تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1837905875
آئین و رسوم مهریه نزد برخی مسلمانان در سده اول و دوم هجری
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
آئین و رسوم مهریه نزد برخی مسلمانان در سده اول و دوم هجری
در اوایل اسلام غیر از درهم و دینار، اموال دیگری همچون غلام و کنیز و شتر به‌عنوان مهریه به زن تعلق می‌یافت و گاه مبلغی به‌عنوان هدیه، غیر از مبلغی که برای مهر تعیین می‌گشت به زن داده می‌شد. جامعه شیعه نیز از این آداب رسوم پیروی می‌کرد.
بخش دوم و پایانی مهریه در دوره بنی‌امیه پس از کشورگشایی‌های اعراب، غنائم فراوانی اعم از طلا، نقره، غلام و کنیزان به دیار مسلمانان سرازیر گردید. ثروت اشراف و بزرگان قریش روز به روز بیشتر شد و املاک و مستغلات آنان گسترش یافت و به‌طبع بر تعداد غلامان و کنیزان آنان افزوده شد. حضور کنیزان که به‌عنوان غنائم جنگی جمعیت زیادی از زنان را تشکیل می‌داد، تغییراتی در نحوه تعامل مردان مسلمان در ازدواج و نهاد خانواده پدید آورد. برخی عوامل در تعامل زنان کنیز در جامعه سبب شد تا فساد در جامعه شیوع پیدا کند، مخنثان در شهرها افزایش یابند و غزل‌سرایی و اظهار عشق به زنان در شعر شاعران زیاد شود و به گفته جرجی زندان قدر قیمت زن پایین بیاید. (1) هرچند در بسیاری از موارد، ازدواج با کنیزان به‌عنوان همسر صورت نمی‌گرفت و زنان کنیز تنها به‌عنوان مایملک مرد به‌حساب می‌آمدند، اما بی‌شک فزونی این زنان در جامعه اسلامی از یک سو و آموزش آنان در فنون دلبری و مغازله و قیمت کمی که دستیابی به آنان را سهل و مقدور می‌کرد، در ترغیب مردان به‌سوی آنان اثرگذار بود. علاوه بر این، آنچه در مورد کنیزان اهمیت دارد این است که به این زنان مهریه‌ای تعلق نمی‌گرفت و دادن نفقه به آنان واجب نبود. برخی برده‌فروشان و شاعران نیز مردم را به ازدواج با کنیزان ترغیب می‌کردند؛ ازجمله آنکه عتابی، از کنیز فروشان مشهور آن عصر می‌گوید: زمانی که کمی معونه و کمی نفقه و بهترین خدمت و بزرگی را خواهان باشید، پس با کنیزان ازدواج کنید. (2) شاید همین عوامل سبب شده بود تا مهریه‌ها در برخی مناطق بسیار پایین بیاید؛ چنان‌که در گزاره‌ای آمده است: عامر بن مسعود بن امیه که پس از مرگ یزید بن معاویه والی کوفه شد، با زنی از بنی‌نصر بن معاویه ازدواج کرد و از مقدار مهریه‌ها در کوفه پرسید. زن گفت: در کوفه تنها چهار درهم بابت مهریه به زن تعلق می‌یابد. (3) با این حال مهریه امری اختیاری بود و مقدار آن به توافق طرفین منوط می‌شد. در این شرایط هم برخی زنان عرب که در بزرگی و شرافت و نسب دارای جایگاهی بودند، از مهریه‌های بالایی برخوردار می‌شدند؛ از جمله آنها سکینه بنت الحسین(علیه السلام) می‌باشد. زمانی که وی با مصعب بن زبیر ازدواج کرد، یک میلیون درهم مهریه دریافت کرد. همسر دیگر مصعب نیز عایشه دختر طلحه بود که مهریه او نیز یک میلیون درهم ذکر شده است. برخی زیبایی و شرافت این دو زن را عامل زیادی مهر آنان دانسته‌اند. (4) از مطالب جالب توجه در عصر بنی‌امیه، تعیین نرخ معینی برای مهریه در عصر عبدالملک بن مروان است. این خلیفه مبلغ چهار صد دینار را برای مهریه زنان تعیین کرد. برخی مورخان معتقدند تعیین این میزان بنابر مهری است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای ازدواج با ام‌حبیبه پذیرفته بود. (5) ماجرای تعیین نرخ مشخص برای مهریه در دوران حکومت عبدالملک از آنجا بود که او از زینب دختر عبدالرحمن بن حارث که از زنان زیبای عصر خود به‌شمار می‌رفت و به‌تازگی همسر خود را از دست داده بود، خواستگاری کرد و از یحیی بن حکم خواست تا نزد وی رفته و خواسته‌اش را مطرح کند. یحیی نزد مغیره، برادر زینب رفت و با پیشنهادی ـ چهل هزار دینار ـ بیش از آنچه عبدالملک به‌عنوان مهر فرستاده بود، زینب را به عقد خود درآورد. این امر بر عبدالملک بسیار گران آمد. ازاین‌رو فرمان داد اموال یحیی را مصادره کنند و بر آن شد تا نرخی معین برای مهریه همه زنان تعیین کند، با این تصور که اگر مقدار مهریه یکسان باشد، زنان تنها براساس فضیلت به انتخاب دست می‌زنند. بنابراین دستور داد تا مهر زنان در عصر او از چهار صد دینار بیشتر نباشد. (6) مهریه در دوره بنی‌عباس با به قدرت رسیدن عباسیان در سال 132 ق اوضاع سیاسی و حکومتی تغییر یافت و به‌دنبال آن تحولاتی در آداب و سنن اجتماعی رخ نمود. سفاح اولین خلیفه عباسی، در ازدواج خود با ام‌سلمه مقدار مهریه را از خود او دریافت کرد؛ هرچند این امری شخصی بود. ماجرا بدین قرار بود که زمانی که ام‌سلمه برای اولین‌بار سفاح را دید، او را نیکو چهره یافت و کنیزش را نزد او فرستاد و از وی درخواست ازدواج کرد. سفاح در پاسخ گفت: من مالی برای اعطای مهریه ندارم. ام‌سلمه با شنیدن این پاسخ مبلغ هفت‌صد دینار برایش فرستاد. سفاح پانصد دینار را مهر و دویست دینار را به‌عنوان هدیه به او اعطا کرد. (7) اما همین‌که پایه‌های قدرت در خلافت جدید استحکام یافت و مردم حکومت جدید را پذیرفتند، تاریخ دوباره شاهد عیاشی‌ها و هرزگی‌های خلفای جدید همانند خلفای اموی است، با این تفاوت که دیگر از تعصب و توجه به شرافت و نسب در ازدواج‌ها که بیشتر اعراب در عصر بنی‌امیه داشتند، اثری نبود. دلیل چنین امری نیز ازدواج خلفا و بزرگان عباسی با کنیزان و توجه مفرط آنان به زنان غیرعرب بود. (8) در گزاره‌های تاریخی آمده است که خلفای عباسی مبالغ زیادی صرف خرید کنیزان می‌کردند؛ چنان‌که‌هارون‌الرشید کنیزی را به صد هزار دینار و کنیز دیگری را به سی و شش هزار دینار خرید و پس از سپری کردن یک شب با آنان، کنیزان را به فضل بخشید. (9) بدین‌ترتیب انتخاب زنانی بدون پرداخت مهر در جامعه اسلامی بسیار متداول شده بود. آورده‌اند روزی خالد بن صفوان به دیدن سفاح آمد و از او بابت تعهدی که به همسرش مبنی بر عدم ازدواج مجدد داده بود، انتقاد کرد و سپس در وصف زنان کنیز در شهرهای مختلف برایش سخن گفت. هرچند وی بابت چنین سخنانی از طرف همسر سفاح مجازات شد، اما سخنان او اوضاع زنان کنیز و کثرت و وضعیت چنین زنانی را روشن می‌کند. (10) براساس برخی اطلاعات تاریخی می‌توان به میزان مهریه در آن زمان پی برد. ازجمله آورده‌اند ابوایوب موریانی از وزرای منصور عباسی که به جوانمردی شهره بود، به شخصی به‌نام ابن‌شبرمه مبلغ پنجاه هزار دینار عطا کرد. این در حالی بود که ابن‌شبرمه تنها دو هزار درهم برای مهریه‌ای که برای عروسش تعیین کرده بود، از او کمک خواسته بود. (11) از این گزاره تاریخی به‌خوبی می‌توان به ثروتمندی وزاری عباسی و میزان مهریه در آن عصر پی برد؛ چنان‌که در جریان شکایتی در مورد مهریه که در سال 186 ق روی داد، میزان