دانش - چرخه رو به زوال محيط‌زيست ايران

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: دانش - چرخه رو به زوال محيط‌زيست ايران

دانش - چرخه رو به زوال محيط‌زيست ايران

عبدالحسين طوطيايي*: شهر در تلاطم هميشگي هزاران اتومبيل كه سرگردان يا در پي هدفي در هم مي‌لولند، لحظه‌اي آرام ندارد. نمودار‌هاي آلودگي هوا، غريبانه فرياد مي‌زنند اما هشدار قرمزشان در هياهوي مردمي كه در جست‌وجوي حياتي بيشتر اما دانه مرگ و نيستي درو مي‌كنند، خريداري ندارد. راهيان شتابزده در صف جايگاه‌هاي سوخت، سهميه مرگ تدريجي براي فرداي ديگر دريافت مي‌كنند؛ جايي كه مرغان و كبوتران از لابه‌لاي شاخه‌هاي درختاني با رخسار زرد، مدت‌هاست كه از خواندن افتاده و آنها كه نيز بال و پري داشتند از اين پهنه نيستي خود را رهانيده‌اند تا شايد براي آيندگان اگر نه چهچهه كه مرثيه‌اي از مرگ درختان بسرايند. هزاران چراغ از سوداگران زمين در هر كوي و برزن شهر در بحث و جدل بر كاهش و افزايش بهاي زميني از آخرين سنگر‌هاي حيات سوسو مي‌زنند تا كه در آن فرداي بي‌انجام در گلوي نازكش بتن نابودي فروكنند. در شهر چراغ‌هايي از صد‌ها نمايشگاه و ده‌ها كارخانه خودرو نيز روشن است تا راه بر هزاران قرباني بگشايند كه از عفريت مرگ بگريزند. در اين وادي جنگ و گريز، جاده‌ها و اتوبان‌ها بي‌رحمانه با نفير دلخراش بولدوزرها چنگ بر سيماي جنگل‌ها، اين آخرين پاسداران سبز حيات زده و سينه مي‌گشايند تا كه فراريان از مرگ را نامحرمانه به وصال عروس سبز برسانند. سرانجام قربانيان در پس ساعت‌ها ازدحام، در حسرت وصال اين نوعروس،‌ اما تنها عجوزه‌اي زشت رو از آهن و سيمان و پلاستيك نصيبشان مي‌شود و آنها نيز با ارمغان حلقه‌اي آلوده از ديار خود بر انگشتانش، پيوندي نافرجام مي‌بندند.

