تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارشهای سیلآسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارشهای سیلآسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان میشوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستورانها و کافهها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1838341037
پاسخ به شبهه «اخلاقی بودن قربان شدن اسماعیل(ع)»
واضح آرشیو وب فارسی:وارث: برخی از شبهات در خصوص این واقعه اخلاقی بودن امر قربانی کردن حضرت اسماعیل(ع) را زیر سوال برده است؛ ابوالقاسم فنایی در نوشتاری طولانی سعی کرده است به این شبهه پاسخ دهد.وارث : «آیا قربانی کردن خود در راه خداوند کاری اخلاقی است؟»، اگر پاسخ این پرسش مثبت باشد، آنگاه می توان ادعا کرد که کار فرزند ابراهیم اخلاقاً موجه بوده است. کار خود ابراهیم نیز از دو جهت موجه بوده است: یکی این که قربانی کردن فرزند قربانی کردن خود است و دیگری این که کمک کردن به دیگری برای قربانی کردن خود در راه خدا از نظر اخلاقی نادرست نیست. همچنین می توان پرسید: اگر خودکشی برای رها شدن از درد و رنج جانکاهی که بیماران صعب العلاج به آن دچارند اخلاقاً موجه است، چرا قربانی کردن خود در راه خدا به شرطی که درد و رنجی برای دیگران در بر نداشته باشد و حق دیگران را ضایع نکند، اخلاقاً ناموجه باشد؟ ۱. مقدمه از عید قربان گذشته تاکنون بسیاری از دوستان عزیز در فضای مجازی در باب داستان ابراهیم و فرزندش اظهارنظر کرده اند. شخصاً از این اظهارنظرها و گفتگوهای مکتوب بسیار آموخته ام و از این بابت از همه این عزیزان سپاسگزارم. نظر به این که برخی از این اظهارنظرها ناظر به گفتگوی من با سایت ایسکانیوز و متضمن نقدی بر خوانش بنده از این داستان است، برآن شدم در قالب نوشته ای کوتاه هم صورت بندی دقیق تری از موضوع یا موضوعات مورد بحث به دست دهم و هم نکات تازه ای را که از گفتگو با این عزیزان یا مطالعه نوشته هایشان آموخته ام، یا در اثر این گفتگوها به ذهنم رسیده مکتوب کنم. اگرچه امید رسیدن به توافق بر سر نتیجه ای رضایت بخش در باب موضوعات پیچیده و مناقشه برانگیزی مانند مضمون این قصه اندک است، بی گمان روشن تر شدن صورت مسئله می تواند به عنوان گامی در راستای نزدیکتر شدن به این هدف قلمداد شود. ۲. جنبه های چالش برانگیز داستان به نظر می رسد که این داستان من حیث المجموع از پنج جهت چالش برانگیز و نیازمند شرح و توضیح است. اول از جهت تفسیری، دوم از جهت الاهیاتی، سوم از جهت اخلاقی، چهارم از جهت فلسفه اخلاقی و پنجم از جهت معرفت شناسانه. ۱/۲) از جهت تفسیری پرسش این است که تفسیر وفادار به متن و منطبق با ضوابط هرمنیوتیکی و اصول زبانی آیات مربوط به این قصه در قرآن کدام است. ۲/۲) از جهت الاهیاتی این داستان با برخی از مسائل و موضوعات مهم الاهیاتی ارتباط تنگاتنگی دارد ـ مانند اوصاف اخلاقیِ خداوند، عصمت انبیا، رابطه دین و اخلاق، معنای وحی، رابطه رؤیا با وحی، معنای توحید و اخلاص در پرستش ـ و برخی از باورهای سنتی و رایج در این زمینه ها را به چالش می کشد. ۳/۲) از جهت اخلاقی این داستان از پنج نظر اهمیت دارد: اول، سازگاری فرمان خداوند به قربانی کردن انسانی بیگناه با ارزش های اخلاقی. دوم، سازگاری اقدام ابراهیم به قربانی کردن فرزندش با ارزش های اخلاقی. سوم، سازگاری اقدام فرزند او، اسماعیل یا اسحاق، با ارزش های اخلاقی. چهارم، سازگاری قربانی کردن حیوانات با ارزش های اخلاقی، و پنجم درس اخلاقی این داستان برای ما، یعنی کسانی که قرار است ابراهیم و فرزند او برایشان الگو باشند. ۴/۲) از جهت فلسفه اخلاقی، اهمیت این داستان بدین خاطر است که بر اساس تفسیر ظاهرگرایانه از آیات مربوط به این داستان می توان از آن به عنوان شاهدی نَقلی/ وحیانی به سود نظریه فرمان الاهی (تقدم دین بر اخلاق) و به زیان نظریه تقدم اخلاق بر دین استفاده کرد. ۵/۲) از جهت معرفت شناسانه دست کم چند پرسش اساسی زیر در این جا قابل طرح است: (۱) تجربه رؤیا چه تفاوت هایی با تجربه بیداری دارد؟ (۲) آیا رؤیا می تواند برای شخصی که چنین تجربه ای را از سر می گذراند یکی از منابع معرفت/ توجیه قلمداد گردد؟ (۳) اگر آری، شرایط اعتبار/ وثاقت معرفت شناختی رؤیا چیست؟ (۴) آیا رؤیای یک شخص می تواند برای اشخاص دیگری که این تجربه را از سر نگذرانده اند نیز یکی از منابع معرفت/ توجیه محسوب شود؟ (۵) آگر آری، شرایط اعتبار/ وثاقت معرفت شناختی رؤیا برای دیگران چیست؟ (۶) آیا رؤیای پیامبران با رؤیای اشخاص عادی از حیث ارزش و اعتبار معرفت شناختی تفاوت دارد؟ پرداختن نگارنده به این داستان عمدتاً به خاطر ربط آن به فلسفه اخلاق، و به منظور یافتن راه حلی خردپسند برای چالشی بوده که خوانش رایج این داستان برای نظریه تقدم اخلاق بر دین پدید می آورد، هرچند چنان که پیداست میان جهات یا ابعاد گوناگون این قصه ارتباطی دو سویه برقرار است و هر بحثی درباره یکی از این جهات به ناگزیر پای جهات دیگر را به میان می کشد. متأسفانه برخی از منتقدان «زمینه» بحث را به کلی نادیده گرفته و سخنان نگارنده را از «سیاق» آن خارج کرده اند. ۳. خوانش رایج و خوانش درست داستان نیازی به گفتن ندارد که نخستین گام در راستای حل هر مسئله ای عبارت است از به دست دادن صورت بندی دقیق، روشن و درستی از مسئله. ادعای نگارنده در این مورد این است که خوانش رایج و مشهور از این داستان درست و دقیق نیست، و لذا برخی از داوری هایی که درباره ابعاد اخلاقی این داستان صورت می گیرد