهای واقعاً موجود در برابر طبقه ی متوسط جدید را به او نشان دهند. باید طبقه ی متوسط جدید را خطاب قرار داد و گفت که «اینک سرنوشت تو {نیز} در میان است» و صرفاً این جا طبقات فرودست جامعه نیستند که در شرف فرسایش اند. به عبارت دیگر، این بازی را همه باخته اند. اما نزدیکی این دو طبقه از سویی مستلزم آن است که طبقه ی متوسط جدید در کنشگری اجتماعی خویش بیش تر بر مسایل اقتصادی ـ معیشتی تأکید کند و طبقه ی کارگر نیز علاوه بر عوامل اقتصادی و معیشتی بر مطالبات مورد توجه طبقه ی متوسط مانند مطالبات فرهنگی، مطالبات مربوط به سبک زندگی، مطالبات مربوط به عدم تبعیض جنسیتی، و انواع مطالبات هویتی توجه کند. یادداشت ها [1] متن ویراسته ی سخنرانی ارائه شده در مراسم بزرگداشت روز کارگر (دوازدهم اردیبهشت 1395) در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی (تهران) [2] نخستین رساله ی مهم درباره ی کارگران یقه سفید کتاب سی. رایت میلز (1916-1962) است. براساس نظر میلز شکل گیری کارگران یقه سفید در تحول مشاغل به سبب رشد بوروکراسی، تغییر تکنولوژیک، و نیاز فزاینده برای بازاریابی کالاهای جامعه ی صنعتی ریشه دارد. ویژگی اصلی این طبقات سازمان نایافتگی و وابستگی آن ها به بوروکراسی های موجود است. در اقتصاد سیاسی مارکسی، دو رویکرد در برخورد با به اصطلاح کارگران یقه سفید وجود دارد. نخستین رویکرد نگاهی است که از آن جا که کارگران یقه سفید ناگزیر از فروش نیروی کار خود در یک رابطه ی دستمزدی هسنتد این گروه را در زمره ی طبقه ی کارگر قرار داده است. از آن جاکه سرمایه دار در پی افزایش دایمی ارزش اضافی است و به دو شیوه می تواند به آن دست یابد. نخست افزایش ارزش اضافی مستقیم به مدد افزایش ساعات کار و دوم افزایش ارزش اضافی به مدد افزایش بهره وری نیروی کار. در چنین حالتی برای تولید مقدار مشخصی ارزش اضافی میزان کم تری کار مولد موردنیاز است و بنابراین برمبنای استدلال های سرمایهکاهش نیروی کار مولد نسبت به کل نیروی کار گرایشی طبیعی در سرمایه داری است. به همین ترتیب استکه مارکس گسترش کار نامولد نسبت به کار مولد را در ارتباط با میزان ثروتمندترشدن هر کشور می داند. از این رو، محدود ساختن طبقه ی کارگر به نیروی کار مولد یک خطای بزرگ نظری است. از سوی دیگر در تعریف درسنامه ای قرن نوزدهمی عموماً شاهد تعریفی بسیار محدود از طبقه ی کارگر به عنوان کارگران صنعتی در بخش های تولید کالا هستیم. به همین ترتیب، در یک تعریف «مضیّق» که منبعث از تعریف کار مولد در برابر غیرمولد است، کارگرانی که در بخش استخراج، صنعت و یا حمل کالا به مبادی فروش، فعال اند تحت عنوان طبقه ی کارگر یا «پرولتاریا» تعریف می شوند. اما به این ترتیب، اگرچه گروهی کم وبیش همگن در یک طبقه ی خاص تعریف شده اند، اما از سویی به ویژه در سرمایه داری معاصر شاهد نسبت اندکی از کل جمعیت در این طبقه هستیم و از سوی دیگر بخش مهمی از مزدبگیران را از طبقه ی کارگر حذف کرده ایم. اما شمول طبقه ی متوسط جدید نیز در طبقه ی کارگر مشکلات بسیاری ایجاد می کند در چنین حالتی طبقه ی کارگر چنان طیف متنوعی از منظر درآمد، جهان بینی، سبک زندگی، جایگاه اجتماعی و جز آن پیدا می کند که نزدیک ساختن اقشار مختلف و سازمان دهی این طبقه را بسیار دشوار می سازد. نظریه پردازان مختلف دیدگاه های متفاوتی در مورد دامنه ی شمول و عدم شمول طبقه ی کارگر داشته اند. مثلاًنیکوس پولانزاس گروه های دستمزدبگیر، سوای نیروی کار مولد، را تحت عنوان خرده بورژوازی جدید تعریف می کنند. در تعریف ارنست مندل ویژگی تعیین کننده ی پرولتاریا در تحلیل مارکس از سرمایه داری اجبار اجتماعی ـ اقتصادی فروش نیروی کار فردی است. بنابراین نه تنها کارگران یدی صنعتی بلکه تمامی کارگران غیرمولد را که تابع همان محدودیت های بنیادی هستند دربرمی گیرد؛ یعنی همه ی کسانی که فاقد ابزار تولیدند و دسترسی مستقیم به وسایل معیشت ندارند، پول کافی ندارند که بدون کم وبیش فروش مستمر نیروی کار خود وسایل معیشت شان را خریداری کنند. همچنین می توان به دیدگاه اریک اولین رایت اشاره کرد. وی می نویسد: «کارگران مولد و غیرمولد هر دو استثمار می شود؛ هر دو دارای کار پرداخت ناشده ای هستند که از آنان استخراج شده تنها تفاوت آن است که در مورد کار مولد، زمان کار پرداخت نا شده صرفاً برای سرمایه داری که بخشی از ارزش اضافی را که از جای دیگر گرفته