در مسير وحدت اسلامي

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: در مسير وحدت اسلامي
خبرگزاري فارس: در يك تقسيم بندي كلي نقش پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در پايه گذاري وحدت امت اسلامي شامل سه مطلب بنيادين مي شود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربي آن زمان و به كارگيري عوامل «سياسي » جهت زمينه سازي هاي لازم; سپس برنامه ريزي هاي «فرهنگي » در مسير ترسيم دورنماي امت واحده براي مسلمانان و ايجاد فضاي رشد فكري و ارتقاي فهم مردم نسبت به مسؤوليت هاي خود; و در نهايت، به كار بستن راه حل هايي كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مي گرفت.

عنوان «راهبردهاي ارزشي و اجتماعي » به بررسي نقش و تاثير پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در به كارگيري عامل «وحدت اسلامي » به عنوان يكي از ابزارها در جامعه اسلامي آن زمان مي پردازد.

در يك تقسيم بندي كلي نقش پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در پايه گذاري وحدت امت اسلامي شامل سه مطلب بنيادين مي شود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربي آن زمان و به كارگيري عوامل «سياسي » جهت زمينه سازي هاي لازم; سپس برنامه ريزي هاي «فرهنگي » در مسير ترسيم دورنماي امت واحده براي مسلمانان و ايجاد فضاي رشد فكري و ارتقاي فهم مردم نسبت به مسؤوليت هاي خود; و در نهايت، به كار بستن راه حل هايي كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مي گرفت.

اين چنين راهبردهايي را مي توان تحت عنوان «دعوت ارزشي پيامبرصلي الله عليه وآله برشمرد كه پاره اي از آنها شامل «راهبردهاي ارزشي ملي و مذهبي »، «راهبردهاي ارزشي قومي و ميهني » و نيز «راهبردهاي ارزشي اجتماعي و فردي » خواهند بود. و اينك به هر بخش اشاره اي گذرا خواهيم كرد.

راهبردهاي ملي و مذهبي

الف) ايجاد وحدت ملي و همبستگي ايماني

ورود پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله به مدينه همراه با عقد قراردادهايي بين گروههاي گوناگون بود. اين پيمان ها را مي توان يكي از بارزترين شواهد به كارگيري رهيافت وحدت اسلامي در جامعه آن زمان شمرد.

پيمان نامه عمومي مدينه: يكي از مهمترين اين پيمانها، اولين قراردادي بود كه بين پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضي آن را «نخستين قانون اساسي مكتوب جهان » دانسته اند. اين تدبير بهترين مقوله براي به وجود آوردن وحدت ملي و همبستگي ديني بود چرا كه وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعي يهوديان و نيز مهاجران مسلمانان را تصمين مي كرد و از سوي ديگر، اين پيمانها مقدمات تشكيل يك وحدت سياسي و حكومتي را فراهم مي آورد.

به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بين مسلمين بروشني قيد شده بود كه مسلمين امت واحده اي، جداي از مردم ديگر هستند: (انهم امة واحدة من دون الناس)، و ارتباطي بين مسلمانان و كافران نيست و دوري بين مسلم و مسلم نبايد باشد. اگر چه روح حاكم بر اين پيمانها همانا به كارگيري ابزار وحدت اسلامي در جهت راهبرد ارزشي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در جامعه اسلامي است و از همين رو تمام زموارد آن مصداق اين امر قرار دارند، ولي به بعضي از آن موارد اشاره مي كنيم: (1)

- مسلمين در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.

- هيچ مؤمني بدون اشاره ساير مؤمنان در جهاد في سبيل الله صلح نمي كند و صلح جز براي همگان اجرا نخواهد شد.

- تمامي گروهها (كه به جنگ مشغول اند) به ترتيب وارد جنگ خواهند شد و جنگيدن به يك گروه (دومرتبه پشت سرهم) تحميل نخواهد شد.

- «ذمة الله » نسبت به همه افراد يكسان است.

- اگر اختلافي بين مسلمين بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.

- مسلمين، فرد مقروض و مديوني را كه دين او سنگين است رها نخواهند ساخت، بلكه اور ا كمك مي كنند.

و در قسمت ديگري از اين عهدنامه تاريخي كه طرف خطاب آن يهوديان مدينه بودند، اموري پيشداوري شد كه توجه به مفاد آن حاكي از انگيزه تحقق وحدت ملي توسط پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله است:

- مسلمانان و يهوديان امت واحده اند و مانند يك ملت در مدينه زندگي خواهند كرد و هر يك دين خود را دارند.

