تبلیغات
تبلیغات متنی
آموزشگاه آرایشگری مردانه شفیع رسالت
دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک
بهترین دکتر پروتز سینه در تهران
محبوبترینها
راهنمای انتخاب شرکت‌های معتبر باربری برای حمل مایعات در ایران
چگونه اینورتر های صنعتی را عیب یابی و تعمیر کنیم؟
جاهای دیدنی قشم در شب که نباید از دست بدهید
سیگنال سهام چیست؟ مزایا و معایب استفاده از سیگنال خرید و فروش سهم
کاغذ دیواری از کجا بخرم؟ راهنمای جامع خرید کاغذ دیواری با کیفیت و قیمت مناسب
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
بهترین ماساژورهای برقی برای دیسک کمر در بازار ایران
آفریقای جنوبی چگونه کشوری است؟
بهترین فروشگاه اینترنتی خرید کتاب زبان آلمانی: پیک زبان
با این روش ساده، فروش خود را چند برابر کنید (تست‌شده و 100٪ عملی)
خصوصیات نگین و سنگ های قیمتی از نگاه اسلام
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1866326538
راههاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
راههاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه نويسنده: سيد مهدي بزرگي مقدمه وقف از افتخارات دين اسلام است و به طور غيرمستقيم در قرآن و به طور مستقيم در سيرهي پيامبر (ص) و ائمه (ع) به آن توجه فراوان شده است. از نظر اسلام وقف راهگشايي براي رفع محروميتهاي مادي و معنوي جامعه و يادگار جاودانهاي از کرامت انسان به پيشگاه بشريت و پيوند با آفريدگار متعال است. هر چند در هيچ يک از آيات قرآن صريحا به وقف اشاره نشده است اما، علماي اسلام از کليت برخي مفاهيم اخلاقي که در قرآن ذکر شده است چنين نتيجه ميگيرند که وقف مورد تأييد قرآن است. قرآن در توسعهي فرهنگ وقف در جامعهي اسلامي تأثير محتوايي و موضوعي داشته است. ذکر آيهي (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه ان الله سميع عليم) در وقفنامهها نشانهي تأثير قرآن در گسترش فرهنگ در جامعهي اسلامي است. همچنين رفتار و شيوهي پيامبر (ص) و ائمه معصومين (ع) به صورت قول يا فعل در رواج و گسترش وقف از اهميت ويژهاي برخوردار است. به موجب تأکيدي که آن بزرگواران به مسألهي وقف داشتند مسلمانان بخشي از امکانات مالي خود را وقف کردند. عمل آنها به وقف نيز بر رفتار مسلمانان تأثير گذاشت. در کشور ما ايران نيز از گذشتههاي دور وقف مرسوم بوده است. مرحلهي اول توسعهي وقف در ايران با تصرف زمينهاي مفتوح العنوة آغاز ميشود. در دورهي سامانيان براي ادارهي موقوفات تشکيلاتي به نام ديوان اوقاف به وجود آمد. با حملهي مغولان به ايران وضع موقوفات آشفته شد اما با روي کار آمدن صفويان وضع موقوفات دوباره سر و سامان گرفت و در دورهي قاجاريه رو به فزوني گذاشت. در سال 1289 قانون وزارت معارف و اوقاف تصويب شد ولي چون اين قانون داراي اشکالات شرعي و اجرايي بود پس از پيروزي انقلاب اسلامي و با فتواي امام خميني (ره) قانون جامع اوقاف مطابق احکام و شريعت اسلام و در نظر گرفتن راهکارهاي اجرايي تهيه و به تصويب رسيد. سنت وقف ويژهي کشورهاي اسلامي و شرقي نيست بلکه در ميان کشورهاي آلمان، فرانسه، و نظامهاي آنگلوساکسون تشکيلات عام المنفعهاي وجود دارد که کارکرد آنها شبيه نهاد وقف است. وقف در جامعه داراي سه دسته کارکرد فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. اولين و مهمترين کارکرد وقف از گذشتههاي دور تاکنون کارکرد فرهنگي است و در بعد اجتماعي همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر نيازمندان ميگستراند. به لحاظ اقتصادي ماهيت اوقاف جنبهي اقتصادي دارد و به عنوان پشتوانهي قوي مالي براي دولت مطرح است. به لحاظ آثار مثبت اقتصادي وقف در جامعهي اسلامي، اسلام عمل به وقف را در رديف ايمان به خدا، رسول خدا و روز قيامت قرار داده است. نظر به اهميت و جايگاه وقف در اسلام و نقش آن در حل معضلات جامعهي اسلامي در نوشتار حاضر تلاش داريم تا پس از بيان مسألهي وقف در اسلام و کارکردهاي مختلف آن، راههاي گسترش فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه را تبيين و بررسي نماييم. وقف در قرآن هر چند در هيچ يک از آيات قرآن به گونهاي مستقيم و صريح به وقف اشارهاي نشده است اما، علماي اسلام از کليت برخي مفاهيم اخلاقي که در قرآن ذکر شده است چنين نتيجه ميگيرند که وقف مورد تأييد قرآن است. به اين ترتيب که اعمال خير و صالح همواره در قرآن مورد تأکيد قرار گرفته و مصاديق آن شامل وقف نيز ميشود. به عبارت ديگر، براي نگرش به مقام وقف در قرآن، بايد آيات شريفهاي که بر انفاق، احسان، تعاون، صدقه، عمل صالح، قرضالحسنه، خيرات، مبرات، باقيات الصالحات، ايثار و... صراحت دارد در نظر گرفته و از طرفي مبارزهي بيامان وحي الهي را با کنترل مال، تکاثر، اسراف، تفاخر، استکبار، سرقت، طغيان، کسب حرام، حب مال، راندن قهرآميز يتيم، خودبيني و... با تعمقي وسيع از سر علم و ايمان بنگريم تا به ثمرات ارزندهي وقف براي اعتلاي جامعه پي برده باشيم. آياتي که در قرآن ناظر به