شتابزده و مبتنی بر تسامح است و از خوانش نادقیق یا نادرست داستان سرچشمه می گیرد. اگر این ادعا مقرون به صواب باشد، آن گاه می توان نتیجه گرفت که توضیح یا برطرف کردن برخی از ابهاماتی که این داستان را در خود پوشانده اند در گرو تصحیح خوانش رایج از داستان است. ۱/۳) خوانش رایج از این داستان می گوید: «خداوند از طریق رؤیا به ابراهیم فرمان می دهد که کودک بیگناه خود را قربانی کن و او هم به چنین کاری اقدام می کند، هر چند پیش از این که وی موفق شود نیت خود را عملی کند، فرمان تازه ای از خداوند دریافت می کند، و بر اساس این فرمان جدید گوسفندی را به جای آن کودک قربانی می کند». بر اساس این خوانش نتیجه گیری می شود که چون کشتن کودکی بیگناه آشکارا فعلی غیر اخلاقی است، بنابراین اگر این داستان درست باشد، هم خدا در این جا فرمانی غیر اخلاقی صادر کرده و هم ابراهیم در پیروی از این فرمان به کاری غیر اخلاقی اقدام کرده است. علاوه بر این، قربانی کردن گوسفند صرفاً برای جلب خشنودی خداوند نیز کاری غیر اخلاقی به نظر می رسد. سوای داوری های اخلاقی مترتب بر خوانش رایج از این داستان، این خوانش پیامدها یا پیش فرض های فلسفه اخلاقی مهمی در باب رابطه دین و اخلاق دربردارد و نظریه تقدم اخلاق بر دین را با چالشی جدی مواجه می کند. ۲/۳) هم در گفتگوهای قبلی و هم در گفتگوی سال گذشته ام با سایت ایسکانیوز بخشی از کوشش بنده این بود که نشان دهم که این خوانش درست و دقیق نیست و از چند جهت با خوانش درست داستان تفاوت دارد؛ تفاوت هایی که به سهولت نمی توان از کنارشان گذشت و نادیده شان گرفت. این تفاوت ها از نظر اخلاقی مربوط به نظر می رسند و ممکن است در داوری اخلاقی ما تأثیر داشته باشند. البته این بدین معنا نیست که خوانش درست داستان به یکباره همه ابهامات یا معضلات الاهیاتی و اخلاقیِ خوانش رایج را بر طرف می کند. اما چنان که به زودی خواهیم دید، دست کم می توان ادعا کرد که این خوانش با مشکلات و ابهامات کمتری مواجه است. کمترین حسنی که تصحیح خوانش این داستان دربر دارد این است که با مفروض گرفتن این خوانش ما ناگزیر خواهیم شد با یک یا چند مسئله واقعی دست و پنجه نرم کنیم تا شبه مسئله(های) خیالی و بی اساس. ۳/۳) به گمان من خوانش درست داستان، یعنی خوانشی که به متن آیات قرآن درباره این قصه (آیات ۱۰۱-۱۰۸ سوره صافات) وفادار است، از این قرار است. ابراهیم تجربه ای را در حال خواب از سر می گذراند. این رؤیا چندین بار تکرار می شود. ابراهیم در این رؤیاها می بیند که فرزند خود را قربانی می کند. مضمون این رؤیاها را بدون این که تفسیر/ تعبیر کند، با فرزند خود، که کودک نیست، بلکه بالغ و عاقل است، و همراه پدر خود در حال انجام مراسم حج است، و در بازسازی بنای کعبه نیز دستیار او بوده، در میان می گذارد. از گفتگوی بعدی این دو در ادامه داستان معلوم می شود که ابراهیم و فرزند او تفسیر/ تعبیر یکسانی از آن مضمون این رؤیاها دارند. این تفسیر یا تعبیر در کلام فرزند ابراهیم آمده است، اما ابراهیم با آن مخالفت نکرده است. بر اساس این تفسیر/ تعبیر، رؤیاهای ابراهیم متضمن دو فرمان است، نه متضمن یک فرمان آن گونه که خوانش رایج داستان می گوید. مخاطب یکی از این دو فرمان ابراهیم و مخاطب دیگری فرزند اوست. فرمانی که ابراهیم مأمور به اجرای آن است عبارتست از قربانی کردن فرزند (در راه خداوند)، و فرمانی که فرزند ابراهیم مأمور به اجرای آن است عبارتست از قربانی کردن خود (در راه خداوند). آیات قرآن هیچ دلالتی بر این ادعا ندارند که کدام یک از این دو فرمان اصلی و کدام یک از آن ها فرعی است. نظرخواهی ابراهیم از فرزند خود و نیز تعبیر «اَسلَما» به جای «اَسلَمَ» (صیغه تثنیه به جای صیغه مفرد) آشکارا بر این نکته دلالت می کند که رؤیاهای ابراهیم متضمن دو فرمان از جانب خداوند بوده است. ۴/۳) از این خوانش چند نتیجه مهم و سرنوشت ساز به دست می آید. اولاً، اقدام به قربانی کردن کار/ فعلِ مشترک پدر و فرزند است، نه کار/ فعلِ پدر فقط. یعنی در این داستان نسبت ابراهیم و فرزندش نسبت قاتل و مقتول نیست. ثانیاً، صورت مسئله کشتن کودکی بیگناه به دست پدر خود نیست، بلکه اقدام به قربانی کردن یک انسان بالغ و عاقل با همکاری و رضایت قلبی دو طرف ماجراست. ثالثاً، درست است که تفسیر یا تعبیر ابراهیم و فرزند او این است که رؤیاهای ابراهیم متضمن «فرمان» است، اما در هیچ جای داستان هیچ تصریحی به سود این ادعا وجود ندارد که این فرمان از جانب خداوند صادر شده است، هر چند تعبیر «فلَمّا اَسلَما» به نحوی غیر مستقیم به این نکته اشاره می کند که این فرمان از جانب خداوند نازل گردیده است. همچنین در روایت قرآن از این داستان هیچ تصریحی به ذبح گوسفند به جای فرزند نیامده است؛ تعبیر «وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» قابل تفسیرهای گوناگون است، و ذبح گوسفند یکی از این تفسیرهاست. ۴. پرسش های اخلاقیِ مترتب بر خوانش درست داستان بر اساس این خوانش، پرسش های اخلاقی درستی که درباره ی این داستان می توان مطرح کرد و در جستجوی پاسخ آن ها برآمد این هاست: (۱) آیا اقدام فرزندِ ابراهیم برای قربانی کردن خود در راه خداوند از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ (۲) آیا اقدام ابراهیم برای قربانی کردن فرزند عاقل و بالغ خود در راه خداوند با رضایت کامل او از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ (۳) آیا فرمان خداوند خطاب به فرزند ابراهیم مبنی بر قربانی کردن خود در راه او از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ (۴) آیا فرمان خداوند خطاب به ابراهیم مبنی بر قربانی کردن فرزند خود با رضایت آن فرزند در راه خداوند از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ (۵) آیا فرمان خداوند مبنی بر قربانی کردن حیوانات به جای انسان برای کسب رضای خداوند از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ (به فرض این که بپذیریم که مراد از «ذبح عظیم» گوسفند بوده است). (۶) آیا قربانی کردن حیوانات به جای انسان ها برای کسب خشنودی خداوند از نظر اخلاقی کاری نادرست است؟ ( به فرض این که بپذیریم مراد از «ذبح عظیم» گوسفند بوده است). ۵. رابطه منطقی پرسش های اخلاقی ناظر به داستان ۱/۵) نکته مهمی که در این جا باید به آن توجه کنیم این است که فرمان خداوند به ابراهیم و فرزند او تنها در صورتی غیر اخلاقی خواهد بود که ما پیشاپیش یعنی با صرف نظر از فرمان خداوند، غیر اخلاقی بودن فعلی را که خداوند به آن فرمان داده است مفروض بگیریم. در واقع یکی از لوازم نظریۀ استقلال اخلاق از دین یا تقدم آن بر دین این است که بعضی از کارها فی حد نفسه غیر اخلاقی اند و فرمان خداوند به کاری که فی حد نفسه، یعنی با صرف نظر از فرمان او، غیر اخلاقی است، تغییری در منزلت اخلاقی آن کار ایجاد نمی کند و آن را به کاری اخلاقی بدل نخواهد کرد، بلکه بر عکس غیر اخلاقی بودن آن کار موجب می شود که فرمان خداوند هم غیر اخلاقی شود. همان گونه که یکی از لوازم نظریه وابستگی اخلاق به دین یا تقدم دین بر اخلاق این است که منزلت اخلاقی افعال صد در صد تابع امر و نهی خداوند است و با تغیر امر و نهی او حکم اخلاقی افعال نیز تغییر خواهد کرد. به همین دلیل، به گمان من پاسخ پرسش های (۲)، (۳) و (۴) در فهرست بالا منطقاً در گرو پاسخ به پرسش (۱) است. اگر قربانی کردن خود در راه خداوند اخلاقاً نادرست/ ناروا/ ناموجه باشد، آن گاه می توان ادعا کرد که هم اقدام ابراهیم و فرزند او اخلاقاً ناروا بوده است و هم فرمان خداوند به این دو برای انجام چنین کاری. اما اگر قربانی کردن خود در راه خدا اخلاقاً درست/ روا/ موجه باشد، در این صورت می توان ادعا کرد که هم فرمان خداوند به ابراهیم و فرزند او و هم اقدام این دو در پیروی از این فرمان از نظر اخلاقی مشکلی ندارد. همچنین اگر محتوای این داستان طبق تفسیر/ تعبیر ابراهیم و فرزند او با ارزش های اخلاقی سازگار باشد، این داستان چالشی برای نظریه تقدم اخلاق بر دین ایجاد نخواهد کرد، بلکه با آن سازگار خواهد بود. بنابراین، مرکز ثقل بحث درباره جنبه اخلاقی و فلسفۀ اخلاقی این داستان پرسش (۱) است.[۱] ۲/۵) نکته دیگری که در این جا نباید مغفول بماند این است که فردی که قرار است قربانی بشود، فرزند ابراهیم است نه شخصی دیگر. اگر فرزند را امتداد هستی پدر و مادر بدانیم، دیدگاهی که در فرهنگ و ادبیات فارسی در پس پشت تعابیری همچون ”پاره ی تن" یا «جگرگوشه» نهفته است، آن گاه قربانی کردن فرزند عین قربانی کردن خود خواهد بود، نه قربانی کردن دیگری. به تعبیر زیبای دکتر آرش نراقی، ”پدری که به قربانی کردن فرزند خود اقدام می کند، پیش از قربانی کردن آن فرزند هزار بار مرده است". در این فرض فعل ابراهیم مصداقی از قربانی کردن خود در راه خداست، نه قربانی کردن دیگری در راه خدا. ۳/۵) به هر تقدیر، به گمانم داوری اخلاقی درباره ی کارهایی که در فهرست بالا آمده به وضوح و روشنی داوری اخلاقی درباره ی کشتن کودکی بیگناه در راه خدا و فرمان خداوند به کشتن چنین کودکی نخواهد بود. از منظر اخلاقی قربانی کردن فرزند بالغ و عاقل خود با اطلاع و رضایت او (مورد الف)، چه آن را مصداقی از قربانی کردن خود بدانیم و چه آن را مصداقی از قربانی کردن دیگری بدانیم، فرق دارد با قربانی کردن کودکی بیگناه به اکره و اجبار یا به نحو غافل گیرانه و بدون رضایت قلبی و همکاری او (مورد ب). البته این بدین معنا نیست که (الف) به وضوح و به نحوی بدیهی کاری اخلاقی است، بلکه به این معناست که غیر اخلاقی بودن (الف) به روشنی غیر اخلاقی بودن (ب) نیست، و حکم به نااخلاقی بودن (ب) را نمی توان شتابزده و بدون درنظر گرفتن تفاوت های این دو مورد از (ب) به (الف) سرایت داد. دست کم این است که شخص باید بتواند نشان دهد که تفاوت های موجود بین این دو مورد اخلاقاً مربوط نیست، و در حکم اخلاقی عمل یا میزان وضوح و روشنی آن تأثیری ندارد. ۴/۵) غرض من از ذکر مثال اتانازی (کمک به خودکشی بیماران صعب العلاج) نیز همین بوده است که نشان دهم مورد الف با مورد ب فرق دارد، و با قطعیت و قاطعیتی که در مورد ضد اخلاقی بودن اقدام به کشتن شخصی در مورد ب می توان داوری کرد، نمی توان درباره ی اقدام مشترک او با قربانی شونده در مورد الف داوری کرد، نه این که اخلاقی بودن اقدام شخص در مورد الف روشن و بدیهی است. ۵/۵) به نظر می رسد که بر اساس خوانش درست از این داستان، که در بندهای (۳/۳) و (۴/۳) آمد، پاسخ به پرسش از این که «آیا قربانی کردن فرزندِ خود به شرط رضایت فرزند برای خدا کاری اخلاقی است؟»