- به يهوديان هم پيمان، همراهي و كمك خواهد شد و متقابلا وقتي مسلمين آنها را به مصالحه مي خوانند، يهوديان بايد بپذيرند.

- مسلمين و يهود هر دو بايد بر ضد كساني كه با اين قرارداد به مخاصمه برمي خيزند، مبارزه كنند.

- هر دو بايد با ياري يكديگر در برابر مهاجمان به يثرب بجنگند.

- هيچ كافري از ناحيه دو طرف اجير نشود مگر اين كه به مصلحت هر دو گروه باشد.

به هر حال، بايد چنين نتيجه گرفت كه كوشش براي ايجاد حساسيت مشترك ديني و ملي يكي از شاخص ترين راه حل هاي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در جهت تحقق وحدت اسلامي شمرده مي شود.

تثبيت وحدت ايماني: پيامبرصلي الله عليه وآله بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگي ايماني مسلمين مكررا بر اين موضوع تاكيد فرمود. در بخشي از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنين نقل كرده اند كه فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم يد واحد علي من سواهم تتكافوا دمائهم يسعي بذنبهم ادناهم ». (2)

ايجاد چنين حس مشترك ديني و پيوستگي مذهبي واحد بين مؤمنان در كلام زيبايي منسوب به حضرت كاملا مشهور است كه: «المؤمنون كنفس واحدة ».

همچون آن يك نور خورشيد سما

صد شود نسبت به صحن خانه ها

ليك يك باشد همه انوارشان

چون كه برگيري تو ديوار از ميان

چون نماند خانه ها را قاعده

مؤمنان مانند نفس واحده

و البته رمز اين پرتو نوراني نيز در روح انساني و الهي مؤمنان خواهد بود كه:

جان حيواني ندارد اتحاد

تو مجو اين اتحاد از روح باد

جان گرگان و سگان از هم جداست

متحد جانهاي شيران خداست(مولوي)

ب) پيوند روح اخوت و برادري

پيدايش تعلق اجتماعي: در نخستين سال ورود پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله به مدينه يكي از مهمترين ابتكارها و راهبردهاي مهم حضرت در به كارگيري عامل وحدت ديني واقع مي شود; يعني پيوند (عقد) مواخات بين كليه مسلمانان اعم از مرد و زن:

دو قبيله كاوس و خزرج نام داشت

يك ز ديگر جان خون آشام داشت

كينهاي كهنه شان از مصطفي

محو شد در نور اسلام و صفا

اولا اخوان شدند آن دشمنان

همچو اعداد عنب در بوستان

وز دم المؤمنون اخوه، به پند

درشكستند و تن واحد شدند

غوره اي كو سنگ بست و خام ماند

در ازل حق كافر اصليش خواند

ني اخي ني نفس واحد باشد او

در شقاوت نحس ملحد باشد او

آفرين بر عشق كل اوستاد

صد هزاران ذره را داد اتحاد(مولوي)

رسول خداصلي الله عليه وآله در يك مجلس عمومي مي فرمايد: «تآخوا في الله اخوين اخوين ». (3)

اين پيمان برادري همگاني تنها براساس نفي انگيزه هاي قومي و قبيله اي و بر محور حق و همكاري اجتماعي شكل گرفت چه اين كه: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم واتقوا الله لعلكم ترحمون ». (حجرات /10)

پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله بين هر مهاجر و يكي از مردم مدينه عقد برادري بست و در يك انگاره تاريخي، حضرت علي را در دنيا و آخرت برادر خود خواند كه: «انه مني و انا منه ».

به هر ترتيب، اين تصميم داهيانه، كارآمدترين ابزار تحقق الفت فراگير در جامعه آن زمان بود كه نشان از همه كوشش پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله براي پيدايش يك تعلق اجتماعي بالنده بر محور ايمان به خدا داشت.

محبت الهي پايه تشكيل جامعه آرماني: جامعه مطلوب پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله، نظامي است كه تمامي اعضاي آن بر محور ديانت توحيدي، پيوند برادري با يكديگر دارند و مكلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزيز حكيم نيز زمينه هاي الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پايدار سازد و بدين سان پايه هاي تفاهم اجتماعي جامعه اسلامي محكم گردد: «وان يريدوا ان يخدعوك فان حسبك الله هو الذي ايدك بنصره وبالمؤمنين × والف بين قلوبهم لو انفقت ما في الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لكن الله الف بينهم انه عزيز حكيم.» (انفال /62 و63)

براساس مفاد آيات الهي اولا بدون تحقق الفت اجتماعي نمي توان سخن از جامعه كرد; ثانيا تحقق اين امر تنها به ست خداست، ثالثا مؤمنان نيز قادرند شرايط و زمينه هاي وحدت اجتماعي را فراهم آورند. (4)