وقف ميباشند عبارتند از: آيات 195، 270، 215، 261، 272، 271، 263، 262، 254، 148 سورهي بقره، آيات 24 و 25 سورهي معارج، آيهي 31 سورهي ابراهيم، آيهي 54 سورهي قصص، آيهي 35 سورهي حج، آيهي 10 سورهي منافقون، آيهي 38 سورهي شوري، آيات 10، 7 و 18 سورهي حديد، آيهي 38 سورهي محمد (ص)، آيهي 16 سورهي تغابن، آيات 21 و 34 سورهي توبه، آيات 1 و 2 سورهي تکاثر، آيات 4 - 1 سورهي همزه، آيات 34 و 46 سورهي فصلت، آيهي 97 سورهي نحل، آيهي 24 سورهي انفال، آيهي 38 سورهي نساء، آيهي 39 سورهي سبأ، و آيات 115، 92، 17 و 134 سورهي آل عمران. در اينجا به برخي آيات قرآن که دلالت بر وقف دارند اشاره ميکنيم: 1. (المال و البنون زينة الحيوه الدنيا و الباقيات الصالحات خير عند ربک ثوابا و خير أملا) (کهف: 42) مال و فرزندان زينت حيات دنياست وليکن اعمال صالح که تا قيامت باقي است (مانند نماز، تهجد و ذکر خدا و صدقات جاري...) نزد پروردگار بسي بهتر و عاقبت آن نيکوتر است. 2. (و يزيد الله الذين اهتدوا هدي و الباقيات الصالحات خير عند ربک ثوابا و خير مردا) (مريم: 76) و خدا بر هدايت يافتگان ميافزايد و اعمال صالحي که اجرش نعمت ابدي است نزد پروردگار تو بهتر از مال و جان فاني دنيا) است هم از جهت ثواب الهي و هم از جهت حسن عاقبت اخروي. 3. (لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون) (آل عمران: 92) هرگز به مقام نيکوکاران و خاصان خدا نخواهيد رسيد مگر آنکه از آنچه دوست ميداريد در راه خدا انفاق کنيد. به طور کلي، قرآن کريم در توسعهي فرهنگ وقف در جامعهي اسلامي تأثير محتوايي و موضوعي داشته است. به اين ترتيب که ميتوان وقف را داراي شکل و محتوا دانست که شکل آن مربوط به تحولات اجتماعي و مقتضيات زماني و مکاني است و در معرض تغيير و دگرگوني قرار دارد، در حالي که محتواي آن احتياج به راهنمايي صحيح و اصولي دارد و نقش قرآن در اين زمينه بسيار حايز اهميت است. به عبارتي ديگر، تأثير محتوايي قرآن در رواج وقف مهمتر از تأثيري است که قرآن ميتوانست در شکل وقف داشته باشد. چنانچه قرآن صراحتا شکل وقف را بيان ميکرد در اين صورت شايد ماهيت اخلاقي وقف تحتالشعاع شکل ظاهري آن قرار ميگرفت؛ در حالي که اشارهي قرآن به روح و محتواي وقف هشداري است به وجدان پاک انسانها که اعمال خير را به دور از هدفهاي نفساني و دنيوي انجام دهند و بدين ترتيب مدارج متعالي اخلاقي را طي کرده به کمال انساني خود نايل شوند. از نظر تاريخي نيز نقش قرآن در تحريک مسلمانان در عمل به وقف قابل توجه است. زيرا مسلمانان پس از شنيدن آيات مربوط به خيرخواهي، نيکوکاري،احسان و ايثار و... به حضور پيامبر (ص) ميرسيدند و چگونگي انجام اين اعمال را جويا ميشدند و آن حضرت شيوهي وقف را پيشنهاد ميفرمود. وقف در سيرهي پيامبر رفتار و شيوه پيامبر اکرم (ص)، به صورت قول يا فعل، در رواج و گسترش وقف در جامعهي اسلامي داراي اهميت فراواني است. به موجب تأکيدي که آن حضرت بر مسأله وقف و نتايج مثبت آن در جامعه داشتند، بسياري از مؤمنين سعي ميکردند بخشي از امکانات مالي خود را وقف امور خيريه کنند. پيامبر اکرم (ص) ميفرمايند: »ان مما يلحق المؤمن من عمله و حسناته بعد موته علما نشره و ولدا صالحا ترکه و مصحفا ورثه او مسجدا بناه او بيتا لابن السبيل بناه او نهرا أجراه و صدقة اخرجها من ماله في صحة و حياته و تلحقه من بعد موته 1) چند چيز است که بعد از مرگ مؤمن پاداش آنها به او ميرسد: علمي که از خود به يادگار گذاشته است، فرزند صالحي که جانشين خوبي براي او باشد و قرآني که به ارث گذاشته باشد، يا مسجدي که ساخته است، يا منزلي که براي مسافرين در راه مانده ساخته است يا نهري که آن را جاري ساخته است، يا صدقهاي که در حال حيات خود انجام داه است«. از اين حديث ميتوان سه مسأله را بيان کرد: 1. وقف اموال و ارزش علم و فرزند صالح در يک رديف ذکر شده است. 2. در طول تاريخ اسلام ارتباطي جداييناپذير بين وقف اموال، دانش و فرزند صالح وجود داشته است. 3. وقف اموال باعث دستابي انسان به دانش و فرزند صالح ميشود. براساس روايات اسلامي رسول اکرم (ص) زميني داشت که آن را در راه خدا وقف کرد و اصحاب و ياران او نيز در اين زمينه از ايشان پيروي کردند. به عنوان مثال، زمينهاي »مخيريق« که با وصيت در اختيار پيامبر (ص) قرار گرفته بود پيامبر (ص) آنها را وقف کرد و اين زمينهانخستين صدقهي موقوفه در اسلام ميباشد.2) همچنين بنا به بعضي روايات، باغهايي به نام »حيطان سبعه« از جملهي موقوفات پيامبر (ص) ميباشد.3) نيز نقل شده است که آن حضرت موقوفاتي داشتهاند و از عوايد آنها به مهمانان خود انفاق ميکرده است4) پيامبر (ص) با چنين نگاهي به وقف، عمل به وقف را در ميان مسلمانان به صورت يک سنت نبوي حسنه رايج کرد. عمل به وقف در رفتار پيامبر (ص) بر صحابهي او تأثير گذاشت به طوري که، زبير از ياران پيامبر (ص) خانهي خود در مکه و مصر را وقف کرد. عبدالله بن عمر سهم خود را از خانهي پدري وقف نيازمندان نمود. سعد بن عباده باغ معروف خود »مخراف« را از طرف مادرش صدقه کرد. عثمان و طلحه خانههاي خود را وقف کردند و عبدالله بن عباس املاک خود را در صهوه وقف نمود و... 5) وقف در سيرهي ائمهي معصومين بعد از پيامبر اکرم (ص)، ائمه معصومين (ع)، الگوها و نمونههاي عيني تحقق اسلام هستند و رفتار و گفتار آنان تعيين کنندهي رفتار و فرهنگ مسلمانان است. اهميت وقف در نظر ائمه (ع) تا آنجاست که حضرت علي (ع) در يکي از وقفنامههايش هدف خود را از وقف چنين بيان ميکند: »ابتغاء وجه الله ليولجني الله به الجنة و يصرفني عن النار و يصرف النار عن وجهي يوم تبيض وجوه و تسود وجوه: به منظور جلب رضايت الهي تا به سبب آن مرا داخل بهشت برين فرمايد و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرمايد در روزي که صورتهايي سفيدند و صورتهايي سياه«6) در ميان ائمهي (ع)، حضرت علي (ع) بيشترين وقف را داشته است. علي (ع) در مدت 25 سال امامت خود به کارهاي کشاورزي و باغداري مشغول بودند و از اين طريق املاک و مزارع فراواني را به دست آوردند. آن حضرت غلات باغها را در راه رضاي خدا به صورت زکات و صدقهي واجب يا مستحب انفاق ميکردند و در آخر عمرشان همهي باغها و مزارع را وقف کردند. اين باغها براي حجاج خانهي خدا و براي فقرا خانه شد. از آن حضرت نقل شده است: »خود را با رسول خدا (ص) ديدم که از گرسنگي سنگ بر شکم ميبستم، در حالي که اکنون صدقهي مال من ساليانه به چهل هزار دينار ميرسد«7) از جمله موقوفات علي (ع) صد چشمهي آب بود که براي حاجيان خانهي خدا وقف کرد از آن حضرت روايت شده است که فرمودند: »صدقه و حبس دو ذخيره هستند، پس آنها را براي روزگار خودش حفظ کنيد«8) حضرت فاطمه (س) نيز بسياري از باغهاي خود را در مدينه وقف کرد 9) حضرت امام حسن (ع) و امام حسين (ع) هم باغهاي خود را که هم اکنون در محلهي »نخاوله« مدينه به نام باغ صبا و باغ مرجان معروف است وقف کردهاند10) ساير ائمه (ع) املاک و اموال خود را در راه خدا و براي رفع نياز فقرا وقف کردهاند. امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) موقوفاتي در مدينه داشتهاند. وقف در ايران وقف در ايران سابقهي طولاني دارد به طوري که نذورات و وقف اموال به آتشگاهها و معابد از دوران باستان متداول بوده است و در دورهي اسلامي نيز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پيدا کرده است. اوقاف در ايران از زمان تصرف سرزمين ايران به دست مسلمانان عرب و در قرن اول هجري رو به گسترش و تحول نهاد. لمبتون در کتاب مالک و زارع در ايران دربارهي وقف چنين مينويسد: چنين به نظر ميرسد که فکر ايجاد زمينهاي وقفي در اصل از اين جا پيدا شده باشد که پس از غلبهي تازيان، زمين به مسلمانان فاتح تعلق گرفت... آنان زمينهاي خود را يا به دلخواه و يا در برابر گرفتن پاداش تسليم کردند. با اين همه از آن پس به صورت موقوفه درآمد و سپس روستاييان در برابر پرداخت مالالاجاره در املاک مزبور داراي حق انتفاع و به اصطلاح »منفعت« شدند، زيرا در اين مورد زمين وقفي به نفع جامعهي اسلامي »حبس« شده بود. اما وضع املاک موقوفه پيچيدهتر از اين بود. در ازمنهي متأخر کلمهي وقف بيشتر در مورد زمينهايي به کار برده شد که مالکيت آنها به نفع جامعه يا يکي از امور خيريه »حبس« شده باشد 11) مرحلهي اول توسعهي وقف در ايران با تصرف زمينهاي »مفتوح العنوة« (اراضي که مسلمانان از کفار از طريق جنگ به تصرف در آوردند) آغاز ميشود. زيرا اين گونه اراضي در حکم وقف است. در دورهي خلفاي عباسي که به عصر طلايي تمدن اسلامي شهرت دارد، رقبات موقوفه و درآمد آنها در تمام ممالک اسلامي رو به فزوني نهاد و مردم خيرانديش و امرا و وزرا و بزرگان و تجار موقوفات زيادي را براي امور عام المنفعه از خود به يادگار گذاشتند. چنانکه از مصارف موقوفات همه گونه وسايل زندگي طبقات بيبضاعت به خوبي فراهم بود. در همين عصر در شهرهاي بزرگ ايران مثل شيراز، اصفهان و ري املاک بسياري براي امور فرهنگي، بهداشتي و ديني بوسيلهي حکام و وزراي آنان وقف گرديد 12) در دورهي سامانيان در نيمهي دوم قرن چهارم تشکيلات اداري به نام »ديوان اوقاف« به وجود آمد که به کار مساجد و اراضي موقوفه رسيدگي ميکرده است. قبل از آن وظيفه ادارهي اوقاف بر عهدهي قضات بوده است. از به وجود آمدن ديوان اوقاف معلوم ميشود که در اين دوره موقوفات نسبتا فراوان بوده است. از طرفي، چون مهمترين منبع درآمد در اين دوره زمين کشاورزي بود و رقبات موقوفه را اراضي کشاورزي تشکيل ميدادند لذا، موقوفات از اهميت ويژه و حياتي برخوردار بود. به همين دليل، دخالت حکام و سلاطين نيز در امور موقوفات به منظور جلوگيري از تصرف آنها توسط غاصبين ديگر شايد تا حدودي توجيهناپذير باشد. چنانکه لمبتون مينويسد: نظرا مالکيت اين گونه زمينها تا ابد غيرقابل انتقال ميشد اما عملا مانند انواع ديگر زمين ممکن بود به وسيلهي غاصبان غصب شود. قديميترين مورد دخالتي که سراغ داريم عمل عضدالدوله بويي در مورد اوقاف سواد است که مفتشان و مميزاني بر آنها گماشت و براي هر کدام مبلغ معيني به عنوان وظيفه مقرر کرده است 13) در دورهي سلجوقي، نظامالملک وزير ملک شاه، مدارس نظاميه را با استفاه از درآمد موقوفات بنيان نهاد.