دژ دوردست‌ترين دشت شمال‌شرق

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: دژ دوردست‌ترين دشت شمال‌شرق

ايرانگردي- حميد رضا حسيني:
كوه، رود، دشت، دره، باغ، شاليزار، كرد، ترك، فارس، معماري ايران، هنر هندوستان، اسطوره، تاريخ...؛ اينها همه با هم در جايي جمع شده‌اند كه در قياس با اين سرزمين پهناور، يك وجب جا بيشتر نيست: كلات!

اما همين يك وجب جا آن قدر زيباست كه فردوسي بزرگ در وصفش مي‌گويد:
همان به كه سوي كلات و چرم/ برانيم و منزل كنيم از ميم
چپ و راست آباد و آب روان /بيابان چه جوييم و رنج روان

اين يك وجب جا، همان دژ نفوذ ناپذيري است كه تيمور گوركاني 14 بار به فتح آن كوشيد و ناكام ماند و همان قلعه امني است كه نادرشاه افشار خزاين به غنيمت آورده از هند را درونش پنهان ساخت.

با اين حال، از آن 24 ميليون زائر و مسافري كه هرسال به خراسان مي‌روند، كمتر كسي به سوي كلات راه كج مي‌كند ؛ اين راه از شمال مشهد آغاز مي‌شود و پس از عبور از روستاي پاژ ( زادگاه فردوسي) 145 كيلومتر آن سو‌تر به كلات مي‌رسد و پس از كلات، زميني نيست كه از خاكش عطر ايران به مشام برسد؛ آن سو‌تر هرچه هست خانه همسايه است: تركمنستان.

راه مشهد به كلات، مدام چهره عوض مي‌كند. گاه تو را بر ستيغ كوه مي‌برد و گاه به ژرفاي دره ؛ گاه خشكي تپه ماهورها را پيش رويت مي‌گذارد و گاه از ميان درختان انبوه گذرت مي‌دهد ؛ گاه آبي آسمان را در آيينه شاليزار قاب مي‌گيرد و گاه... . اصلا جاده مشهد به كلات راه رسيدن نيست، خود مقصدي است براي رفتن. اين را اگر آن 24 ميليون مسافر ندانند، مشهدي‌ها خوب مي‌دانند و از همين رو اگر روز تعطيل و فراغتي پيدا كنند، راه كلات را در پيش مي‌گيرند.

كلات را كوه‌هاي بلند در ميان گرفته‌اند و راه‌هاي طبيعي ورود به شهر كه محلي‌ها به آن دربند مي‌گويند، سخت و صعب العبور هستند. يكي كه از همه فراخ‌تر است، دربند ارغونشاه نام دارد و آن را رودخانه‌اي به نام ژرف رود از ميان كوه‌ها گشوده است. ژرف رود از جنوب غربي وارد كلات مي‌شود و پس از پيمودن طول شهر، از زاويه‌اي مخالف به كشور تركمنستان مي‌رود. در دهه‌هاي اخير، تونلي در كنار دربند ارغونشاه ساخته‌اند كه راه ورود به شهر را كوتاه‌تر و آسان‌تر كرده است.

اما مردمان كلات نيز براي خود حكايتي شنيدني دارند. گرچه كلات از قديم‌الايام جاي آبادي بوده است، اما آبادي خود در سه سده اخير را وامدار نادرشاه افشار است. هم از اين روست كه كلات را كلات نادري لقب داده‌اند. نادر اين دژ طبيعي را براي نگاهداري غنايمي كه از فتح هندوستان آورده بود، برگزيد و جماعتي از سپاهيانش را مأمور حفاظت از آن ساخت. چون سپاهيان او مخلوطي از فارس‌ها و ترك‌ها و كردها بودند، لاجرم كلاتي‌هاي امروز كه بازماندگان همان‌هايند، به اين سه قوم نسب مي‌رسانند و در شهر كوچك خويش به سه زبان با يكديگر سخن مي‌گويند. بيشترشان كشاورزي و باغداري مي‌كنند و زنانشان در قالي‌بافي مهارت بسيار دارند.

مهم‌ترين يادگار نادر در كلات، كاخي است به نام قصر خورشيد. اين قصر در ميان باغي بزرگ به شيوه باغ‌هاي ايراني بنا شده، اما ساختمانش تلفيقي است از معماري ايران و هندوستان ؛ چرا كه نادر علاوه بر سيم و زر و جواهر، هنرمندان زيادي را از هند به ايران آورد و زبده‌ترينشان را به آرايش قصر خورشيد واداشت. پس اگر حالا بر سنگ‌هاي نماي بيروني قصر، نقش ميوه‌هايي چون موز و آناناس را مي‌بينيم، نبايد گمان كنيم كه 300 سال پيش اجدادمان چنين ميوه‌هايي را مي‌شناخته اند و مي‌خورده اند. اينها هنر دست هندواني است كه به اقليم و سرزميني ديگر تعلق داشتند.