كلام راستين خداوند پيرامون مساله برادري قبايل يثربي نيز بس گوياست; «واعتصموا بحبل الله جميعا ولاتفرقوا واذكروا نعمة الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا... «(آل عمران /103)

جامعه آرماني پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله كه در آن روح اخوت و برادري موج مي زند، جامعه اي است كه در شدت بر كفر و رحمت به ايمان، حول يك محور، وحدت مي يابند، يعني: «محمد رسول الله و الذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم ». (فتح /29)

جامعه اي كه مانند پيكره اي واحد است و تمام افراد آن در ارتباطي وحدت بخش با يكديگر پايدار مي مانند و روح عشق و ايمان مذهبي در تار و پود آن جريان دارد: «مثل المؤمنين في توادهم وتراحمهم وتعاطفهم كمثل جسد واحد اذا اشتكي منه عضو تداعي له سائر الاعضاء بالسهر والحمي ». (5)

بهره وري از ظرفيت هاي اجتماعي: در نتيجه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله با طرح پيمان برادري انصار و مهاجران، از ظرفيت خاص چارچوب اجتماعي جامعه عربي (كه حمايت از هم پيمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و اين موفقيت بارز پيامبرصلي الله عليه وآله نه تنها باعث تعجب افرادي چون ابوسفيان شد، كه حتي آثار و پيامدهاي اين مساوات اسلامي تا مقدم داشتن اموال و دارايي ها نسبت به يكديگر پيش رفت. مورخان نقل مي كنند كه در جريان برادري مهاجر و انصار، پيماني بسته شد كه شامل مشاركت در ميراث هم بود و در همين راستا رويداد تقسيم غنايم جنگي «بني النضير» از بهترين نمونه هاست.

به هر حال، سراسر وقايع تاريخ اسلام گوياي شواهدي است كه نقش پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله را در جلوگيري از افتراق صفوف مسلمين و متقابلا بهره بري ابزار وحدت اسلامي نشان مي دهد و اين دستور آشكار قرآن بود كه: «ولاتكونوا كالذين تفرقوا واختلفوا...» (آل عمران /105)تلاش پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در ايجاد وحدت به اوج كوشش هاي ممكن، مي رسد و چون آرمان وحدت را يكي از رسالت هاي الهي بعثت خود مي داند; و رنج تفرق مؤمنان بر او گران مي آيد و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در اين راه تمام توان خود را به كار مي برد كه: «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رءوف رحيم ». (توبه/128) و شايد به همين دليل است كه خود مي فرمايد: «ما اوذي نبي مثل ما اوذيت.» (6)

راهكار سازگاري و همدلي: موضوع «اصلاح ذات البين » و سفارشها و موضعگيري هاي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله پيرامون آن نيز، در رديف راهكارهاي ايجاد برادري قرار مي گيرد:

«... وفي الخبر عن ابي ايوب قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله: يا ابا ايوب الا ادلك علي صدقة يحبها الله و رسوله قال: بلي. فقال رسول الله: تصلح بين الناس اذا تفاسدوا... و في راويه تسعي في صلاح ذات البين اذا تفاسدوا و تقرب بينهم اذا تباغضوا». (7)

و نيز نقل شده كه درباره آيه اخوت از پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله پرسش كردند، فرمود: مزد آن كس كه در برقراري آشتي ميان مردمان بكوشد; برابر مزد كسي است كه در راه خدا پيكار كند. (8)

بدين ترتيب يكي از اين شيوه ها را در تصميمي كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مبني بر «اصلاح ذات البين » در مورد تقسيم غنايم جنگ بدر مي گيرد، مشاهده مي كنيم. قطعا فقدان قانون خاص تقسيم غنايم و نيز عدم آمادگي تربيتي و اخلاقي كامل مسلمانان آن دوره، عواملي بود تا در وحدت پوياي جامعه اسلامي ايجاد خلل كند. از اين رو، پيامبرصلي الله عليه وآله مامور به اصلاح امور و حفظ يكپارچگي ملت مي شود و مؤمنان نيز موظف به رعايت همدلي و تبعيت از رسول اكرم صلي الله عليه وآله كه: «فاتقوا الله واصلحوا ذات بينكم واطيعوالله ورسوله ان كنتم مؤمنين ». (انفال /1)

پيامبرصلي الله عليه وآله به گونه اي اختلاف زدايي مي كند كه شقاقي (هر چند ناچيز) در پيكره وحدت ديني مسلمين سر برنياورد; چنان كه مورخان نقل كرده اند، پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله حتي براي گروهي هم كه در جنگ حاضر نبودند سهمي از غنيمت قرار مي داد. (9)

جالب توجه است كه پيش از آغاز جنگ بدر، پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله با وجود اعلام حمايت عده اي از مهاجران، در انتظار اعلام رضايت انصار مبني بر آمادگي جهاد نبرد با دشمن است; چون محتواي قرارداد انصار با پيامبرصلي الله عليه وآله درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدينه بود و نه همراهي در جنگ هاي خارج، لذا پيش از حركت به دنبال راي و نظر انصار بود و پس از اطمينان از ياري آنان آماده كارزار مي گردد.