جرجي زيدان دربارهي مدرسهي نظاميهي بغداد مينويسد: بازارها و کاروانسراها و گرمابهها و دهها در اطراف دور و نزديک مدرسه خريداري و وقف مدرسه شد و هزينهي آن به شش صد هزار دينار رسيد 14)با حملهي مغولان به ايران وضع موقوفات آشفته گرديد و اشراف برخي از آنها را تصرف کردند. تلاشهاي خواجه نصير طوسي در دورهي هولاکو براي سر و سامان دادن به وضع موقوفات، با وجود اينکه نظارت بر آنها را خود به عهده گرفت نتيجهي خوبي نداشت و مشکلات همچنان تا زمان اسلام آوردن ايلخانان مغول ادامه يافت. تلاشهاي رشيدالدين فضلالله همداني در اين زمينه بسيار حايز اهميت است. محلهي ربع رشيدي، شامل کتابخانه، بيمارستان و مسجد، از موقوفات بسيار بزرگ آن دوره بود. توجه به موقوفات در اين دوره بسيار چشمگير بوده و رشيدالدين فضلالله تأکيد زيادي بر آن داشت. همين وسعت و اهميت سبب ايجاد تشکيلات منظمي براي ادارهي موقوفات به نام حکومت اوقاف، وابسته به ديوان قضا گرديد که تحت نظارت قاضيالقضات عمل ميکرد و رييس آن حاکم اوقاف بود 15) پس از اين دوران ماهيت مذهبي سلسلهي صفويه سبب تحول نوع و مصارف موقوفات گشت. در اين دوره تشکيلات مستقلي براي ادارهي موقوفات زير نظر صدر به وجود آمد که نمايندگاني در همهي شهرهاي بزرگ به نام وزير اوقاف داشت و نظارت بر اوقاف بر عهدهي آنها بود. اين توجه موجب گسترش کاروانسراها، رباطها، تکيهها، امامزادهها و آبانبارهاي وقفي در اين دوره گرديد. در تذکرة الملوک از وظايف منصب مطلق صدارت اين گونه ياد شده است: تعيين حکام شرع و مباشرين اوقاف تفويضي و ريشسفيدي جميع سادات و علما و مدرسان و شيخالاسلامان و پيشنمازان و قضات و متوليان و حفاظ و ساير خدمهي مزارات و مدارس و مساجد و بقاع الخير و وزراي اوقاف و نظار و مستوفيان و ساير عملهي سرکار موقوفات و محرران و غسالان و حفاران با اوست 16)در دورهي صفويه موقوفات رشد و پيشرفت قابل توجهي داشته است. لمبتون ميگويد: اصولا صفويه بسياري از املاک خود را وقف مقاصد خيريه بخصوص وقف بقاع متبرکهي شيعه و از همه بالاتر آستانهي امام رضا (ع) در مشهد و خواهرش (س) در قم کردند. بعضي از اين املاک وقفي موقوفاتي بود که به خاندان صفويه، پيش از آنکه به سلطنت برسند، تعلق داشت. شايد بتوان گفت در زمان شاه عباس اول بيش از هر دورهي ديگر به عدهي املاک موقوفه اضافه شد 17) با سقوط صفويان، وضع موقوفات آشفته شد. با روي کار آمدن افشاريه و توجه نادر شاه به امور نظامي، وي براي تأمين مخارج نظامي، بخشي از موقوفات را ضبط کرد. در دورهي زنديه، کريم خان زند قصد داشت مانند صفويان به موقوفات توجه نشان دهد، اما موفق نشد18) در دورهي قاجاريه، موقوفات رو به فزوني گذاشت، اروپايياني که در اين دوره از ايران ديدن کردهاند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفتهاند. از جمله هانري رنه دالماني که در اواخر دورهي سلطنت ناصرالدين شاه از ايران ديدن کرده است، مينويسد: »املاک بسياري وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است. عايدات املاک وقفي بسيار زياد است، مخصوصا عايدات موقوفات امام رضا (ع) که مقبرهي او در شهر مشهد واقع است بسيار مهم ميباشند«. وي درآمد موقوفات امام رضا (ع) را در سراسر کشور شصت هزار تومان نقد و ده هزار خروار غله ذکر ميکند. با وجود اينکه املاک موقوفه از دادن ماليات معاف بودند، شاه به عنوان حق التوليه سالي هزار تومان از مشهد دريافت ميکرد 19) آنچه در تاريخ معاصر ايران داراي اهميت خاص است تصويب قانون موقوفات ميباشد که ادارهي موقوفات تا حدودي سر و سامان ميگيرد. در سال 1289 هجري شمسي قانون »وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه« تصويب شد و مسؤولان ادارات معارف در شهرستانها موظف به انجام امور مربوط به اوقاف بودند. قوانين مربوط به وقف ضمن قانون مدني از تاريخ 18 / 2 / 1307 شمسي لازمالاجرا شد. در اين زمان مصوباتي در مورد زمينهاي مزروعي موقوفه اجرا شد که نتيجهي آن فروش قسمت عظيمي از املاک موقوفه يا اجارهي طويلالمدت آنها بود. اين قوانين و مصوبات دربارهي اوقاف و چگونگي ادارهي آ نها با موازين فقه اسلامي مطابقت نداشت. لذا، پس از پيروزي انقلاب اسلامي و با فتواي حضرت امام خميني (ره) تغييراتي در جهت بازگشت اوقاف سابق به مالکيت وقفي صورت گرفت. فتواي امام (ره) در مورد وقف مبني بر اينکه »موقوفات بايد به حال وقفيت باقي مانده و بدان عمل شود« تأثير زيادي بين روستاييان که در نتيجهي اصلاحات ارضي زمينهاي موقوفه را تصرف کرده بودند گذاشته است 20) به استناد قانون تشکيلات و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه مصوب 2 / 10 / 1363 مجلس شوراي اسلامي، سرپرست سازمان اوقاف و امور خيريه بايد از طرف ولي فقيه، مجاز در تصدي اموري که متوقف بر اذن ولي فقيه است، ميباشد 21) عواملي