کاهش می دهد. در هر دو مورد، سرمایه دار دستمزدها را تا جایی که ممکن باشد پایین نگه می دارد؛ در هر دو مورد، سرمایه دار تلاش می کند با واداشتن کارگران به کار سخت تر بهره وری را افزایش دهد؛ در هر دو مورد با کنترل بر فرایند کار از کارگران خلع ید می شود، در هر دو مورد سوسیالیسم پیش شرط پایان بهره کشی است. نمی توان تفاوتی بنیادین به سبب کار مولد یا غیرمولد در مناسبات تولید سرمایه داری مشاهده کرد» (به نقل از کالینیکوس، طبقه ی متوسط جدید و سوسیالیست ها، 2006) بدین ترتیب، طبقه ی کارگر باید شامل تمامی نیروی کار دستمزدی باشد نه صرفاً کسانی که مستقیماً کار مولد انجام می دهند. اما مسئله ی مهمی که مانع می شود تمامی نیروی کار یقه سپید را جزو طبقه ی کارگر قرار دهیم این است که این گروه به شدت ناهمگن و نامتجانس است. برخورداری از حق بر وسایل تولید صرفاً ناشی از برخورداری از مالکیت آن ها نیست بلکه وقتی کنترل این وسایل تولید را در اختیار داشته باشید بدون آن که مالکیت شان از آن شما باشد عملاً جزو طبقه ی حاکم قرار می گیرد. این کنترل کننده می تواند یک مدیر ارشد دولتی در یک سیستم سرمایه داری دولتی یا مدیر عامل یک بنگاه بزرگ باشد. در این حالت به طور مؤثر کنترل ابزار تولید را در اختیار دارید اگرچه مالکیتش از آن شما نیست. اریک اولین رایت دو جایگاه طبقاتی تناقض آمیز را در همین چارچوب تشخیص می دهد نخست جایگاهی که مربوط به مدیران و سرپرستانی است که جایگاهی تناقض آمیز میان بورژوازی و پرولتاریا دارند و دوم برخی گروه های کارکنان نیمه مستقل که از سطوح نسبتاً بالایی از کنترل بر فرایند فوری کار برخوردارند و بنابراین جایگاهی تناقض آمی میان طبقه ی کارگر و خرده بورژوازی اشغال می کنند. مایکل تسوایک معتقد است که طبقه را باید برمبنای قدرت درک کرد نه برمبنای درآمد، ثروت و یا سبک زندگی، ولو آن که این عوامل به صورت طبقاتی تغییر کند. با استفاده از قدرت به مثابه نقطه ی آغازین، امکان آن را پیدا میکنیم که طبقه را به مثابه رابطه ای پویا نه مجموعه ای ایستا از مشخصه ها دریابیم. به نظر وی، بررسی طبقه به مثابه یک سوژه ی قدرت همچنین یافتن پیوندهای اندام وار بین طبقه و نژاد و جنسیت را امکان ذیر می سازد. نگاه به طبقه برمبنای درآمد، ثروت، سبک زندگی، یا آموزش آن را از نژاد و جنسیت که به مثابه مناسبات قدرت درک می شوند نه ویژگی های ذاتی که فرد از آن برخوردار است بهتر درک می شود. طبقه ی کارگر همه ی کسانی هستند که قدرت نسبتاً ناچیزی در محل کار دارند. در این چارچوب صندوق دار بانک، کارگر مرکز تلفنی، ماشین کار، کارگر ساختمانی، و کارگران خطوط تولید صندوق دار، منشی، پرستار، پرستاران خانگی، ـ ماهر و غیر ماهر، مرد و زن از هر نژاد و ملیتی و با هر گرایش جنسی کارگرند. (مایکل تسوایک، شش نکته درباره ی طبقه، مانتلی ریویو، ژوییه 2006) از منظری دیگر، اورسلا هیوز، نیروی کار بخش عمومی را از آن رو که برای سرمایه دار ارزش اضافی خلق نمی کند در زمره ی طبقه ی کارگر قرار نمی دهد اما تأکید دارد که « حالا که بخش عمومی به شکل فزاینده ای کالایی شده، دیگر چنین مسئله ای مطرح نیست. روابط سرمایه دارانه از طریق خصوصی سازی ها و برون سپاری ها عمیقاً وارد حوزه ی بخش عمومی شده است. چنین کارگرانی دیگر صرفاً برای تولید ارزش مصرفی برای خدمت گیران کار نمی کنند، بلکه برای سرمایه داران سود می سازند. حالا دیگر می توانیم بگوییم که آرزوی این فعالان چپ که در بخش عمومی کار می کنند عملی شده است و بخش هایی از طبقه ی کارگر به شمار می آیند.» (گفت وگوی سعید رهنما با اوسلا هیوز، نقد اقتصاد سیاسی، 1394) در مجموع، به نظر می رسد شاید دست کم در چارچوب کنونی سرمایه داری متأخر، تنوع درونی میان کارگران یقه سفید و به اصطلاح طبقه ی متوسط جدید مانع از آن باشد که در تحلیلی واقع بینامه آن ها را به صرف آن که ناگزیر از فروش نیروی کار خود در یک رابطه ی دستمزدی هستند جزو طبقه ی کارگر محسوب کنیم. اما تردیدی نیست که مهم ترین نیرویی که در ائتلافی دموکراتیک با طبقه ی کارگر در هر پروژه ی فراگیر قرار دارد همین طبقه ی متوسط جدید است. منبع: نقد اقتصاد سیاسی
پنجشنبه ، ۲۳اردیبهشت۱۳۹۵
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فراتاب]
[مشاهده در: www.faratab.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 33]
-
گوناگون
پربازدیدترینها