اين امر در واقع نشان از اهتمام پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله به رعايت سنت هاي اجتماعي و ملاحظه شرايط خاص سياسي زمان دارد. (10)

تفوق به جاي تفرق: رويداد ديگري كه در جريان جنگ احد شاهديم دستوري است كه قرآن به پيامبرصلي الله عليه وآله مي دهد مبني بر عدم ملامت پاره اي مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعي در اميدوار ساختن و همكاري به گونه اي كه جذب جامعه اسلامي شوند و در مسير اصلاح و تربيت روحي قرار گيرند: «فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم في الامر...» (آل عمران /159)

قطعا يكي از ريشه هاي اصلي چنين تصميم پسنديده اي، همخواني با وحدت و يكپارچگي سياسي امت اسلام بوده است تا از اين طريق پيشاپيش زمينه افتراق بين گروههاي مسلمان (به علت طرد افرادي از مبارزين كه در جريان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و ساير اقشار جامعه، محو شود.

در همين جنگ است كه به نقل تاريخ; جوان مسلمان ايراني پس از وارد آوردن ضربه اي بر افراد سپاه دشمن مي گويد: «خذها و انا الغلام الفارسي » (اين ضربت را تحويل بگير كه منم يك جوان ايراني) اما پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله او را خطاب و عتاب نمود كه چرا نمي گويي منم يك جوان انصاري؟! و منظور آن است كه به اين وسيله هم، آهنگ برانگيخته شدن تعصبات قومي ديگر را خاموش، و وحدت صفوف اسلام را حفظ كند و هم، ملاك افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و مليت به دين و مكتب و ارزشهاي توحيدي بازگرداند.

بدين سان حضرت از هر عاملي براي نگهداري تفوق اجتماعي و جلوگيري از تفرق استفاده مي كرد و حتي در جريان تخريب مسجد ضرار!

حفظ وفاق ملي: سياست پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله درباره ويران كردن مسجد ضرار دقيقا به قصد ايجاد يك مانع مؤثر براي جلوگيري از ظهور شكاف سياسي در جامعه اسلامي بود تا پياپي، وفاق ملي آسيب نبيند.

يك مثال ديگر اندر كژروي شايد ار از نقل قرآن بشنوي اين چنين كژ بازيي مي باختند مسجدي جز مسجد او ساختند فرش و سقف و قبه اش آراسته ليك تفرق جماعت خواسته قصدشان تفريق اصحاب رسول فضل حق را كي شناسد هر فضول

بر اين اساس، پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه وآله حتي در آخرين سفارشهاي خود به امت اسلامي نيز چنين مي گويد: «ايها الناس، ان دماءكم و اموالكم عليكم حرام الي ان تلقوا ربكم، كحرمة يومكم هذا، و كحرمة شهركم هذا...» و نيز در آخر خطبه دارد كه: «... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان كل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة.» (11)

2 - راهبردهاي قومي و ميهني

الف) نفي نژادپرستي و قوميت گرايي

يكي ديگر از راه حل هايي كه پيامبر مكرم اسلام صلي الله عليه وآله در مسير بنيانگذاري وحدت امت اسلامي به كار مي گرفت، نفي نژادپرستي، قوميت گرايي و تبعيض هاي ناروا و ناپسند بود.

شكستن ارزشهاي جاهلي: مبارزه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله با برده داري آن زمان كه همراه افزايش تدريجي قدرت سياسي و اجتماعي حضرت با قاطعيت روزافزوني نيز توام بود، بهترين شاهد است. اين جنبش، بخشي از حركت هاي عدالت خواهي پيامبرصلي الله عليه وآله در برابر ظلم آشكار آن دوره به شمار مي آيد چرا كه حضرت به دنبال تاسيس جامعه فلاح پسند ديني و پايه گذاري حزب رستگاران است كه: «الا ان حزب الله هم المفلحون » (مجادله /22) و نيك، از قرآن آموخته كه فلاح و سعادت با ظلم و شقاوت قابل جمع نيست: «.. انه لايفلح الظالمون ». (انعام /35)

يكي از تلاشهاي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در دوره ابتدايي حضور ده ساله مكه مكرمه، گسستن مباني نظام ارزشي حاكم بر جامعه جاهلي آن زمان بود. در بافت پيوندهاي عشيره اي; بردگان و كنيزكان بدون اذن صاحبان خود، حق هيچ گونه تصميم گيري مستقل و يا اظهار مشاركت اجتماعي خاص نداشتند. اجازه بردها در پذيرش يا عدم پذيرش معتقدات ديني خويش نيز به دست خود آنان نبوده است.