از قبيل تغيير ساختار تشکيلاتي سازمان اوقاف و ادارهي آن تحت نظارت مقام ولايت فقيه، تصويب قوانين لازم در جهت احياي موقوفات و رعايت احکام وقف و مسايل شرعي سبب گرديد تا افراد خير در اين امر مهم اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي بيشتر مشارکت کنند. کارکردهاي وقف در جامعه اوقاف اگر طبق احکام اسلامي در جامعه عمل شود ميتواند تأثير بسزايي در حل مشکلات اجتماعي - فرهنگي و اقتصادي داشته باشد. به طور کلي، آثار و کارکردهاي وقف در جامعه را ميتوان به سه دسته کارکردهاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي تقسيم کرد، بنابراين، قبل از آنکه راهکارهاي ترويج فرهنگ وقف در جامعه را بيان کنيم لازم است که در ابتدا با کارکردهاي اوقاف در جامعه آشنا شويم تا با آگاهي از نتايج مثبت وقف در جامعه در گسترش فرهنگ وقف تلاش جدي نماييم. کارکرد فرهنگي اولين و مهمترين کارکرد وقف در جامعهي اسلامي از گذشتههاي دور تاکنون کارکرد آموزشي و فرهنگي است. ابعاد آموزشي و فرهنگي وقف در جوامع اسلامي بسيار گسترده است.وقف به عنوان يک منبع مستمر مالي مراکز علمي پشتوانهي مردمي داشته است و چه بسيار مدارس و مراکز علمي در جهان اسلام از طريق وقف ايجاد و گسترش يافتهاند و بسياري از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهاي اوقاف توانستهاند به مدارج عالي علمي برسند. از طريق تقويت مالي مدارس اسلامي توسط وقف، اين مدارس توانستند در فرهنگ نظام تعليم و تربيت اروپا تأثير بگذارند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامي است. استفاده از درآمدهاي وقف براي ساخت مساجد، دانشگاهها، خوابگاههاي دانشجويي، تأسيس کتابخانههاي عمومي، برگزاري کنگرهي جهاني حج، مجالس عزاداري ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کريم در سطح بينالمللي، و... از کارکردهاي فرهنگي وآموزشي وقف ميباشد. از طريق وقف مسلمانان توانستهاند از طريق مدارس ديني موقوفه بهترين شاهکارهاي خود را به جهانيان معرفي نمايند و علم و دانش آنها از طريق اوقاف گسترش و رواج يافته است. کارکرد اجتماعي در بعد اجتماعي وقف همچون چتري بزرگ سايهي خود را بر سر تمام نيازمندان و محرومان ميگستراند و جامعه را از فقر که عامل بسياري از مفاسد اجتماعي، اخلاقي و سستي در ارکان ديني است، نجات ميدهد و امکان همزيستي مسالمتآميز را در محيطي مملو از اخوت و حسن ظن، که زمينهساز پيشرفت و تعالي جامعه خواهد شد فراهم ميکند. بسياري از خدمات اجتماعي در گذشته از طريق موقوفات ارائه ميشده است؛ کاروانسراها، رباطها، دارالايتام و... اماکني بودند که به شدت مورد نياز جامعه سنتي بوده و واقفان با عنايت به اين دسته از نيازهاي اجتماعي اقدام به عمل وقف ميکردهاند، حمايت از گروههاي اجتماعي مانند مسافران، فقرا، کمک به ازدواج افراد بيبضاعت، ايجاد مراکز بهداشتي و درماني، تأسيس پرورشگاههاي کودکان بيسرپرست، ايجاد مجتمع تربيتي در مناطق محروم کشور و... از مهمترين کارکردهاي اجتماعي وقف در جامعه است. کارکرد اقتصادي در ميان افراط و تفريطهاي نظام سرمايهداري و کمونيستي، اسلام که دين عدالت و اعتدال است، نظام اقتصادي برتري از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبيعت بشر آورده است که نه ظلم و بيعدالتي رژيم سرمايهداري در آن ديده ميشود و نه ديکتاتوري رژيم مارکسيستي. اسلام به جاي توسل به زور و ديکتاتوري اقتصاد را با عبادت و سياست پيوند داده است و با تربيت بسيار مؤثر خود، محيطي اسلامي ميسازد که برخلاف محيطهاي مادي که تکاثر و اتراف ملاک برتري است و همه سعي ميکنند همه چيز را در انحصار خود درآورند، در محيط اسلام سادگي و غيرخواهي و ايثار و تعميم ثروتهاي اضافي شخصي از راه وقف، حبس، هبه و... نه تنها ملاک برتري است بلکه عبادت بزرگ محسوب ميشود. از سوي ديگر، سياست اسلام بر کنترل تعديل و حفاظت ثروت جامعه است. به اين ترتيب، تمام راههايي که منجر به سرمايهداري بدون کار ميشود، همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشويق افراد به وقف و... از ثروتمندان و تقويت افراد ضعيف در برابر آنها، فاصله را بسيار کم کرده، در جامعه تعديل ايجاد ميکند. بر اين اساس، وقف در جامعهي اسلامي ثروتهاي جامعه را تعديل ميکند. مکتب رهايي بخش اسلام براي نجات انسان از نااميديها و بيتفاوتيها و به ويژه رفع تبعيضهاي گوناگون و استقرار نظام متعالي بر پايهي قسط و عدل در جامعهي بشري پديدهي شگرف وقف را ارايه نموده است. اسلام از طريق وقف توانسته است اختلاف طبقاتي جامعه را از بين برده و راهي براي تأمين زندگي نيازمندان پيشنهاد نمايد. به لحاظ کارکردهاي مثبت اقتصادي وقف در جامعه، اسلام آن را در رديف ايمان به خدا و رسول و روز قيامت قرار داده است. به طوري کلي، ماهيت اوقاف جنبهي اقتصادي دارد. وقف در حل مشکلات اقتصادي جامعه ميتواند بسيار مؤثر باشد به طوري که به عنوان پشتوانه قوي مالي براي دولت تلقي ميشود. استفاده از درآمد اوقاف جهت ايجاد