، در گرو پاسخ به این پرسش خواهد بود که «آیا قربانی کردن خود برای خدا اخلاقی است؟». اگر این تحلیل درست باشد، آن گاه می توان مسئله را به این شکل صورت بندی کرد: با فرض این که خداوند به فرزند ابراهیم فرمان داده باشد که خود را در راه من قربانی کن، می توان پرسید: «آیا قربانی کردن خود در راه خداوند اخلاقی است؟» تا «فرمان خداوند به چنین کاری نیز با اخلاق سازگار باشد»، و «اطاعت ابراهیم و فرزند او از چنین فرمانی نیز با اخلاق سازگار باشد». در ادامه این بحث به بررسی و نقد چند راه حل می پردازم. ۶. راه حل نخست: تقدم دین بر اخلاق این راه حل بر این پیش فرض مبتنی است که معضلات یا چالش های اخلاقی که این داستان پدید می آورد از این پیش فرض نادرست در فلسفه اخلاق سرچشمه می گیرد که «اخلاق مقدم بر دین است». اما اگر این پیش فرض کنار گذارده شود، به سهولت می توان پذیرفت که هم فرمان خداوند و هم رفتار ابراهیم و فرزند او غیر اخلاقی نبوده است. براین اساس، معضلات و چالش های اخلاقی موبوط به این داستان تنها از رهگذر تصحیح مفروضات فلسفه اخلاقی قابل حل و فصل است. اگر این پیش فرض فلسفه اخلاقی بدیل را بپذیریم که اخلاق از دین سرچشمه می گیرد و خوبی و بدی اخلاقی تابع اراده و فرمان خداوند است، در این صورت معیاری بیرونی، فراتر و مستقل از فرمان خداوند برای تشخیص خوبی و بدی اخلاقی و داوری درباره شأن اخلاقی افعال خداوند و افعال آدمیان وجود نخواهد داشت، تا بر اساس آن معیار بتوان ادعا کرد که فرمان خداوند و فعل ابراهیم و فرزند او در تبعیت از این فرمان با اخلاق ناسازگار است. یعنی کشتن انسان فی حد نفسه از نظر اخلاقی خنثی است و درستی و نادرستی آن تابع فرمان خداوند است. در ادبیات فلسفه اخلاق این نظریه را «نظریه فرمان الاهی» نامیده اند. این نظریه هم در فرهنگ اسلامی سابقه بلندی دارد و هم در فرهنگ غرب. به گمان نگارنده این نظریه به دلایلی که در این جا مجال شرح و بسط شان وجود ندارد پذیرفتنی نیست.[۲] راه حل های بعدی، نظریه تقدم اخلاق بر دین را به عنوان نظریه ای فلسفه اخلاقی مفروض می گیرند. ۷. راه حل دوم: تفکیک ساحت ایمان از ساحت اخلاق کرکگور، متأله اگزیستانسیالیست و مشهور دانمارکی، یکی از کسانی است که به تفصیل به این داستان پرداخته و کوشیده است در باب آن نظریه پردازی کند. وی ساحات زندگی آدمیان را به سه ساحتِ زیبایی شناختی، اخلاقی و دینی تقسیم می کند و بر این باور است که از نظر ارزشی ترتبی طولی میان این سه ساحت برقرار است؛ بدین معنا که زندگی مبتنی بر ارزش های اخلاقی با ارزش تر از زندگی مبتنی بر ارزش های زیبایی شناسانه است و زندگی در ساحت دینی یا ایمانی با ارزش تر از زندگی در ساحت اخلاقی. البته کرکگور اخلاق را به دین منحل نمی کند و فرونمی کاهد، یعنی اخلاق را تابع دین نمی داند و به تقدم وجودشناسانه یا زبان شناسانه یا منطقی یا حتا روان شناسانه دین بر اخلاق قائل نیست، بلکه به تقدم معنوی یا اگزیستانسیالیستی دین بر اخلاق قائل است. وی بر این باور است که از منظر معنوی یا اگزیستانسیالیستی ساحتی فراتر از ساحت اخلاق وجود دارد و در کسانی که در آن ساحت زندگی می کنند به فرمان خداوند ارزش های اخلاقی را نادیده می گیرند. فداکردن اخلاق به پای ایمان غیر از فداکردن آن به پای لذت است. برطبق این دیدگاه، ارزش های اخلاقی تابع فرمان خداوند نیست، بلکه این ارزش ها در مقام عمل به فرمان خداوند نقض می شود. به باور کرکگور ایمان حقیقی و تسلیم مطلق در برابر اراده خداوند اقتضا می کند که شخص مؤمن حاضر باشد در صورت صدور فرمانی مخالف ارزش های اخلاقی از خداوند آن ارزش ها را نقض کند و نادیده بگیرد. داستان ابراهیم آزمون دشواری بود که ابراهیم از بوته آن سربلند بیرون آمد و به همین خاطر شایسته لقب «شهسوار ایمان» یا «پدر ایمان» گردید. البته ممکن است مؤمنان راستین در مقام عمل هیچگاه در چنین موقعیت دشواری قرار نگیرند و عملاً ناگزیر نشوند به خاطر اطاعت از فرمان خدا ارزش های اخلاقی را زیرپا بگذراند؛ آنچه در این جا مهم و تعیین کننده است تصمیم و اراده پیشینی شخص و آمادگی روحی و روانی او برای انجام چنین کاری در صورت صدور چنین فرمانی از جانب خداوندست. این معنای تسلیم مطلق در برابر خداوندست که همان گوهر ایمان حقیقی ست. بنابراین، از نظر کرکگور فرمان خداوند منزلت اخلاقی عمل را عوض نمی کند. مؤمن حقیقی کسی ست که با خود می گوید با این که مضمون فرمان خداوند غیر اخلاقی یا ضد اخلاقی ست، ایمان به خدا اقتضا می کند که من در صورت تعارض فرمان خداوند با فرمان اخلاق تبعیت از فرمان او را بر تبعیت از فرمان اخلاق مقدم بدارم. ۸. راه حل سوم: تلقی اسطوره ای یکی از ساده ترین و کوتاه ترین راه ها برای حل معضلات اخلاقی، الاهیاتی و فلسفه اخلاقی این داستان این است که آن را «اسطوره» بدانیم، و به یک درهم آرزوی همگان را برآوریم. چنین تفسیری از این داستان البته غریب و نامأنوس نیست، و نظیر آن در مورد داستان های دیگری که در متون مقدس آمده مانند داستان خلقت آدم و حوا از سوی برخی از متفکران ابراز شده است. البته این ادعا که متون مقدس از زبان اسطوره و گفتمان اسطوره ای برای برآوردن مقاصد خود بهره می گیرند با مذاق «ظاهرگرایان» سازگار نیست و هضم آن بر هاضمه خرد عامه متدیان سنگینی می کند. اما اگر بتوان نشان داد که این زبان و گفتمان کارکرد سازنده و حکیمانه ای دارند که آن کارکرد در راستای اهداف خداوند در نزول کتاب های آسمانی قرار دارد، به لحاظ نظری این ادعا مشکلی برای منظومه ی باورهای الاهیاتی و اخلاقی ایجاد نخواهد کرد، هرچند در این صورت ما ناگزیر خواهیم شد برای این پرسش که «پیام این داستان اسطوره ای برای خوانندگان متون مقدس چیست؟»