دعوت فرهنگي پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله به توحيد، و نيز دعوت ارزشي حضرت به ايجاد تعلق ديني و حب اجتماعي توحيدي، سبب شد تا زمينه شكستن چنين تبعيض هاي ظالمانه اي فراهم گردد، معيارهاي جاهلي روابط نسبي از بين رفته و در نهايت افراد، بدون وابستگي قومي و قوم گرايي به دين جديد بگرايند چرا كه: «لاعصبية في الاسلام ».

حاصل توفيق پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در به كارگيري اين راه، مسلمان شدن افرادي از عشيره ها و قبايل متعدد مشركين و تمرد آنان از قوانين نظام قبيله اي و سپس، پيوستن به صفوف مؤمنان بود. اين روش، علاوه بر تاثيرگذاري «ارزشي و اجتماعي » يعني ايجاد ياس و وحشت در دل مشركان و ويران شدن اصول ارزش حاكم، زمينه اي براي زايش نظام اجتماعي جديد پديد آورد.

ارزش مساوات توحيدي: بعدها پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در قالب فرمان، ارشاد يا نصيحت، مسلمانها را رهنمون به آزادسازي بردگان مي سازد و خود نيز چنين مي كند و اين فرمان «خداي » بود كه ايمان به خود و آخرت و پيامبران را با بخشش مال در جهت آزادي انسانهاي ديگر همسنگ مي داند: «.. ولكن البر من آمن بالله واليوم الآخر والملئكة والكتاب والنبيين واتي المال علي حبه ذوي القربي و... وفي الرقاب و...» (بقره /177)

حضرت، افرادي مانند «زيد بن حارثه » را فرمانده سپاه اسلام، «بلال حبشي » را مؤذن ويژه قرار مي دهد و از «سلمان فارسي » ايراني تجليل مي كند و به او مقام و منزلت والا مي بخشد تا به اين ترتيب هم با تبعيض هاي موجود به مبارزه برخيزد: «من اعتق مؤمنا اعتقه الله العزيز الجبار...«و هم بتدريج ارزش تقوا را ملاك منصب ها و منزلت هاي اجتماعي، معرفي نمايد كه: «ان اكرمكم عندالله اتقيكم...» (حجرات /13)

پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله آشكارا اعلام مي كرد آن غلام حبشي و اين سيد قريشي (هر دو) در نزد من يكسان هستند و بدين سان آن حضرت را منادي به حق مساوات توحيدي دانسته اند. چه اين كه: «كلكم لآدم و آدم من تراب ليس لعربي علي عجمي فضل الا بالتقوي ». (12)

به هر حال رعايت تساوي و عدالت توسط پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله كه دقيقا در برابر ظلم و تبعيض هاي رايج قرار داشت، از مؤثرترين راهكارهاي ايجاد وحدت اسلامي در جامعه آسيب ديده آن روزگار بود.

در متون تاريخي و روايي مي خوانيم كه حضرت تفاوتي بين برده و غيربرده نمي گذاشت و خود نيز در اجراي احكام، طعم شيرين حق مساوات و عدالت را به ديگران مي چشانيد; كه حتي در جمع مسلمانان، جايگاه پيامبر خداصلي الله عليه وآله ناپيدا بود و هر زماني در مجلس مي نشست افراد ناشناس بسادگي نمي توانستند حضور رسول الله صلي الله عليه وآله را نزد مردم بيابند. اوج درخشش اين مساوات طلبي حتي در چشمان مبارك رسول رحمت نيز نمايان بود كه: «كان رسول الله يقسم لحظاته بين اصحابه، ينظر الي ذا وينظر الي ذا بالسوية ». (13)

البته شكي نيست كه همه اين آداب الهي در جلب حمايت توده مردم بسيار مؤثر بوده است. حضرت در يك تمثيل گويا مي فرمايد: «ان الناس من عهد آدم الي يومنا هذا مثل اسنان المشط لا فضل للعربي علي العجمي ولا للاحمر علي الاسود الا بالتقوي.» (14)