راهها، ابنيههاي عمومي، احداث پل، ساخت کارخانجات توليدي براي جذب جوانان بيکار، اطعام مساکين، تهيه مسکن ارزان قيمت براي جوانان، سرمايهگذاري در طرحهاي عمراني، صنعتي و کشاورزي،کاهش قيمتها و افزايش توليد و... بسيار مهم ميباشد. بنابراين، وقف از نظر اقتصادي تأثير بسيار زيادي بر رشد و پيشرفت جامعه ميگذارد. راهکارهاي ترويج فرهنگ وقف براي شکوفايي وقف در جامعه بايد فرهنگ وقف را ترويج کرد. براي اين منظور، تنها يک نهاد يا ارگان مسؤول نيست بلکه همهي دستگاههاي تبليغي و اجرايي کشور موظفاند تا در جهت اعتلاي فرهنگ وقف در جامعه با يکديگر همکاري کرده و زمينههاي شکوفايي آن را فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوي مردم مهمترين راه گسترش فرهنگ وقف است اما بايد توجه داشت که مردم نيازمند راهنمايي و آموزشهاي ديني عملي در اين زمينه هستند. از اينرو مسؤولان کشور به ويژه دست اندرکاران امور مذهبي و فرهنگي ميتوانند با يک برنامهريزي صحيح و سياست اصولي در جهتدهي افکار عمومي به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند. آثار مثبت وقف در زمينههاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي در جامعه ايجاب ميکند که در گسترش وقف تلاش جدي داشته باشيم. چرا که اگر به اين سنت حسنه عمل شود بسياري از مشکلات فعلي جامعهي ما قابل حل خواهد بود. سازمان اوقاف و امور خيريه، مبلغان دين، ائمهي جمعه و جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، وزارت فرهنگ و آموزش عالي، وزارت آموزش و پرورش، سازمان صدا و سيما، وزارت کشور و مجلس شوراي اسلامي از جمله نهادها و وزارتخانههايي هستند که در چگونگي ترويج و اشاعهي فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسي دارند. در اينجا به طور اجمال وظايف و نقش هر يک از دستگاههاي فوق را در گسترش فرهنگ وقف بيان ميداريم: سازمان اوقاف و امور خيريه 1. يکي از دلايل استقبال کم مردم از اوقاف و وقف کردن، عدم آگاهي مردم نسبت به جايگاه وقف در اسلام و جايگاه اوقاف در جامعه است. مردم هنوز به حرمت خاص وقف آگاه نيستند. از سوي ديگر، مردم با مسايل و موارد مصرف اوقاف آشنا نيستند. بنابراين، سازمان اوقاف بايد با انتشار کتاب يا مجله و يا از طريق مبلغان ديني جايگاه و اهميت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمينهي گرايش مرم به وقف فراهم آيد؛ 2. ايجاد واحدي به نام امور بينالملل در سازمان اوقاف به منظور ارتباط با کشورهاي اسلامي جهت بهرهگيري از تجربيات آنها در زمينهي وقف و بيان آن براي مردم ضروري است زيرا بسياري از مردم کشورمان از نهاد اوقاف در کشورهاي اسلامي و تأثير آن در آن جوامع آگاهي ندارند. بديهي است که اطلاع رساني در اين زمينه ميتواند در گرايش مردم به سمت اوقاف مؤثر واقع شود؛ 3. نامگذاري يک دهه از ماه سال به نام دههي اوقاف؛ در اين دهه با برپايي نمايشگاه در زمينهي اوقاف، برگزاري مسابقات ويژهي وقف، انجام سخنرانيها در مساجد، مدارس و دانشگاههاي کشور، معرفي واقفان به مردم و... مردم را با اوقاف بيشتر آشنا کنند؛ 4. تهيهي کتاب در زمينهي معرفي منابع تحقيقي دربارهي وقف (کتابشناسي وقف) با همکاري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ متأسفانه در کشور ما دربارهي وقف کمتر تحقيق و مطالعه شده است و اين نيز به دليل عدم دسترسي محققان به منابع در اين زمينه ميباشد. انجام تحقيق و مطالعه دربارهي اوقاف به گسترش فرهنگ وقف در جامعه کمک ميکند؛ 5. برگزاري مسابقه در زمينهي وقف و در نظر گرفتن جوايز براي برندگان آن به منظور آشنايي مردم با وقف، تاريخچهي وقف و مصارف وقف از طريق مطبوعات و سازمان صدا و سيما؛ 6. تهيهي آرم مشخص براي سازمان اوقاف و امور خيريه تا اينکه مردم به اهميت و جايگاه اوقاف در کشور پي ببرند؛ 7. تشويق واقفان کوچک براي اينکه کمکم حس وقف کردن در مردم به وجود آيد؛ 8. معرفي واقفان گذشته و حال در قالب يک کتاب يا مجله يا مطبوعات؛ به خاطر اينکه انگيزهي وقف کردن در مردم پديد آيد و بدانند که انجام کارهاي خير توسط آنها مورد تقدير جامعه و مسؤولان است؛ 9. نظارت بر حسن اجراي وقف در جامعه؛ 10. حذف مستأجر کل از سوي سازمان اوقاف؛ اوقاف مستأجر جزء را بپذيرد تا قشر وسيعي از جامعه از مزاياي اوقاف بهرهمند شوند و مردم با مشاهدهي فوايد مستأجر در مييابند که اين درآمدها متوجه اقشار زيادي از جامعه ميشود نسبت به وقف و اوقاف تمايل مثبت نشان ميدهند؛ 11. جمعآوري و نگارش انديشه وقف کنندگان و انگيزههاي واقف از وقف به صورت کتاب و يا مقاله و درج آن در مطبوعات کشور؛ 12. تشکيل انجمن جنبش وقفگرايي در کشور و فعاليت و تبليغ در زمينهي وقف از سوي اين انجمن؛ 13. تهيهي فهرست کامل موقوفات کشور از سوي سازمان اوقاف و معرفي آنها به مردم از طريق صدا و سيما، مطبوعات و يا گنجاندن آن در کتاب بينش اسلامي براي آشنايي دانشآموزان با موقوفات کشور. اين کار باعث ميشود که بذر گرايش به اوقاف در سنين پايين در