از بادبزن تا کولر‌گازی

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین:

از بادبزن تا کولر‌گازی با شروع فصل گرما استفاده از وسایل سرمایشی به اوج خود می‌رسد. وابستگی ما به تکنولوژی جدید به حدی است که تصور بودن در هوای گرم بدون بهره‌گیری از کولرهای آبی و گازی دشوار است. شاید برای شما جالب باشد بدانید صدها سال پیش هم جامعه انسانی از امکانات سرمایشی به شیوه خود استفاده می‌کرده است.

در تاریخ آورده اند مصریان قدیم برای رهایی از گرما، بردگان را مجبور می کردند با استفاده از برگ های بزرگ نیلوفر آبی آنها را باد بزنند. مصری ها البته تنها به این موضوع بسنده نکردند، بلکه با دانش و تجربه متوجه خاصیت استفاده از حصیرهای مرطوب و ظروف پر از آبی که برای مرطوب کردن این حصیرها استفاده می کردند، شدند. این حصیرها به عنوان خنک کننده های تبخیری عمل می کردند. در مصر باستان، نی ها را به وسیله آب تر و پشت پنجره ها آویزان می کردند که تبخیر این نی ها بر اثر جریان هوا باعث باد خنک در آن محل می شد. یونانیان و رومیان هم برای باد زدن و رهایی از گرما از پرهای طاووس استفاده می کردند. رومی ها با انتقال برف کوه های آلپ از نیروی خنک کننده آن بهره می گرفتند. آنها برف فشرده را در انبارها نگهداری و در فصول گرم از آن استفاده می کردند. در روم باستان خانه ها قنات هایی داشت که با گردش هوای داخل آنها، جریان هوای خنک ایجاد می شد. شاید مهم ترین شیوه استفاده از امکانات طبیعی برای خنک نگهداشتن فضای خانه، مربوط به ایرانی ها باشد که با ساخت بادگیرها، جریان هوا را برای خانه های خود ایجاد می کردند. ژاپنی ها در قرن هشتم پره های تاشویی شاید الهام گرفته از خفاش ها اختراع کردند که هنگام پرواز پرهایشان را تا می کردند، اما شاهکار بادبزن های دستی در زمان سلسله مینگ (1644 ـ 1368) در چین بود، زمانی که میان آنها بادبزن های رنگی بسیار رواج داشت و در همین دوران بود که بازرگانان پرتغالی بادبزن های آسیایی را سال 1400به اروپا بردند. چینی ها همچنین ازجمله پیشگامان مکانیزه کردن بادبزن ها بودند. حدود سال 180 قبل از میلاد، مخترع مشهور سلسله هانگ، بادبزن های دواری اختراع کرد که هفت پره به قطر ده متر داشت، به طوری که یک شخص می توانست با آن کل سالن ساختمان را خنک کند. بعدها از این بادبزن های دوار نه تنها برای خنک کردن استفاده می شد، بلکه برای غربال کردن غلات و تهویه معدن ها هم از آنها بهره می بردند. در کتاب های چین قدیم از چگونگی نگهداری یخ مطالبی به دست آمده است که ظاهرا کسانی که در این حرفه بودند کارشان رونقی داشت. سیستم های تهویه مطبوع مدرن با پیشرفت علم شیمی در قرن ۱۹ ظهور کرد و برای اولین بار سال ۱۹۰۲ ویلیس کریر، مخترع آمریکایی، کولر گازی را در مقیاس بزرگ تولید و عرضه کرد. ویلیس کریر سال ۱۹۰۲ به استخدام شرکت بوفالو در نیویورک درآمد و در آنجا به دنبال راه حلی برای خنک کردن دستگاه های چاپ بود که به اختراع دستگاه کولر گازی منجر شد. اولین دستگاه کولر گازی در ۱۷ جولای ۱۹۰۲ شروع به کار کرد. با ورود کولرهای گازی در سال ۱۹۲۰ به منازل مسکونی، حجم زیادی از مهاجرت به خط خورشید آمریکا آغاز شد. هزار و یک شب بادگیرها آیا بادگیرها تاریخی اند؟حیات آنها به کدام دوره تاریخی بازمی گردد؟ این پرسش ها بدون تردید برای پژوهشگر تاریخ اجتماعی، تامل برانگیز و جذاب خواهد بود، اما پاسخ متقنی برای آنها نمی توان جستجو کرد. شماری از پژوهندگان بر اساس یافته هایی مبنی بر آگاهی ایرانیان باستان از خصوصیات جریان هوا و کاربرد سازه های شبیه بادگیر، اختراع این سازه را به ایرانیان باستان نسبت داده اند. این پژوهندگان چنین نتیجه گیری کرده اند که ساخت سازه بادگیر از ایران به اعراب منتقل شده و خلفای عباسی در بین النهرین از این سازه ها برای تهویه هوای مطبوع قصرهای خود سود جسته اند و فاطمیان این الگوی معماری را همراه خود به مصر برده اند. سخن درباره ریشه و پیشینه تاریخی بادگیر اما از چند منظر دشوار است ؛ از یک سو معادل هایی که برای واژه بادگیر در طول تاریخ به کار می رفته متنوع بوده است، چنان که در دایره المعارف ها معادل بادگیر به کلماتی همچون بادآهنج، بادآهنگ، بادخان، بادخانه، بادخن، بادخوان، بادخور، بادخون، بادرس، بادغد، بادغر، بادغرا، بادغس، بادغن، بادنج، بادنگ، بادهلج، بادهنج، واتغر، واتقز، خیشود و خیشان و... اشاره شده است. (نک: علی اکبر دهخدا. لغت نامه. تهران. دانشگاه تهران. جلدسوم. چاپ دوم. 1377/محمد معین. فرهنگ فارسی. تهران. امیرکبیر /حسن عمید. فرهنگ عمید. تهران. امیرکبیر) و برای آگاهی از وجود چنین پدیداری باید بر همه این معادل ها اشراف داشت. از دیگر سو حفریات باستان شناسی نیز نمی تواند در این زمینه کمک موثری باشد؛ زیرا ابنیه تاریخی معمولا در طول زمان به دلیل صدماتی که از بلایای طبیعی و انسانی متحمل شده، مرمت و بازسازی شده است و تنها در قسمت پایه های بنا به لحاظ تخمین قدمت و بررسی های باستان شناسی قابل مطالعه خواهند بود. اما با وجود این نقیصه در بسیاری از اشعار شاعران در ادوار مختلف به وجود بادگیر در زندگی و فرهنگ اجتماعی ایرانیان در مناطق مختلف اشاره های مکرری شده است. در شماری از این اشعار حتی افزون بر اشاره، به ساختار و چگونگی کارکرد بادگیرها نیز پرداخته شده است. از جمله این شعرا می توان به کسایی مروزی، مسعود سعد سلمان، ناصرخسرو و ... اشاره کرد. در اشعار شاعران عرب نیز اشارات فراوانی به بادگیر وجود دارد که شاید یکی از زیباترین آنها شعری باشد از شاعر مصری – ابراهیم بن شرف الدین بن عبدالله بن محمد قیراطی مصری- با این مضمون: «بادآهنجی هستم لبریز / از حال و شور و شعف / بر فراز من کبوتران نغمه خوان» افزون بر این چنان که پیش از این هم اشاره شد، در بسیاری از سفرنامه هایی که در ادوار تاریخی نوشته شده اند نیز اشارات مبسوطی به بادگیرها در مناطق کویری شده است. از جمله نخستین این سفرنامه ها می توان به سفرنامه مارکوپولو اشاره کرد که در آن به مطالبی بر می خوریم که درباره بادگیرها در بندر هرمز و چگونگی کارکردشان در تهویه هوا روایت شده است. پس از مارکوپولو، بسیاری از سفرنامه نویسان حیرت خود را از دیدن ستون های برافراشته ای که چونان مناره هایی ساده جلوه می کرده اند و از دور شهرهای کویری را آذین می بسته اند، ابراز کرده اند؛ از جمله پیترو دلاواله، ژان شاردن، کرنلیس دوبروین، ژان باپتیست تاورنیه، باکینگهام، اوژن فلاندن، ارنست اورسل و یاکوب پولاک که شایان ذکرهستند. برای این سیاحان بادگیرها البته تنها به مثابه خنک کننده های عمارت ها و آب انبار ها معنا نداشته اند بلکه رازانگیز و قصه وار جلوه کرده اند، چنان که سرپرسی سایکس در سفرنامه اش درباره بادگیرهای یزد عبارت توصیفی شاعرانه ای به کار برده است: «مناره ها و بادگیرهای یزد از دور انسان را به یاد کتاب هزار و یک شب می اندازد.» (پرسی سایکس.