اين سيره با درايتي خاص و تدبيري موشكافانه در دوران حكومت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله نيز دنبال مي شود تا همواره نقش خود را به عنوان يكي از ابزارهاي ارزشي وحدت ساز ايفا كند. پيامبرصلي الله عليه وآله درصدد است تا همه پايه هاي نابرابري هاي جاهلي را از ميان بردارد و بازگشت به عهد جاهليت و پسند احكام غيرالهي را ناممكن سازد كه: «افحكم الجاهلية يبغون...» (مائده/50)

رسول الله صلي الله عليه وآله خود، آغازگر اين حركت بزرگ اجتماعي - ارزشي است و از هر رخدادي در جهت القا و تثبيت روح مساوات و عدالت انساني در جامعه نوپاي آن زمان بهره مي برد. در جايي به زيبايي تمام مي فرمايد: «ان الله يكره من عبده ان يراه مميزا بين اصحابه ». (15)

بدين ترتيب مي توان نتيجه گرفت: نفي قوميت گرايي و هر نوع تعصب ناپسند جاهلي، هميشه مدنظر پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله بوده است و هشدارهاي حضرت نيز به كساني كه حسب و نسب را ملاك افتخارات و ارزشها مي دانستند، در تاريخ اسلام ثبت شده است:

«سلمان فارسي در مسجد پيامبرصلي الله عليه وآله نشسته بود. عده اي از بزرگان اصحاب نيز حاضر بودند و سخن از اصل و نسب به ميان آمد هر كسي درباره اصل و نسب خود چيزي مي گفت تا اين كه از سلمان سؤال كردند... او گفت: انا سلمان بن عبدالله، كنت ضالا فهداني الله عزوجل بمحمد، كنت عائلا فاغناني الله بمحمد وكنت مملوكا فاعتقني الله بمحمد. سپس پيامبرصلي الله عليه وآله وارد شدند و سلمان گزارش جريان را به حضرت رساند. رسول اكرم صلي الله عليه وآله به آن جماعت كه همه از قريش بودند فرمود: يا معشر قريش ان حسب الرجل دينه و مروئته خلقه و اصله عقله. (16)

همچنين در روايت ديگري، افتخار و فخرفروشي بر محور تعصبات قومي را از آتش جهنم مي شمارد: «ليدعن رجال فخرهم باقوام انما هم فحم من فحم جهنم...» (17)

در همين رديف بايد بر زندگي بسيار ساده پيامبر عزيزصلي الله عليه وآله اشاره كرد كه به نقل اميرالمؤمنين عليه السلام حتي اجازه نصب پرده اي با نقش و نگار معمولي را بر در خانه خود نمي دهد. اين امر، بهترين شاهد و عالي ترين زمينه براي جذب انسانهاي محروميت كشيده آن زمان و عامل تحقق وحدت ديني بود. به نقل صحابه آن حضرت: «كان رسول الله صلي الله عليه وآله خفيف المؤونة ».

زيباترين تعبير پيرامون نقش ارزشي پيامبران همان است كه در نهج البلاغه مي خوانيم: «مع قناعة تملا القلوب والعيون غني و خصاصة تملا الابصار و الاسماع اذي ». (18)

حمايت از محرومين: در جهت نفي تعصبات قومي، خطمشي حمايت از محرومين و بيچارگان نيز قرار دارد. اين گروه كه عمدتا بردگاني از مردان و زنان اند طبق قوانين حاكم، زير پوشش حمايتي هيچ قوم و قبيله اي نبودند و لذا از كليه حقوق اجتماعي و سياسي محروم مي شدند و به دليل ساخت سياسي خاص دوران جاهلي و نيز ناتواني هاي گوناگون اين افراد، امكان پي ريزي جامعه اي مستقل را هم نداشتند.

در چنين شرايطي، مخالفت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله با تبعيض ها و قوم گرايي ها و از سوي ديگر، حمايت از محرومان، سبب جذب اين گروه به اسلام و پيامبرصلي الله عليه وآله مي شد و بدين ترتيب گروه كثيري بر محور رسول خداصلي الله عليه وآله وحدت اجتماعي و سياسي پديد مي آوردند. در واقع، محتواي فكري دعوت حضرت در اعلام اصالت تقوا و كرامت انساني و نيز مقتضاي عملكرد او، نقش يك ابزار پويا براي ايجاد وحدت اسلامي نوين را ايفا كرد.

اين اعلام حمايت و جانبداري كه بتدريج دامنه پوشش آن نيز گسترده مي شد، توانست نيروهاي خسته و گريزان، ستم ديده و درگير ترديدهاي فكري را به مركزي واحد هدايت كند و پايه هاي وحدت ديني را استوار سازد.