مهریه‌ای که زن ادعا می‌کرد پانصد دینار بود. (12) میزان مهریه‌ای که مأمون برای پوران دختر فضل بن سهل در نظر گرفت ـ هزار قطعه یاقوت ـ نیز جلوه‌ای از شکوه و ثروت شاهانه‌ای بود که مأمون می‌خواست آن را به رخ دیگران بکشد و اوج تجمل و ثروت بیش از حد خود را نشان دهد؛ چنان‌که بسیار بیشتر از این مبلغ را صرف هزینه برگزاری مراسم عروسی کرد. (13) اما به‌نظر می‌رسد این مهریه به نسب یا زیبایی پوران ربطی نمی‌یافت. مقادیر و شیوه‌های تعیین مهر برابر آنچه گفته آمد، روشن شد که میزان مهریه در دوران‌های مختلف، اعداد و ارقام متفاوتی داشته است و نرخ آن به شرایط و نگرش‌های اجتماعی نیز بستگی داشت. شایان ذکر است حجم اطلاعات به‌دست‌آمده درخصوص ازدواج‌ها در سده اول و دوم هجری اندک است که عموماً به میزان مهریه و شیوه پرداخت آن توجهی نکرده‌اند، جز گزارشات کمی که در این بخش به قسمتی از آنها اشاره می‌شود. مهریه در دو سده مذکور مادی نبود؛ چنان‌که در گزاره‌ای آمده است ام‌سلیم در صدر اسلام مهریه خود را مسلمان شدن خواستگارش، یعنی ابوطلحه که هنوز مسلمان نشده بود، قرار داد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز با شنیدن این مهر آن را پذیرفت و تأیید کرد. (14) از دیگر مهریه‌های آن عصر تعلیم سوره‌ای از قرآن به‌عنوان مهریه بود که خود پیامبر(علیه السلام) برای یکی از مسلمانان در نظر گرفت. (15) یکی دیگر از مهریه‌های غیرمادی در صدر اسلام، مهریه قطام است. این زن انتقام‌جو برای خون‌خواهی پدر و برادرانش، علاوه بر سه هزار درهم، یک غلام و یک کنیز، کشتن امام علی(علیه السلام) را نیز جزو مهر خود قرار داد. (16) سایر مهریه‌های ذکرشده در تاریخ همان مبالغی بود که با درهم و دینار محاسبه می‌شد و گاهی اموالی نیز به‌عنوان مهریه به زن اعطا می‌شد؛ چنان‌که قبیله کنده که در عصر جاهلی صد شتر را مهر دختران قبیله خود قرار می‌دادند، در سال 122 ق نیز همان صد شتر را به‌عنوان مهریه قرار می‌دادند و چه‌بسا مهریه یک زن در این قبیله از این مقدار نیز بیشتر می‌شد. (17) غلامان و کنیزان نیز که به‌عنوان مال به‌حساب می‌آمدند، گاهی در مهریه‌ها به‌جای پول نقد یا به‌عنوان بخشی از مال، به زن اعطا می‌شد؛ چنان‌که پدر و مادر حسن بصری از بردگانی بودند که به‌عنوان بخشی از مهریه در اختیار زنی از خاندان سلمه انصار قرار گرفته بودند. (18) البته در بعضی موارد غیر از مقداری که برای مهریه تعیین می‌شد، هدایایی نیز به زن برای نشان دادن حسن‌نیت یا صداقت و علاقه‌مندی مرد اعطا می‌شد؛ ازجمله آنکه پس از مرگ مصعب بن زبیر، عمر بن عبیدالله بن معمر از عایشه دختر طلحه خواستگاری کرد و هزار درهم نزدش فرستاد؛ پانصد درهم برای مهریه و پانصد درهم به‌عنوان هدیه. (19) پرداخت مهریه همواره برعهده داماد و خانواده‌اش بود؛ ولی اگر کسی این مال را به‌جای داماد می‌پرداخت نیز ازدواج صورت می‌گرفت؛ همان‌طور که نجاشی چهار صد دینار به‌عنوان مهریه به ام‌حبیبه پرداخت کرد و او را به ازدواج پیامبر(صلی الله علیه و آله) درآورد. وجه حقوقی و مالی مهریه در ازدواج، ازجمله مسائلی بود که گاه در نزاع‌ها و اختلافات میان زوجین مطرح می‌شد و دعاوی‌ای نسبت به آن شکل می‌گرفت؛ چنان‌که در اولین دعوایی که بر سر مهریه در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) رخ داد، حبیبه دختر سهل انصاری و همسر ثابت بن شماس، خواهان جدایی از همسر خود بود. او نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و خواسته‌اش را مطرح کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسید: آیا آن باغ که بابت مهریه تو تعیین شد، اکنون در اختیار توست؟ حبیبه پاسخ داد: بله. رسول الله(صلی الله علیه و آله) از ثابت بن شماس خواست با قبول باغ که مهر حبیبه بود، او را طلاق دهد. این اولین طلاق خلعی بود که در تاریخ اسلام صورت گرفت. (20) بنابراین علاوه بر پول نقد یا بردگان و کنیزان، گاه املاک و مستغلات نیز جزو مهریه زنان قرار می‌گرفت. از گزارش‌های شنیدنی در دعاوی مهریه مربوط به شکایتی است که در سال 186 ق روی داد؛ زنی برای گرفتن مهریه خود که پانصد دینار بود، به شکایت نزد قاضی رفت و ادعا کرد همسرش آن را به او نپرداخته است. قاضی برای اثبات ادعای زن شاهدانی را به دادگاه فرا خواند تا ضمن شناسایی زن، درخصوص مدعای وی شهادت دهند؛ اما وقتی در دادگاه از زن خواستند برای شناسایی نقاب از صورت خود بردارد، برای شوهر گران آمد و گفت: نقاب از چهره‌اش بر ندارید و بدین‌گونه ادعای زن را پذیرفت و مهریه را برعهده گرفت. زن نیز وقتی این موضوع را شنید، از شکایت خود صرف‌نظر کرد و مهریه را به همسرش بخشید. (21) اما مسئله مهریه تنها با طرح شکایت و ادعا برای وصول آن مطرح نمی‌شد. در برخی موارد که اختلافات زوجین منجر به طلاق می‌شد، مرد مالی را به‌عنوان مهریه به زن می‌داد و این در صورتی بود که مقداری از مبلغ مهریه نزد او باقی مانده باشد؛ همچنان‌که زمانی که حجاج بن یوسف همسرش هند دختر مهلب را طلاق داد، صد هزار درهم بابت مهریه برایش فرستاد؛ هرچند هند این مال را نپذیرفت. (22) به هر روی چنین به‌نظر می‌آید که چنانچه زن پس از ازدواج میزان مهر را دریافت نکرده بود یا بخشی از آن هنوز بر ذمه مرد بود، پس از طلاق و جدایی به آن مال دست می‌یافت. با این حال در هیچ‌یک از داده‌های تاریخی مطلبی مبنی بر اینکه زنان با مالی که به‌عنوان مهریه دریافت می‌کردند، چه رویکرد و عملکردی داشتند، ذکر نشده است. نتیجه روشن شد که مهریه در دین مبین اسلام امری امضایی بوده که دسته‌ای از قوانین اسلامی بدان افزوده شد. تأکیدات و عنایت رسول الله(صلی الله علیه و آله) به مسئله مهریه و پیروی ایشان از روشی یکسان در بیشتر ازدواج‌هایشان، فرهنگ مهرالسنه را در جامعه اسلامی مطرح کرد و به آن صورتی استحبابی بخشید؛ هرچند با تغییر اوضاع معیشتی مسلمانان و ثروت ناشی از فتوحات پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) مقدار مهریه در برخی ازدواج‌ها افزایش یافت؛ تا آنجا که اولین مهریه هنگفت در تاریخ اسلام به دختر ابوبکر اختصاص یافت. با قدرت گرفتن بنی‌امیه و به اوج رسیدن فتوحات، سیل عظیمی از زنان کنیز وارد شهرهای اسلامی شد که در نحوه تعاملات مردان با ازدواج و مسئله مهریه تأثیر گذاشت. حضور آزادانه کنیزان در اجتماعات مسلمانان و مجالس لهو و غنا منجر به نوعی فساد اخلاقی در جامعه اسلامی شد و به‌تدریج تمایل افراد را به ازدواج با کنیزان که مهری به آنان تعلق نمی‌گرفت و گاه قیمت چندانی نیز نداشتند، افزایش می‌داد. همین امر سبب شده بود در برخی مناطق نرخ مهریه بسیار پائین بیاید؛ اما توجه خلفا و حکما به شرافت و نسب زنان عرب