ذهن دانشآموزان به وجود آيد و در آينده نسبت به اين سنت نبوي بيتفاوت نباشند. متأسفانه بسياري از تحصيل کردههاي جامعهي ما هنوز با پديدهي وقف آشنا نبوده و کمترين اطلاعي دربارهي آن ندارند؛ 14. تشکيل هيأت امناي بنيادهاي وقفي در سطح کشور متشکل از شخصيتهاي محلي براي نظارت بر حسن اجراي قوانين اوقاف و نيز ارشاد مردم در زمينه موقوفات؛ 15. برگزاري همآيش در زمينهي وقف در يکي از استانهاي کشور و يا در دانشگاههاي کشور به طور مداوم هر سال و امتياز قايل شدن براي واقف از ديگر برنامههاي سازمان اوقاف در جهت گسترش فرهنگ وقف ميباشد. مجلس شوراي اسلامي 1. تدوين قوانين جديد در زمينهي وقف و مشخص کردن مصارف وقف با توجه به نيازهاي جامعه پس از مشورت با مقام ولايت فقيه و از بين بردن نارساييهاي قانوني در زمينهي اوقاف؛ 2. در نظر گرفتن مجازات سخت براي کساني که به موقوفات تعدي و تجاوز ميکنند؛ 3. در نظر گرفتن امتياز و تسهيلات براي واقفان تا ديگران نيز به انجام وقف مبادرت ورزند از طريق تصويب قوانين در اين زمينه. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 1. تدوين، نگارش و چاپ کتاب در زمينهي وقف؛ اکثر منابع در زمينهي وقف عربي است که براي استفادهي عموم بايد به فارسي برگردانده شود؛ 2. انجام کارهاي تحقيقاتي براي شناسايي فرهنگ وقف در ايران و ساير کشورها؛ 3. تشويق اهل قلم به نوشتن کتاب با موضوع وقف؛ 4. برگزاري همآيشهاي ادواري دربارهي راههاي احياي موقوفات با همکاري سازمان اوقاف. 5. برگزاري نمايشگاههاي هنري در زمينهي وقف در سراسر کشور؛ 6. برگزاري مسابقه با موضوع وقف، تهيهي فيلم، تئاتر با موضوع وقف، چاپ وقفنامهها و در دسترس قرار دادن آنها به مردم و ايجاد مراکز تحقيق مستقل در زمينهي مطالعات وقفي از جمله وظايف و رسالتهاي اين وزارتخانه در راستاي ترويج فرهنگ وقف در جامعه ميباشد. سازمان تبليغات اسلامي 1. جمعآوري احاديث و روايات مربوط به وقف و انتشار آنها به صورت کتاب؛ 2. اعزام مبلغ به روستاها براي بيان فلسفهي وقف در اسلام براي مردم؛ 3. برگزاري جشن وقف در شهر و روستا؛ 4. تشويق واقفان شهر و روستا در مصلاي نماز جمعه با هماهنگي امام جمعه شهر. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي معرفي وقف در جهان اسلام و دعوت مسؤولان اوقاف کشورهاي اسلامي به ايران براي انجام سخنراني دربارهي سياستهاي اوقاف در کشورشان به منظور آگاه نمودن مردم از وضعيت وقف در کشورهاي اسلامي بسيار حايز اهميت است. وزارت فرهنگ و آموزش عالي 1. تشويق دانشجويان دورههاي کارشناسي ارشد و دکتري به نگارش پاياننامههاي تحصيلي با موضوع وقف؛ 2. برگزاري همآيشهاي دانشجويي در زمينهي وقف؛ 3. آموزش وقفنامه نويسي به دانشجويان براي آگاهي آنها از وقف؛ 4. ديدار دانشجويان از مراکز اوقاف و بازديد از موقوفات کشور در قالب فوق برنامههاي آموزشي دانشگاهها؛ 5. خريد کتاب براي دانشجويان، برگزاري جشنهاي ازدواج دانشجويي با همکاري سازمان اوقاف تا از اين طريق دانشجويان و جوانان به تأثير و اهميت وقف در جامعه پي ببرند و در آينده به انجام آن اهتمام ورزند. وزارت آموزش و پرورش 1. گنجاندن باب وقف در کتابهاي درسي براي آشنايي دانشآموزان با وقف؛ 2. آموزش وقفنامه نويسي به دانشآموزان براي آگاهي آنها دربارهي وقف؛ 3. برگزاري مسابقه بين دانشآموزان تحت عنوان طرح شناسايي موقوفات در کشور؛ دانشآموزان با اين روش با پديدهي وقف آشنا خواهند شد؛ 4. در درس انشا سعي شود که معلمان از دانشآموزان بخواهند دربارهي وقف و اوقاف انشا بنويسند؛ 5. برگزاري اردوهاي آموزشي و بازديد از موقوفات براي دانشآموزان سازمان صدا و سيما متأسفانه اطلاعرساني دربارهي فوايد و کارکردهاي وقف در جامعه از سوي صدا و سيما بسيار ضعيف است. در تلويزيون ما انواع پفک نمکي تبليغ ميشود ولي دربارهي وقف هيچ کاري صورت نگرفته است. در اين زمينه سازمان صدا و سيما موظف به اجراي اين موارد ميباشد: 1. معرفي واقفان از طريق سيما، مصاحبه با آنها، تهيهي سريال تلويزيوني از زندگي واقفان بزرگ تا به عنوان الگو در جامعه مطرح شوند و تشويقي براي کساني که به وقف اهميت ميدهند باشد؛ 2. نقل آراي مذاهب فقهي اسلامي در مسايل مربوط به وقف از طريق برنامههاي تلويزيوني؛ مثلا در برنامهي »درسهايي از قرآن« لااقل به موضوع وقف نيز اشاره شود؛ 3. تهيهي فيلم و سرود دربارهي وقف؛ 4. آموزش به مردم در زمينهي وقف و اينکه چه چيزي را براي چه وقف کنند. اين آموزش ميتواند هفتهاي يک شب به مدت بيست دقيقه در يکي از شبکهها پخش شود. در اين برنامه با دعوت از مدرسان حوزهي علميهي قم و مراجع تقليد فوايد، مقاصد و نحوهي اجرا و مصارف وقف را براي مردم مشخص کنند؛ 5. تهيهي فيلم از موقوفات کشورهاي اسلامي به منظور آشنايي مردم با کارکردهاي وقف در آن کشورها؛ 6. برگزاري مسابقه. وزارت کشور فرمانداران، بخشداران، دهداران و شوراهاي شهر و روستا و شهرداريها نيز ميتوانند با معرفي واقفان، تبليغ در زمينهي وقف و معرفي موقوفات در گسترش