ب) نقش بيت الله

با نظري به رويدادهاي تاريخ اسلام بعضي راه حل هاي ديگر نيز به چشم مي آيد كه در آنها به نحوي از ظرفيت و مقتضيات موجود جامعه آن زمان در جهت تحقق وحدت اسلامي بهره برداري شده است.

در اين باره تاثير كعبه مكرمه و كيفيت استفاده پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله از آن به عنوان يكي از ابزارهاي ارزشي وحدت ساز شايان توجه است چه اين كه: «ان اول بيت وضع للناس للذي ببكة مباركا وهدي للعالمين ». (آل عمران /96)

پيامبرصلي الله عليه وآله از موقعيت مكاني مكه و فرصت زماني ايام حج در مقطعي كه تمام مردم جزيرة العرب به آن جا مي آمدند بهره مي برد تا دعوت توحيدي خود را به مهتران و بزرگان قبايل ارائه دهد. در متون تاريخي نام قبيله هاي «بني حنيفه »، «كنده »، «بني صعصعه »، «كلب » و ديگران را در فراخوان حضرت مي بينيم و حتي گرايش مردم يثرب به اسلام هم از طريق همين تدبير در استفاده از موقعيت خانه خدا و موسم حج بوده است: «جعل الله الكعبة البيت الحرام قياما للناس ». (مائده /97)

ميزان كارآمدي اين عامل در تمايل و كشش توده ها به سوي پيامبرصلي الله عليه وآله به قدري بود كه كفار و مشركان را كاملا در موضع انفعالي قرار مي داد. آن گونه كه پيش از آغاز مراسم براي جلوگيري از شعاع نفوذ پيام نبي صلي الله عليه وآله به مشورت مي پرداختند تا مناسب ترين شيوه هاي تبليغي و رواني را براي تغيير اذهان مخاطبان و مردم به كار گيرند. شعارهاي رواني - سياسي آنها اين بود: «وقالوا يا ايها الذي نزل عليه الذكر انك لمجنون ». (حجر/6)

و مهم اين است كه در تبليغاتشان، روح تعصب هاي نژادي و قومي موج مي زد: «ويقولون ائنا لتاركوا الهتنا لشاعر مجنون ». (صافات /36)

3 - راهبردهاي اجتماعي و فردي

الف) حميت عربي و حس مشترك

بهره برداري پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله از اخلاق و خصوصيات روحي عرب جاهلي در جهت اهداف توحيدي و بويژه تحقق وحدت اسلامي، يكي ديگر از راهبردهاي ارزشي به شمار مي آيد.

ظرفيت هاي روحي جامعه آن زمان در تمامي شرايط اجتماعي خاص خود تنيده شده بود و پيوندي مستحكم با پيشينه تاريخي اش داشت; سعي پيامبرصلي الله عليه وآله اين بود كه قابليت ها را به سمت مطلوبيت هاي موردنظر هدايت كند و به نوعي، آميزه هاي اخلاقي نويني به وجود آورد. بدين سان پيامبر عزيزصلي الله عليه وآله از اين امكانات اخلاقي و روحي براي پديدآوري يك همگرايي ديني و استحكام علايق مشترك اعراب در جهت آرمانهاي امت واحده استفاده مي كند.

روحيه تعصب و حميت عربي، تعهد و وفاي به عهد و پيمان، شجاعت و دلاوري يا ميهمان نوازي، نمايانگر شاخصه هاي اجتماعي اعراب جاهلي شده است: «اذ جعل الذين كفروا في قلوبهم الحمية حمية الجاهلية...» (فتح /26)

و در همين حركت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله اصلاح و بهسازي ارزشهاي حاكم در چارچوب نظام ارزشي اسلام را يكي از كليدهاي رويكرد اتحاد اسلامي مي داند. به اين صورت كه تعصب به قوم و قبيله، حفظ و بزرگداشت منزلت عشيره و رؤسا و بزرگان آن و نيز واكنش در حمايت از افراد طايفه (كه معمولا به نحو صريح يا ضمني توام با گونه اي تعهد و پيمان بود) بارها و بارها در تاريخ اسلام سبب حمايت از حضرت در مواضع مختلف و اصولا، زمينه تشكيل اولين وحدت سياسي و علني اسلام تلقي مي گردد. پيامبرصلي الله عليه وآله خود مي فرمود: «ما نالت مني قريش شيئا اكرهه حتي مات ابوطالب.» (19)