توصيف فوق در كمترين كلمات، بخشي از تراژدي محيط‌زيست كشورمان را در كانون آن، كه تهران است، ترسيم مي‌كند. به راستي سازمان حفاظت محيط‌زيست كه دير زماني است وظايف خود را از حفاظت از حيات وحش به مفهوم كلي‌تر بستر حيات ارتقا داده است در اين چرخه رو به زوال چه نقشي را ايفا مي‌كند؟! سازمان حفاظت محيط‌زيست ضمن آنكه از تمامي ضعف‌هاي مشترك در سيستم ديوان‌سالاري و دولتي موجود رنج مي‌برد، در عين حال داراي ويژگي‌هايي متمايز است كه كاستي‌هاي آن را تشديد مي‌كند به دلايل زير:
- گرچه ضرورت وظايف محوله و حجم تشكيلاتي آن را در قامت يك وزارت قرار مي‌دهد اما به لحاظ اينكه مسوول آن از معاونان رئيس‌جمهور است، بنابراين عملا به جاي پاسخگويي به مجلس تنها توسط مقام مافوق خود حسابرسي مي‌شود. بنابراين قابل درك است كه اين معاونت تنها بتواند طرح‌هاي ظاهرا توسعه‌اي ارائه شده را با تاييد خود تطهير نمايد.
- از آنجا كه روند توسعه مدرنيزاسيون در كشور ما زودرس و تقريبا وارداتي به‌شمار مي‌آيد، هنوز مفهوم و اهميت محيط‌زيست كه در پي صنعتي‌شدن و آسيب‌هاي ايجاد شده بر بستر حيات در جوامع غربي به دركي عمومي تبديل شده و حتي در قالب ديدگاه‌هاي پست مدرنيسم ارزيابي مي‌شود، در جامعه ايران هنوز نهادينه نشده است. تلقي از مالكيت زمين در مناسبات قانوني و عرفي كشور ما مانند مالكيت دام و ساير ابزار توليد و متاثر از فرهنگ فئوداليسم است.
- با عنايت به نكته فوق در حال حاضر جامعه ايران از نظر فرهنگ توليد و مديريت از يك سو از مناسبات سنتي برخوردار است و از طرفي به يمن درآمد نفت داراي فرهنگ مصرفي مدرن و صنعتي است. به عنوان مثال بهداشت دوران طفوليت و دانش كنترل مرگ و مير نوزادان در كشور ما با جوامع توسعه يافته تا حدودي مشابه است اما ميانگين زاد و ولد در خانوارهاي ايراني تا چند سال قبل متاثر از فرهنگ دوران قديم كه در آن دوران هم مرگ و مير كودكان زيادتر و هم نيروي كار خانوار در اقتصاد معيشتي تاثيرگذار به‌شمار مي‌آمد. به همين دليل است كه در اين فرهنگ، توسعه صنعت وارداتي و توليد انبوه اتومبيل و تغييرالگوي مسكن به سرعت روياروي پايداري محيط‌زيست قرار گرفته و دولت مي‌كوشد آمار بيكاري و بحران مسكن را كاهش دهد، خود را در تضاد با قوانين بازدارنده زيست محيطي مي‌پندارد و بنابراين با دستورات قاطعانه به معاون، تلاش مي‌كند كه موانع از نظر خود ضد توسعه‌اي را از سر راه بر دارد.
- صرف‌نظر از سياست‌هاي خاص دولت حاضر، در بخش غيردولتي نيز همواره منافع صاحبان سرمايه و اهرم با الزامات زيست محيطي در تقابل و تعارض قرار دارد (اين مورد تقريبا در تمام كشور‌ها صادق است).
اگر بررسي فشرده‌اي از انبوه پرونده‌هاي حقوقي ادارات حفاظت محيط‌زيست استان‌ها و نيز سازمان ستادي آن در تهران داشته باشيم براي تلاش تقريبا بيهوده كاركنان زحمتكش اين سازمان كه همواره يا در مقابل صاحبان قدرت، سرمايه و رابطه‌اي براي تخطي‌هاي زيست‌محيطي قرار مي‌گيرند، متاسف خواهيم شد. اكثر اين پرونده‌هاي بي‌شمار از گزارش يك محيط‌بان از تجاوز صاحب اهرمي به منابع طبيعي يا عوارضي از واحد‌هاي صنعتي آغاز مي‌شود. پس از تكرار و تداوم مكاتبات با مقامات بالاتر سرانجام پرونده از مسير كند و هزارتوي دادگاه‌‌ها عبور مي‌كند. در اين گذرگاه طولاني نماينده‌هاي حقوقي سازمان در برابر وكلاي با تجربه صاحبان سرمايه سرانجام به‌جايي مي‌رسند كه همه چيز با يك صورتجلسه به خير و خوشي فيصله مي‌يابد و تنها پرونده‌اي قطور از هدر رفتن توان كاركنان سازمان و هزينه‌هاي تبعي به جاي مي‌ماند.
وظايف مشابه و غيرقابل تفكيك سازمان محيط‌زيست و بخش منابع طبيعي وزارت جهاد كشاورزي موجب مي‌شود كه اين دو پادشاه در اقليمي نگنجند.
با توجه به آنكه جايگاه انكارناپذير محيط‌زيست هنوز براي جامعه ما به خوبي تبيين نشده است، كنترل بازدارنده چنين جامعه‌اي بر عهده سازماني قرار مي‌گيرد كه هرگز براي آن مهيا نبوده و اصولا هم نبايد باشد و ممكن هم نيست. اين سازمان بايستي در عرصه اطلاع‌رساني (نشريات و رسانه‌هاي جمعي صدا و سيما و كتب درسي) بتواند با مردم رابطه‌اي فعال و آموزشي داشته باشد به گونه‌اي كه از هر شهروند اين كشور ديده‌باني علاقه‌مند، رايگان و حرفه‌اي براي حفاظت محيط بسازد.
تشكل‌هاي حمايت‌كننده و خودجوش از محيط‌زيست در تمام دنيا نوعا از بااحساس‌ترين و عاشق‌ترين مردم به جلوه‌هاي نظام هستي تشكيل مي‌شوند. حمايت و بهره‌گيري از توان بالقوه چنين تشكل‌هايي در كشورمان توسط سازمان حفاظت محيط‌زيست مي‌تواند بخش ارتباطات مردمي سازمان را فعال كند اما متاسفانه در اين زمينه سازمان تلاش برجسته و موثري را از خود بروز نمي‌دهد.
در دو دهه اخير اجراي هر طرح توسعه‌اي به انجام مطالعات زيست محيطي و بررسي اثرات پروژه مورد نظر بر محيط‌زيست وابسته شده است. از آنجا كه حتي در حيطه شركت‌هاي مشاور مطالعاتي موجود نيز اهميت محيط‌زيست از نگاه سنتي برخوردار است، به نظر مي‌آيد جهت مطالعات كليشه‌اي اين مشاوران از بررسي اثرات زيست محيطي پروژه به گونه‌اي باشد كه براي كارفرماي دولتي مانعي و محدوديتي تراشيده نشود. سازمان حفاظت محيط‌زيست بايد با برخوردي فعال، نظارت بر اين مطالعات را خود در انحصار بگيرد تا اين مطالعات نقش چرخ پنجم را ايفا نكند.
شايد مهم‌ترين نكته‌اي كه بايد در شرايط موجود سازمان حفاظت محيط‌زيست در نظر بگيرد تا اكوسيستم آسيب‌ديده كشورمان از اين بيشتر در معرض نابودي قرار نگيرد، تغيير و تصحيح نگاهش به جايگاه انسان در چرخه حيات است. آنچه تاكنون سازمان انجام داده يا تسليم آن مي‌شود متاثر از ديدگاه انسان‌محوري در چرخه حيات است اما در نگرش پست مدرنيستي جهاني، انسان نه محور كه جزئي از محيط‌زيست است و هرگز نبايد به نفع كوتاه‌مدت او چرخه حيات را از تعادل خارج كرد.
* عضو هيات علمي و بازنشسته سازمان تحقيقات كشاورزي
جمعه 24 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 345]