، پاسخی قانع کننده بیابیم. طبیعتاً این پیام یا معنوی خواهد بود یا اخلاقی، اما با توجه به این که محتوای این داستان اسطوره ای به ظاهر با شهودهای اخلاقی متعارف آدمیان ناسازگاری دارد، مشکل به نظر می رسد بتوان با قول به اسطوره ای بودن این داستان مسئله را به نحوی شایسته و رضایت بخش حل کرد. به تعبیر روشن تر، به نظر می رسد پذیرش این که این داستان اسطوره است مشکل یا مشکلات موردنظر را حل نمی کند. فراموش نکنیم که دیدگاهی که می گوید این داستان اسطوره است اساساً برای این مطرح می شود که مشکل یا مشکلات مورد بحث را حل کند. ۹. راه حل چهارم: تلقی تاریخی ـ جامعه شناسانه راه حل چهارم این است که تفسیر واقع گرایانه از این داستان را بپذیریم، یعنی بر اساس گواهی متون مقدس بپذیریم که به لحاظ تاریخی چنین داستانی واقعاً رخ داده است. چنین خوانشی از متن این مزیت را دارد که با معنای ظاهری متن سازگار است. و برگرفتن این معنا مبتنی بر این قاعده ی مهم هنجاری در مقام تفسیر است که ما تنها در صورتی حق داریم از معنای ظاهری متن دست برداریم که قرینه ای قوی تر علیه این معنا در دست داشته باشیم. بر این اساس کسانی که تفسیر اسطوره ای از این داستان را ترجیح می دهند ناگزیرند نشان دهند که چنین قرینه ای در مانحن فیه وجود دارد. یکی از راه حل هایی که می توان برای حل معضلات این داستان بر اساس تفسیر واقع گرایانه از آن ارائه کرد، راه حلی است تاریخی ـ جامعه شناسانه. این راه حل این نکته را مفرض می گیرد که اصلاحات اخلاقی فرایندی تدریجی دارد، و لذا در مورادی یک مصلح اخلاقی ناگزیر است در گام نخست، جایگزینی برای سنت غیر اخلاقی رایج پیشنهاد کند که خود این جایگزین به لحاظ اخلاقی صد در صد درست و مطلوب نیست، اما میزان بدی اخلاقی آن کمتر از سنت رایج است. اگر این قاعده کلی جامعه شناسانه را بپذیریم و آن را به این پیش فرض تاریخی ضمیمه کنیم که در جامعه ای که ابراهیم و فرزند او در آن زندگی می کردند، سنت قربانی کردن فرزند پسر، یا نخستین فرزند پسر، برای خدایان سنت ریشه داری بوده است، آن گاه می توان نتیجه گرفت که کل این داستان برای تضعیف و برانداختن این سنتِ ریشه دار طراحی و اجرا شده. نخستین گام در برانداختن این سنت، جایگزینی قربانی کردن انسان با قربانی کردن حیوان است، و این داستان معطوف به تحقق بخشیدن به چنین هدفی است. گام بعدی در اصلاح اخلاقی برانداختن سنت قربانی کردن حیوانات با نشاندن سنتی دیگر به جای آن است. چنان که پیداست این راه حل هم به برخی از پرسش های مربوط پاسخ قانع کننده نمی دهد و هم پرسش های تازه ای را پدید می آورد. این راه حل دربردارنده پاسخی قانع کننده برای مسئله قربانی کردن حیوانات در یک سیاق تاریخی و اجتماعی خاص است. بر اساس این راه حل، اگرچه قربانی کردن حیوانات فی حد نفسه از نظر اخلاقی نارواست، اما به منظور برانداختن سنت ریشه دار قربانی کردن انسان رواست، یعنی در این سیاق خاص مصداقی از دفع افسد به فاسد است. اما یکی از مشکلات این راه حل این است که خلاف ظاهر است و تا وقتی راه حل دیگری وجود دارد که هم متضمن دست برداشتن از معنای ظاهری آیات مربوطه نیست و هم در مقایسه با این راه حل اشکالات کمتری دارد، آن راه حل ترجیح خواهد داشت. علاوه براین، پذیرفتن این راه حل در گرو شواهد تاریخی دال بر وجود چنین سنتی در جامعه ابراهیم است. ۱۰ . راه حل پنجم: تفکیک امر امتحانی از امر واقعی راه حل بعدی مبتنی بر تفکیک «امر واقعی» از «امر امتحانی» است. در مورد اصل این تفکیک و میزان کارآمدی آن در پاسخ گویی به پرسش هایی که این داستان را در خود تنیده اند به ذکر چند نکته می پردازم. ۱/۱۰) نکته اول این است که تفکیک این دو نوع امر از یکدیگر تفکیکی «زبان شناسانه» است، و ربطی به این داستان ندارد. این تفکیک در فرهنگ اسلامی سابقه بلندی دارد و بر اساس نظریه «افعال گفتاری» در فلسفه زبان مدرن نیز می توان صورت بندی قابل دفاعی از آن به دست داد. هم برخی از مفسران قرآن و هم برخی از عالمان علم اصول این تفکیک را پذیرفته اند. یکی از مواردی که برخی از مفسران قرآن از این تفکیک برای حل معضلات تفسیری بهره اند تفسیر آیات مربوط به همین قصه است. این تفکیک نظریه ی افعال گفتاری را مفروض می گیرد. این نظریه می گوید: هر جمله ای قابلیت دارد که در استعمالات گوناگون بر معناهای گوناگون دلالت کند، زیرا معنای جلمه تابع «قصدِ» گوینده است، و هر جمله ای را برای مقاصد گوناگون به کار برد. مثلاً صیغه ی امر در زبان عربی همواره بر صدور امری واقعی از سوی گوینده دلالت نمی کند، بلکه کسی که از این قالب زبانی استفاده می کند، ممکن است آن را برای مقاصدی دیگر، از جمله سنجیدن میزان تسلیم مخاطب در برابر فرمان خود (= امر امتحانی)، به کار ببرد. به عنوان مثالی دیگر، کسی که جمله ای پرسشی را بر زبان می آورد، لزوماً در صدد دانستن پاسخ آن پرسش و برطرف کردن جهل خود نیست، بلکه ممکن است پاسخ آن پرسش را از پیش بداند، و قصد او از به کار بردن این جمله چیز دیگری باشد. مثلاً یک معلم وقتی در جلسه امتحان از این ساختار/ قالب زبانی استفاده می کند، قصدش این است که میزان یادگیری شاگردان را بسنجد، نه این که چیزی بر معلومات خود بیفزاید. بر همین اساس، تمام جملات پرسشی که در قرآن آمده و در آن ها خداوند پرسشی را مطرح کرده و طالب پاسخ آن است، به معنای «استفهام حقیقی» نیست، زیرا خدا دانای مطلق است و پیشاپیش پاسخ هر پرسشی را می داند، بلکه به معنای استفهام انکاری، تقریری، تعجیزی و غیره است. بنابراین، اصل تفکیک «امر امتحانی» از «امر واقعی» پذیرفتنی و قابل دفاع است، هرچند بتوان در تطبیق آن بر ما نحن فیه یا کارآمدی آن در حل چالش های مورد بحث در این قصه مناقشه کرد. ۲/۱۰) امر امتحانی وقتی معنا دارد و بیهوده نخواهد بود که