قصر خورشيد، ساختماني است سه طبقه ؛ طبقه زيرين كه همان زيرزمين باشد جايي است مخوف و تاريك كه گفته‌اند يا جاي نگاهداري بخشي از خزاين نادر بوده يا زنداني براي مغضوبين درگاه. اما حالا به همت سازمان ميراث فرهنگي خراسان، نمايشگاهي است كه مراحل بازسازي قصر خورشيد در سال‌هاي اخير را به تصوير مي‌كشد.

طبقه دوم يا هم كف، تالاري بزرگ در ميان دارد و اتاق‌هايي در پيرامون. تالار با تزييناتي به شيوه بناهاي صفوي آراسته و طلا كاري شده است و چون دورادور ديوار آن كتيبه‌اي حاوي سوره نبأ با تاريخ مرگ نادر ( 1160 ه.ق ) به چشم مي‌آيد، برخي چنين نتيجه گرفته‌اند كه نادر قصر خورشيد را به ‌عنوان آرامگاه خويش بنا كرده بود. (آرامگاه كنوني او در مركز شهر مشهد قرا دارد.)

طبقه سوم نيز گنبد استوانه‌اي بزرگي است كه از 66 نيم ستون سنگي تشكيل يافته بدين سبب در تمام بناهاي تاريخي ايران يكتا و بي‌همتا ست. از كنار اين گنبد مدور مي‌توان باغ زيباي پيرامون قصر و نماي عمومي شهر كلات را تماشا كرد.

در ميان اين منظره دلفريب، آنچه بيش از همه جلب توجه مي‌كند، گنبد فيروزه‌اي رنگ مسجدي است كه درست در محور قصر خورشيد و چشم در چشم آن جاي گرفته است. مسجد به صفت گنبد زيبايش كبود گنبد خوانده مي‌شود. يادگاري است از دوره سلجوقيان ( سده پنجم و ششم هجري ) و شاهدي است بر اهميت و آباداني كلات در آن روزگار. اين مسجد بعدها، يك بار در زمان نادرشاه و يك بار در زمان فتحعليشاه قاجار مرمت شد و امروز زير گنبد بلند خويش، جسم پاك شهيدان كلات را درآغوش كشيده است. بعد از اين دو بناي فاخر، سومين اثر تاريخي بزرگ در كلات، بند نادري است كه گرچه نام خويش را مثل خيلي از داشته‌هاي كلات از فاتح هندوستان گرفته، اما احتمالا او فقط مرمتگرش بوده، نه سازنده‌اش.

بند نادري با 70 متر ارتفاع و عرضي متغير بين 7 تا 12 متر، روي ژرف رود بنا شده است و طبق شواهد موجود ممكن است در دوره ايلخانان مغول ( سده هفتم و هشتم هجري ) از سنگ و آجر و ساروج ساخته شده باشد.

غير از اين‌ها بايد از برج و باروي كلات نام برد كه پيش از دوره نادروجود داشته و به دستور او تجديد ساختمان شده است. پايين برج و بارو و مشرف به دربند ارغونشاه كتيبه‌اي ناتمام به زبان تركي وجود دارد كه از صفات داشته و نداشته نادر مي‌گويد. در روستاي خشت در 13 كيلومتري كلات نيز استحكامات و آب انبارهاي روستاي خشت خودنمايي مي‌كنند كه باز از دوره نادر باقي مانده اند. اثر ديگر، يك رشته لوله سنگي است كه آب شيرين نهر قره سو را از 12 كيلومتري كلات به شهر مي‌آورده است و حالا جز تكه‌هايي از آن باقي نيست. هوش سرشاري نمي‌خواهد كه آدم حدس بزند اين يكي هم از روزگار نادر به جا مانده است.
به اين‌ها بايد بقاياي قلعه فرود در روستاي گرو در يك كيلومتري شمال غربي كلات را افزود كه عمرش به دوره پيش از اسلام مي‌رسد و شايد جايگاه فرود افسانه‌اي در شاهنامه فردوسي بوده است.

اينها جملگي در طبيعت زيبايي قرار دارند كه وصفش نه گفتني است نه شنيدني، بلكه ديدني است. حالا اگر مي‌خواهيد به كلات برويد، بايد بدانيد كه نه در زمستان مي‌توان رفت كه جاده پربرف و شهر سرد و سوزان است و نه در هفته‌هايي از پاييز كه باران‌هاي سيل آسا معروف به هفته بار حتي كلاتي‌ها را در خانه حبس مي‌كند. بهار و تابستان بهترين هنگام براي ديدار كلات است و اگر خودروي شخصي نداريد، اتوبوس و سواري در ميدان بار نوغان در شمال شهر مشهد، شما را به مقصد مي‌رساند. با اتوبوس 3 تا 4 ساعت راه است و با سواري 2 تا 3 ساعت.

اين يك وجب جا، درست روي پشت اين گربه بزرگ و دوست داشتني، مينياتوري است از همه زيبايي‌هاي سرزمين پهناورمان ايران.

تاريخ درج: 20 خرداد 1387 ساعت 10:24 تاريخ تاييد: 20 خرداد 1387 ساعت 15:37 تاريخ به روز رساني: 20 خرداد 1387 ساعت 15:33
دوشنبه 20 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 465]