در این عصر باعث می‌شد تا برخی زنان مهریه‌های گزافی دریافت کنند. این وضع در دوره بنی‌عباس نیز ادامه یافت؛ با این تفاوت که دیگر شرافت و نسب در ازدواج‌ها اهمیتی نمی‌یافت و خلفا و بزرگان نیز کنیزان را برای ازدواج انتخاب می‌کردند. آداب و رسوم مهریه در بسیاری از ازدواج‌ها در میان مسلمانان مشابه بود؛ ازجمله آنکه تعیین مقدار مهریه میان پدر و ولیّ دختر با داماد و خانواده‌اش صورت می‌گرفت، ولی زنانی که همسران خود را از دست داده بودند یا از آنان جدا شده بودند، خود مقدار مهر را تعیین می‌کردند. همچنین در بیشتر موارد مهریه در ابتدا به زن تعلق می‌گرفت، اما گاهی پس از آنکه اختلاف میان زوجین بالا می‌گرفت و مبحث طلاق مطرح می‌شد، مهریه زن به او اعطا می‌گشت. نکته دیگر آنکه غیر از درهم و دینار، اموال دیگری همچون غلام و کنیز و شتر به‌عنوان مهریه به زن تعلق می‌یافت و گاه مبلغی به‌عنوان هدیه، غیر از مبلغی که برای مهر تعیین می‌گشت به زن داده می‌شد. جامعه شیعه نیز از این آداب رسوم پیروی می‌کرد؛ چه آنکه به‌عنوان قشری جدا از جامعه اسلامی مطرح نبود و مطلبی مبنی بر تغییر خاصی در شیوه‌ها و آداب و رسوم آنان در گزاره‌های تاریخی مطرح نشده است. پی نوشت: [1]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج 5، ص 82. 2. ثعالبی، اللطائف والظرائف، ص 169. 3. عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج 3، ص 489؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج 12، ص 319. 4. ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج 7، ص 133؛ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج 7، ص 176؛ ابن‌کثیر، البدایه والنهایه، ج 7، ص 176. 5. ابن‌عساکر، تاریخ مدینه الدمشق، ج 69 ، ص 145. 6. اصفهانی، الاغانی، ج 26، ص 415؛ بلاذری، جمل من انساب و الاشراف، ج 10، ص 177. 7. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 3، ص 260. 8. اطرقجی، المرآه فی الادب العباسی، ص 43. 9. اصفهانی، الاغانی، ج 5، ص 112. 10. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 3، ص 261. 11. طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ج 1، ص 174. 12. ابن‌عساکر، تاریخ مدینه الدمشق، ج 60 ، ص 394؛ بغدادی، تاریخ بغداد، ج 31، ص 55. 13. نویری، نهایه الارب فی فنون الادب، ج 22، ص 225. 14. عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج 8، ص 409. 15. نوری، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 61 . 16. دینوری، اخبار الطوال، ج 1، ص 213. 17. کحاله، معجم قبایل العرب القدیمه و الحدیثه، ج 3، ص 1000. 18. بلاذری، فتوح البلدان، ج 1، ص 335. 19. نویری، نهایه الارب فی فنون الادب، ج 4، ص 277. 20. ابن‌اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج 6 ، ص 51. 21. ابن‌عساکر، تاریخ مدینه الدمشق، ج 60 ، ص 394؛ بغدادی، تاریخ بغداد، ج 13، ص 55. 22. گردیزی، زین الاخبار، ج 1، ص 246. سید علیرضا واسعی: دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. زکیه‌سادات امیری: کارشناسی ارشد تاریخ اسلام. فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 10 انتهای متن/
94/02/27 - 03:36
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 89]
-
گوناگون
پربازدیدترینها