مخاطب و مأمور به آن امر در آغاز یعنی در وقت تصمیم گیری و اقدام برای پیروی یا عدم پیروی از آن امر نداند که آن امر امتحانی است، بلکه آن را امری واقعی قلمداد کند. زیرا اگر مأمور بداند که امری که خطاب به او صادر شده واقعی نیست، بلکه امتحانی است، انگیزه ای برای اطاعت از آن امر نخواهد داشت. بنابراین، فرایندی که در موارد امر امتحانی اتفاق می افتد به قرار زیر است. آمر به مأمور امر می کند که کاری را انجام دهد، اما قصد او این نیست که مأمور واقعاً آن کار را انجام دهد، بلکه قصد او این است که صرفاً میزان اطاعت و تسلیم مأمور در برابر فرمان و اراده خود را بسنجد، یا کاری کند که تسلیم او، که واقعیتی باطنی و پنهانی است، تجلی خارجی و عینی پیدا کند. اما مأمور در وقت عمل نباید بداند که امر مورد بحث امتحانی است، بلکه باید آن را امری واقعی فرض کند و بکوشد از آن تبعیت کند. ۳/۱۰) تسلیم بودن در برابر امر خداوند عین فانی کردن اراده خود در اراده خداوند است. هم آن تسلیم و هم این فنا مراتبی دارد و این معنای دقیق «توحید افعالی» یا «توحید در پرستش» است. کسانی ممکن است توحید در خالقیت و ربوبیت را قبول داشته باشند، اما توحید در الوهیت و پرستش را انکار کنند. عموم مشرکانی که در قرآن کریم مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته اند کسانی هستند که توحید در خالقیت و ربوبیت را قبول داشتند، اما در مقام پرستش بت های خودساخته را به جای خدا یا در عرض یا طول خدا می پرستیدند. در این جا بد نیست از یک سوء فهم مهم در مورد مفهوم «فنا» در عرفان و تصوف جلوگیری کنیم. برخلاف توهم برخی از مبلغان و مروجان عرفان مدرن به جای عرفان کلاسیک، فانی کردن اراده خود در اراده خداوند که از ارکان عرفان کلاسیک و یکی از مهم ترین آموزه های سیر و سلوکی در عرفان عملی کلاسیک است، به معنای دعوت به تنبلی، بی عاری، بی عملی، گوشه گیری، رهاکردن اداره امور دنیوی و سپردن آن به دیگران، طفیلی گری و زندگی انگل وار نیست. بلکه به معنای دعوت به نشاندن اراده خداوند به جای اراده خود است. الاهی شدنِ اراده شخص غیر از بی اراده شدن اوست. کسی که اراده خود را در اراده خداوند فانی کرده است، بی اراده نمی شود، بلکه از آن پس به اراده خدا کار می کند، و حیات و ممات، کنش و واکنش، فعل و ترک، و تصرف و عدم تصرف او به اراده خداوند است. همانگونه که فانی شدن در خدا عین جاودانگی و باقی شدن به بقای اوست. چنین شخصی، امور دنیا را نه به حال خود رها می کند و نه به دیگران واگذار می کند، بلکه در مقام تصرف در امور دنیوی اراده اخلاقی خداوند را جایگزین اراده غیر اخلاقی خود می کند. نشاندن اراده اخلاقی به جای اراده غیر اخلاقی چیزی است و بی ارادگی و بی عملی چیزی به کلی دیگر است. هیچیک از پیامبران و امامان و اولیا امر دنیا را به حال خود رها نکرده اند؛ اینان مانند انسان های دیگر برای گذران زندگی و امرار معاش خود کار می کرده اند، و به تعبیر قرآن غذا می خورده اند و در بازار راه میرفته اند. در عین حال اینان سرمشق دیگران در توحید افعالی بوده اند، یعنی اراده خود را به نحو کامل در اراده خداوند فانی کرده بودند. امور دنیوی را با دو اراده می توان مدیریت کرد: اراده نیک و اراده شر. دعوت به فانی کردن اراده خود در اراده خداوند عین دعوت به نشاندن اراده نیک به جای اراده شر است. این کجا و تفسیر ناروا و ناسنجیده برخی از مدعیان عرفان مدرن از آموزه فنا در عرفان عملی کلاسیک کجا؟ ۴/۱۰) اگر بپذیریم که امر خداوند به ابراهیم و فرزند او در این قصه امر امتحانی بوده است، نتیجه این می شود که ابراهیم و فرزندش در این جا مرتکب خطایی معرفت شناسانه شده اند زیرا پنداشته اند که فرمان خدا امری واقعی است. امر امتحانی مذکور ساحت خداوند را از صدور امر غیر اخلاقی مبرا می کند، زیرا امر به کشتن انسانی بیگناه وقتی غیر اخلاقی است کهامر واقعی باشد نه امر امتحانی. درواقع ادعا این است که غیر اخلاقی بودن امر امتحانی به کشتن انسانی بیگناه، آن هم در جایی که امر کننده می داند که عملاً آن انسان کشته نخواهد شد، روشن نیست. یعنی پاسخ این پرسش که «آیا صدور امر امتحانی به کشتن یک انسان بیگناه اخلاقاً نارواست؟»، آشکار نیست و همین مقدار برای نشان دادن این که خداوند در این مورد کاری غیر اخلاقی نکرده کفایت می کند. می ماند این پرسش که «آیا اطاعت ابراهیم و فرزند او از این امر اخلاقاً قابل دفاع هست یا نه؟». به گمان من تفکیک امر واقعی از امر امتحانی متضمن پاسخ این پرسش نیست. ۵/۱۰) در مصاحبه با سایت ایسکانیوز سیاق/ زمینه بحث چالشی بود که فرمان خداوند در این داستان برای نظریه تقدم اخلاق بر دین ایجاد می کرد، یعنی بحث بر سر این بود که «آیا فرمان خداوند با نظریه تقدم اخلاق بر دین سازگار ست یا نه؟»