ده هزار مایل در ایران. ترجمه حسین سعادت نوری. تهران. لوحه.1363) این نماد هزار و یک شب امروز در سراسر خاورمیانه از پاکستان تا شمال آفریقا ـ هر جا که گزندگی گرمایی هست ـ به چشم می خورد چونان نماد و نشانه ای که از تاریخ به امروز رسیده است. خارخانه؛ نمونه قدیمی تر کولرهای آبی کولر های آبی گرچه پدیده ای نسبتا جدید و از محصولات فناوری نوین است، اما سابقه استفاده از سازه ای مشابه آن در تاریخ ایران وجود دارد. در دوران گذشته در مناطق کویری و بویژه در سیستان برای تبدیل هوای گرم تابستان به هوای مرطوب و معتدل از وسیله ای به نام خار خانه استفاده می کردند. خارخانه به محل استقرار بوته های خار پشت پنجره ها گفته می شد. گرما که در تابستان شدت می گرفت روی این خارها آب می پاشیدند و هوای گرم با عبور از این خارها و جذب رطوبت به هوای مرطوب و خنک تبدیل می شد و تابستان را برای اهالی خانه قابل تحمل تر می کرد. شاید برای اولین بار در کتاب تاریخ بیهقی به خارخانه اشاره شده است. بیهقی در این کتاب اشاره ای دارد به خارخانه که فرزند سلطان محمود غزنوی در خانه تابستانی خود ایجاد کرده است. به گزارش بیهقی در این شیوه خارها را در محلی انباشته می کردند و آب را کم کم بر خارها جاری کرده و جریان هوا باعث ایجاد هوای خنک و ورود آن به داخل بنا می شده است . این سازه علاوه بر سیستان در مناطقی از کرمان و بندرعباس نیز رایج بوده و نشانه هایی از وجود این ابزار در افغانستان نیز در دست است. مردمان قدیم برای استفاده بهتر از این سازه از چوب خارشتر استفاده می کردند و البته باید خاطرنشان کرد ، دسترسی به خارشتر برای همه مناطق امکان پذیر نبود، چون اساسا پوشش گیاهی گسترده ای ندارد و به همین خاطر در برخی مناطق ایران از گیاهان دیگر استفاده می کردند که البته میزان رضایت بخشی آن مانند گیاه خارشتر نبود. برای این که خارها پشت پنجره ثابت بماند از چند تکه چوب برای تکیه دادن خارها در پشت پنجره اتاق ها یا کپر استفاده می کردند. پاشیدن آب روی خار ها از داخل خانه هر ۱۰ الی ۲۰ دقیقه هوا را مطبوع می کرد. نکاتی که در این مورد قابل ذکر است این که این خارها به مدت یک هفته تا ۱۰ روز قابل استفاده بود و بعد از خشک شدن باید تعویض می شد و نکته دیگر آن که در صورت نبودن باد ملایم باعث افزایش رطوبت هوا در اتاق شده و شرایط زندگی را سخت تر می کرد.برای این که خارخانه ها همیشه مرطوب نگه داشته شود شیوه های مختلفی وجود داشت. در برخی مناطق چاه آب را پشت پنجره ای که خارخانه در آن تعبیه شده بود ایجاد می کردند. برخی ظروفی در پشت بام خارخانه ها می کردند که آب داخل این ظروف توسط لوله های مشبک از دیواره خارها پایین می ریخت و باعث می شد خارها همیشه مرطوب باقی بماند. گرچه با گذشت زمان و گسترش فناوری و جایگزینی سازه های خنک کننده جدید، استفاده از خارخانه از رونق افتاده است اما همچنان در برخی مناطق سیستان استفاده از خارخانه متداول است و حتی وجود خانه هایی که از این سازه استفاده می کنند به سبب نوع ساخت و معماری به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شناخته می شود. جـــام جــم شهاب سلیمی

دوشنبه 8 تیر 1394 ساعت 03:15

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 66]