و همگاني کردن فرهنگ وقف سهيم باشند. راههاي ايجاد موقوفات جديد در کنار تشويق مردم به وقف بايد جهت وقف را با توجه به نيازهاي جامعه مشخص کرد تا از موقوفات تکراري نظير ساخت مسجد و... جلوگيري شود. تحقيق شود که نيازهاي روز جامعه کدامند تا موقوفات به آن سمت سوق داده شود. بديهي است که اگر وقف براي کارهاي عمراني، صنعتي، کشاورزي و سرمايهگذاري در کارهاي توليدي باشد نسل جديد به وقف روي خواهد آورد و موقوفات تازه شکل ميگيرد. تأسيس کتابخانههاي عمومي، موزهها، ساخت خوابگاههاي دانشجويي، تأسيس مراکز آموزشي براي فراگيري حرفه و شغل توسط جوانان، ساخت کارخانجات توليدي و مراکز خدماتي در مناطق محروم و جذب جوانان بيکار، تأسيس مدارس شبانهروزي براي کودکان بيبضاعت، کمک به سازمان بهزيستي، آموزش و پرورش، دانشسراها، هلالاحمر، تهيهي مسکن ارزان قيمت براي جوانان و... ميتواند از جمله مصارف جديد اوقاف و نيز ايجاد موقوفات جديد با توجه به نيازهاي جامعه باشد که آثار آنها در جامعه بيشتر خواهد بود و مردم نيز با ديدن آثار و کارکرد وقف در اين زمينه در ايجاد موقوفات تازه شرکت ميکنند. شناسايي زمينهاي وقفي در سراسر کشور از سوي سازمان اوقاف به ويژه زمينهاي وقفي که در نتيجهي اصلاحات ارضي به دست مردم افتاد، بازسازي موقوفههاي مخروبه نيز ميتواند در احياي موقوفات مؤثر باشد. به نظر ميرسد بيان کارکردهاي موقوفههاي آستان قدس رضوي براي مردم، آنها را به تشکيل موقوفات تازه تشويق و کمک نمايد. بنابراين، بايد تحقيق شود که نيازهاي جامعه چيست تا متناسب با آن نيازها موقوفات جديد شکل بگيرد. تدوين قوانين تازه دربارهي موقوفات از سوي مجلس شوراي اسلامي و استفتا از مقام معظم رهبري دربارهي مصارف جديد موقوفات در اين زمينه بسيار مؤثر و راهگشاست. مسؤولان ذيربط نيز موظف به تبليغ، راهنمايي و تشويق مردم در ايجاد موقوفات جديد هستند. تهيهي جزوات آموزشي و برگزاري کلاسهاي آموزشي براي توجيه مردم در اين خصوص ضروري است. نتيجه وقف يکي از برترين و پردوامترين مظاهر احسان و نيکوکاري به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظيم امور فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. ميتوان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسير صحيح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستي هدايت شوند بسياري از مشکلات جامعه حل ميشود. به عبارت ديگر، کارنامهي درخشان وقف اين نويد را به ما ميدهد که از طريق گسترش موقوفات و هدايت آنها ميتوان اکثر نيازها و ضروريات جامعه را تأمين کرد و سنگيني اين امر را از بيتالمال مسلمين برداشت يا لااقل از فشار آنها بر بودجهي کل کشور کاست. با توجه به کارکردهاي مثبت وقف در جامعه ضروري است که از طريق تدوين يک سياست اصولي و برنامهريزي شده از سوي دولت به منظور شکوفايي فرهنگ وقف در جامعه، زمينههاي احياي اين سنت حسنه و نبوي را فراهم آورد. اين امر مستلزم تلاش همهي دستگاههاي اجرايي کشور است. از همه مهمتر، عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو ميتواند در گرايش و سوقدهي مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدريج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد. پي نوشت : 1-نهجالفصاحه، کلام 906، ص 183؛ وسائل الشيعه، ج 13، ص 292. 2- فروع کافي، ج 7، کتاب الوصايا، باب الصدقات، حديث 5 3-وسايل الشيعه، ج 6، کتاب الوقف و الصدقات، باب 10، حديث 2 4-همان. 5-سليميفر، مصطفي، نگاهي به آثار اقتصادي و اجتماعي وقف، انتشارات آستان قدس رضوي، 1370، صص 68، 67، 65. 6-وسايل الشيعه، ج 13، ص 312؛ بحارالانوار، ج 103، ص 183. 7-بحارالانوار، ج 41، ص 43. 8- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 511 9-فروع کافي، ج 7، همان 10- سليميفر، مصطفي، همان، ص 65 11-لمبتون، مالک و زارع در ايران، ترجمهي اميري، منوچهر، مرکز انتشارات علمي و فرهنگي، ج 1362، 3، ص 81. 12-شهابي، علياکبر، تاريخچهي وقف در اسلام، تهران، چاپخانهي دانشگاه تهران، 1343، ص5. 13-لمبتون، همان، ص 81. 14-مجلهي وحيد، ش 1352، 7، ص 61. 15-فضلالله همداني، رشيدالدين، سوانح الافکار رشيدي، به کوشش محمدتقي دانش پژوه، تهران، کتابخانهي مرکزي دانشگاه تهران، 1358، ص 36 - 32 16-تذکرة الملوک،به کوشش سيد محمد دبيرسياقي؛ سازمان اداري حکومت صفوي، ترجمه رجبنيا، مسعود، تهران، ج 2، اميرکبير، 1368، ص 2. 17-لمبتون، همان، ص 223. 18-سپنتا، عبدالحسين، تاريخچهي اوقاف اصفهان، ادارهي کل اوقاف اصفهان، 1346، ص 343 - 340. 19-دالماني، هانري رنه، سفرنامه از خراسان تا بختياري، ترجمهي فرهوشي، تهران، چاپ گيلان، ص 73 - 72. 20-گزارش مسؤولين ادارهي موقوفات ملک، کتابخانهي آستان قدس رضوي، ص 27 21-سازمان حج و اوقاف و امور خيريه، نگاهي کوتاه به سنت نبوي وقف، ص 18. منبع: ميراث جاويدانمعرفي سايت مرتبط با اين مقاله تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 660]
-
گوناگون
پربازدیدترینها