، نه این که «آیا رفتار ابراهیم و فرزند او در این داستان با این نظریه سازگار است یا نه؟». به همین دلیل در آن گفتگو من به تفکیک امر واقعی از امر امتحانی اکتفا کردم، اما اینک برای تکمیل بحث ناگزیرم به پرسش از منزلت اخلاقی فعل ابراهیم و و فرزند او و سازگاری یا ناسازگاری اقدام این دو با نظریه تقدم اخلاق بر دین نیز پاسخ بگویم. اما پیش از ادامه بحث خوب است نتیجه توضیحات بالا را جمع بندی کنیم. ۶/۱۰) به گمان بنده تفکیک «امر امتحانی» از «امر واقعی» به ما امکان می دهد که ناسازگاری معنای ظاهری این قصه در باب فرمان خداوند را با نظریه تقدم اخلاق بر دین را برطرف کنیم. یعنی با در نظرگرفتن این تفکیک نمی توان از فرمان خداوند در این قصه به عنوان شاهدی به سود نظریه تقدم دین بر اخلاق یا وابستگی اخلاق به دین و علیه نظریه تقدیم اخلاق بر دین استفاده کرد. زیرا چنین استفاده ای از قصه مورد بحث در گرو مفروض گرفتن این پیش فرض است که امر خداوند در این قصه امر واقعی بوده است، نه امر امتحانی. اما اگر اصل تفکیک این دو نوع امر را بپذیریم، می توانیم ادعا کنیم که نظریه تقدم اخلاق بر دین می تواند به عنوان قرینه ای فرادینی/ فرامتنی برای ترجیح تفسیر فرمان خداوند به عنوان امر امتحانی بر تفسیر این فرمان به عنوان امر واقعی به کار رود. البته چنان که در گفتگوهای قبلی به تفصیل آمده، تفسیر امر خداوند به امر امتحانی قرینه ای وحیانی/ متنی هم دارد که در ادامه همین قصه در آیات مربوطه آمده است. ۷/۱۰) چنان که پیداست این راه حل متضمن نسبت دادن خطایی معرفت شناختی به ابراهیم و فرزند اوست، خطایی که در نگاه نخستین با معنای رایج عصمت انبیا ناسازگار به نظر می رسد، هرچند به گمان من چنین نیست، زیرا چنان که در بند (۲/۱۰) توضیح داده شد، یکی از مقومات امر امتحانی این است که مأمور در وقت تصمیم گیری و اقدام نداند که فرمان مورد بحث امر امتحانی است. در غیر این صورت صدور امر امتحانی کار لغو و بیهوده ای خواهد بود و ساحت خداوند از کار لغو منزه است. همچنین این راه حل این احتمال را نفی نمی کند که به اعتقاد ابراهیم و فرزند او دین بر اخلاق مقدم بوده است، و این که از نظر این دو به استناد فرمان خداوند می توان ارزش های اخلاقی را زیرپاگذاشت و نادیده گرفت. یعنی می توان ادعا کرد که اقدام ابراهیم و فرزند او نشان می دهد که این دو چینن پیش فرضی را قبول داشته و بر اساس آن تصمیم گرفته و عمل کرده اند، در غیر این صورت نباید از فرمان خداوند تبعیت می کردند. اما این ادعاها در صورتی درست است که بتوان نشان داد که کار ابراهیم و فرزند او غیر اخلاقی بوده است. صرف تفکیک امر واقعی از امر امتحانی و صرف پذیرش این که امر خداوند در این قصه امر امتحانی بوده نه امر واقعی نشان نمی دهد که کار ابراهیم و فرزند او از نظر اخلاقی موجه است. بنابراین، راه حل مبتنی بر تفکیک امر واقعی از امر امتحانی از این جهت نیز ناتمام است. ۱۱. راه حل پیشنهادی نگارنده برای معضلات اخلاقی داستان راه حل پیشنهادی من ترکیبی از تفکیک امر امتحانی از امر واقعی با توضیحاتی است که در بندهای (۳)، (۴) و (۵) آوردم. تفکیک امر واقعی از امر امتحانی صرفاً نشان می دهد که خداوند با فرمان خود ارزش های اخلاقی را نقض نکرده است. اما چنان که در بند (۵) گذشت، در مورد کار ابراهیم و فرزند او در پیروی از فرمان خداوند، پرسش مبنایی این است که «آیا قربانی کردن خود در راه خدا اخلاقاً رواست؟». اگر چنین کاری اخلاقاً روا باشد، آن گاه می توان گفت که کمک کردن به کسی که می خواهد خود را در راه خدا قربانی کند نیز اخلاقاً رواست. قربانی کردن خود در راه خدا در فرهنگ دینی شهادت در راه خدا نامیده می شود. شهادت در راه خدا درحقیقت بالاترین مرتبه ایثار و از خودگذشتگی در راه خداست. با مفروض گرفتن جهان بینی دینی، می توان گفت که چنین کاری اخلاقاً رواست. در فرهنگ سکولار و در فضای جهان بینی سکولار، فداکاری در حد کشته شدن در راه وطن، معشوق زمینی، مردم، و محرومان تقدیس می شود و نوعی فضیلت اخلاقی والا بشمار می رود. در فرهنگ دینی خدا جای این امور را می گیرد. بنابراین، هم در اخلاق دینی و هم در اخلاق فرادینی قربانی کردن خود در موارد خاصی موجه و پذیرفتنی است و درواقع کاری قدیسانه قلمداد می شود. قاعده کلی این است که در این عالم اموری هست که ارزششان در سلسله مراتب ارزش ها بیشتر و والاتر از جان آدمی است و می ارزد که کسی در صورت لزوم جان خود را در راه آن ارزش ها فدا کند: ارزش هایی مانند عدالت، آزادی، کرامت انسانی و حتا کسب رضای معشوق. در این فرض چرا نتوان گفت که فداکردن جان خود برای خداوند از منظر اخلاقی جایز است. خلاصه این که به گمان من پرسش اصلی در این مورد این است که «آیا قربانی کردن خود در راه خداوند کاری اخلاقی است؟» اگر پاسخ این پرسش مثبت باشد، آن گاه می توان ادعا کرد که کار فرزند ابراهیم اخلاقاً موجه بوده است. کار خود ابراهیم نیز از دو جهت موجه بوده است: یکی این که قربانی کردن فرزند قربانی کردن خود است و دیگری این که کمک کردن به دیگری برای قربانی کردن خود در راه خدا از نظر اخلاقی نادرست نیست. همچنین می توان پرسید: اگر خودکشی برای رهاشدن از درد و رنج جانگاهی که بیماران صعب العلاج به آن دچارند اخلاقاً موجه است، چرا قربانی کردن خود در راه خدا به شرطی که درد و رنجی برای دیگران در بر نداشته باشد و حق دیگران را ضایع نکند، اخلاقاً ناموجه باشد؟ ۱۲. توضیح دو نکته ۱/۱۲) از منظر دینی خودکشی حرام است هم به خاطر این که خدا از این کار نهی کرده، هم به خاطر این که چنین کاری از یأس از رحمت خداوند سرچشمه می گیرد که خود از گناهان کبیره قلمداد می شود، و هم به خاطر این که جانی را که خدا به شخص بخشیده فقط خود او حق دارد آن را بگیرد. از این منظر خوبی و بدی یا روایی و ناروایی اخلاقی قربانی کردن خود در راه خداوند تابع اراده خدا یا امر و نهی اوست. ۲/۱۲) این بحث را با توضیح نکته ای در مورد تفسیر آیات مربوط به این قصه در قرآن به پایان می بریم. بنا به نقل قرآن، ابراهیم در خواب می بیند که فرزند خود را قربانی می کند. وقتی این خواب را با فرزند خود در میان می نهد، فرزند او به او می گوید: پدرم کاری را که به تو فرمان داده شده انجام بده. مدلول مطابقی خواب ابراهیم و تفسیر یا تعبیر فرزند ابراهیم از این خواب هیچ دلالتی بر این ندارد که این فرمان از ناحیه خداوند صادر شده است. بنابراین، استنتاج فرمان خداوند از این خواب در گرو پذیرش چند پیش فرض زیر است: (۱) دیدن شخصی در خواب در حال انجام یک کار دلالت بر این دارد که آن کار وظیفه آن شخص است و او در انجام آن کار از فرمان کسی تبعیت می کند. (۲) در مورد پیامبران این فرمان فرمان خداوند است. (۳) خواب پیامبران برای خود آنان و پیروانشان حجت است. رؤیای پیامبران رؤیای صادقه است، زیرا اینان از نیکوکارانند، و رؤیای صادقه به تصریح قرآن در همین قصه یکی از پاداش های دنیوی نیکوکاران است. «وَنَادَیْنَاهُ أَن یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (صافات/ ۱۰۴-۱۰۵). [۱]. البته مسئله قربانی کردن حیوانات به جای انسان از این قاعده استثناست، یعنی به نظر می رسد پاسخ این مسئله منطقاً در گرو پاسخ پرسش (۱) نیست. [۲]. برای نقد مبسوط این نظریه بنگرید به دین در ترازوی اخلاق و اخلاق دین شناسی. منبع: دین آن لاین /1102101305
پنجشنبه ، ۲مهر۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: وارث]
[مشاهده در: www.vareth.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 19]
صفحات پیشنهادی
/پرسش و پاسخ دینی/ فلسفه قربانیکردن حاجیان در عرفات چیست
پرسش و پاسخ دینی فلسفه قربانیکردن حاجیان در عرفات چیستیکی از سؤالات و شبهاتی که گاهی در فضاهای مجازی درباره سنت قربانی کردن در ایام حج تمتع مطرح میشود این است که کشتن این همه گوسفند با وجود اینکه شاید به لحاظ بهداشتی مشکلاتی را برای مردم فراهم کند چه دردی از جامعه دوا میکندپاسخ دانشگاه تهران به خبر پیدا شدن جنین در حیاط دانشگاه
چهارشنبه ۲۵ شهریور ۱۳۹۴ - ۱۶ ۵۷ معاون ارتباطات و اطلاعرسانی اداره کل روابط عمومی دانشگاه تهران با اشاره به خبری در خصوص پیداشدن یک جنین در حیاط دانشکده تربیت بدنی این دانشگاه گفت حدس زده میشود جنین پیدا شده با توجه به وجود مجموعههای آزمایشگاهی مربوط به دانشکده پزشکی در خیابامدیران پاسخگوی مازندران معرفی شدند
مدیران پاسخگوی مازندران معرفی شدندمدیران پاسخگوی مازندران در همایش مدیران پاسخگوی این استان معرفی شدند به گزارش خبرگزاری فارس از شهرستان ساری جشنواره مدیران پاسخگوی مازندران با هدف معرفی برترین مسئولان پاسخگوی این استان با حضور استاندار مدیران کل و شهرستانی همچنین جمعی از خبرنجهانگیرزاده: جلیلی زمانی که مسئولیت داشت به مجلس پاسخگو نبود/ هشدار درباره انتخاباتی شدن برخی اقدامات کمیسیون
جهانگیرزاده جلیلی زمانی که مسئولیت داشت به مجلس پاسخگو نبود هشدار درباره انتخاباتی شدن برخی اقدامات کمیسیون برجام عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی درباره حضور سعید جلیلی در کمیسیون برجام و توضیحاتی که او درباره توافق هسته ای و عمدتا در مخالفت با آن بیان کرد گفت به نظر منپاسخ حضرت آیت الله سیّد صادق روحانی به پرسشی درباره کسى که عمداً در حج قربانى نکشد
شفقنا پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه -حضرت آیت الله العظمی سیّد صادق روحانی به پرسشی درباره کسى که عمداً در حج قربانى نکشد پاسخ گفته است به گزارش شفقنا متن پرسش مطرح شده وپاسخ این مرجع تقلید شیعیان بدین شرح است اگر کسى عمداً در حج قربانى نکشد حج وى چه صورت دارد اشتبدادستان عمومی و انقلاب ماهشهر خبر داد: دزدان دریایی کشتی «اوشن فلورایت» که از بندر فاو کشور عراق به سمت کویت د
اخبار کوتاه دادستان عمومی و انقلاب ماهشهر خبر داد دزدان دریایی کشتی اوشن فلورایت که از بندر فاو کشور عراق به سمت کویت در حال تردد بودند دستگیر و با قرار وثیقه روانه زندان شدند ۲۹ ۰۶ ۱۳۹۴ - ۱۲ ۲۰عضو شورای اخوت اسلامی افغانستان در گفتوگو با فارس: عربستان به لجاجت خود پایان دهد/صدها زائر قربانی ریاکاری آل
عضو شورای اخوت اسلامی افغانستان در گفتوگو با فارس عربستان به لجاجت خود پایان دهد صدها زائر قربانی ریاکاری آلسعود شدندعضو شورای اخوت اسلامی افغانستان گفت صدها زائر بیتالله الحرام بر اثر اقدامات فریبکارانه آلسعود کشته و مجروح شدند اما آل سعود همچنان بر لجاجت خود ادامه میدهد وپاسخ بیلیارد باز به ادعای 8 تایی شدن شدن پرسپولیسی ها
پاسخ بیلیارد باز به ادعای 8 تایی شدن شدن پرسپولیسی ها ورزش > لیگ برتر - قدیمی ترین پرسپولیسی باشگاه بولینگ عبده می گوید ادعای 8 تایی شدن پرسپولیس مثل 4 استقلالی ها جعلی است سعید راد هنرپیشه سرشناس سینمای ایران در گفت و گو با خبرآنلاین درباره باشگاه پرسپوعید قربان رها شدن از تعلقات در پیش پاى اراده و مشیت الهى است
خطیب نماز عید قربان دیشموک عید قربان را عید پیروزی بر نفس دانست و اظهار داشت رها شدن از تعلقات در پیش پاى اراده و مشیت الهى را درس بزرگ دیگرى از عید قربان می توان دیدبه گزارش بسیج از یاسوج حجت الاسلام سید هدایت محمودی اصل صبح امروز در خطبه های نماز عید قربان ضمن تبریک این عید بزبسته صوتی خبری شامل مهمترین و جذاب ترین اخبار /خبرسازان چه کسانی بودند؟ شایعه انتقال مشکوک پول از تهران به کار
شایعه انتقال مشکوک پول از تهران به کاراکاس پاسخ 5400 هکتاری به مرعشی بالاخره تولید اب معدنی مشهور متوقف شد چشم انید فرانسه به بازار لوازم ارایش ایران جدال پلیس و وزارت بهداشت بر سر تنباکو تلویزیون نفت تهران را تنها گذاشت اخبار جذاب و مهم چه اخباری بودند خبرسازان چه کسانی بودند-
گوناگون
پربازدیدترینها