به هر حال، چنين بيعت هايي نه تنها در محدوده داخلي كه بيشتر در تعهد قبايل نسبت به يكديگر نيز كاربرد داشت و طبق رسوم جاهلي تا زمان اعلام انصراف هم پيمان يا هم پيمانان به قوت خود باقي مي مانده است. و پيامبرصلي الله عليه وآله نيز از همين طريق ديگران را دعوت به اسلام مي كرد و در طول تاريخ مكرر بين حضرت و افراد يا گروهي از ياران، پيمانهاي گوناگوني منعقد مي گرديد كه تكرار آن حاصلي جز فراگيري دامنه وحدت اسلامي نداشت. شبيه آنچه در «عقبه اولي »، «عقبه ثانيه »، «بيعت در غزوه بدر»، «بيعت رضوان » و غير آنها روي داد.

شجاعت و دليري اعراب كه ريشه در وضعيت خاص آن جامعه و نيز مسايل جغرافيايي و طبيعي داشت، هيچ گاه به صورت مطلق از ناحيه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مطرود و مذموم دانسته نشد بلكه اين روحيه خاص نيز در مسير اصلاح و امور پسنديده و صحيح قرار گرفت. و بدون ترديد اين امر در گسترش حاكميت سياسي اسلام كه فقط در طي ده سال، بيش از هشتاد غزوه و سريه را در پرونده خود جاي داده، تاثير بسزايي داشته است.

حضرت، در جنگهاي بسياري ضمن تجليل و تمجيد از روحيه شجاعت و سلحشوري سربازان اسلام، ارزشمندي آن را در محدوده عبادت و تقواي الهي مورد سنجش و مقايسه قرار مي داد و بدين سان شيوه تعديل و تصحيح ويژگي هاي اخلاقي اعراب را برمي گزيد مانند: «ضربة علي يوم الخندق افضل من عبادة الثقلين » از سوي ديگر، پيامبرصلي الله عليه وآله در تقويت و اصلاح روحيه مهمان نوازي اعراب نيز مي كوشد كه اين نيز سبب جذب فزونتر افراد به قلمرو مسلمانان است.

پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مسلمين را امر به سخاوت و بخشش اموال و انفاق دارايي هاي خود مي كرد بر مبناي: «لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون...«(آل عمران /92) و خود مي فرمود: «فاحسنوا صحبة السلام بالسخاء...» نيز در دوره اوليه تكون جامعه اسلامي از انصار مي خواست مهاجران را مورد حمايت قرار دهند و مسلمانان مدني هم با توجه به همان روحيه خاص اجتماعي، (كه اكنون صبغه ديني هم پيدا كرده بود) چنين كردند تا آن جا كه براي اسكان مهاجران در خانه هاي خود به قرعه كشي روي آوردند: «والذين تبوءو الدار والايمان من قبلهم يحبون من هاجر اليهم ولايجدون في صدورهم حاجة مما اوتوا ويؤثرون علي انفسهم ولو كان بهم خصاصة ومن يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون ». (حشر /9)

بدين ترتيب بهره بري پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله از اين ظرفيت روحي كه با صحه گذاشتن و تعديل ديني همراه بود، سبب شد تا وحدت اسلامي، هر روز با اقتدار بيشتري همراه باشد و به مرور زماني، تسري يابد. البته نزد اسلام، اصل تعدد در مليت و اقوام نفي نمي شود اما ستيزه جويي و ايجاد تشتت در وحدت سياسي و وفاق عمومي جامعه اسلامي نيز مورد قبول نيست. چه اين كه: «انا خلقناكم من ذكر وانثي وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا...» (حجرات /13) بدين ترتيب چنانچه تعصب در مسير پايبندي بر غير حق و تهي شدن از ارزشهاي ديني و انساني و تنها به صرف تكيه بر قوميت و ملي گرايي باشد، مورد پذيرش دين و پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله نيست: «ليس منا من دعي الي عصبية ». (20)

ب) آداب اخلاقي

پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله يكي از اهداف عالي رسالت خود را اتمام اخلاق نيك و تكميل فضايل الهي و اخلاقي انسان مي داند كه: «اني بعثت لاتمم مكارم الاخلاق » (21) و بر اين بنيان يكي از موارد ديگري كه مي توان در زيرمجموعه راهبردهاي ارزشي پيامبرصلي الله عليه وآله در جهت ايجاد زمينه وحدت اسلامي ياد كرد، نحوه رفتار فردي و آداب خاصي است كه از آن حضرت در متون تاريخي آورده اند چه اين كه: «وانك لعلي خلق عظيم ». (قلم /4)

برخوردهاي پرجاذبه: اخلاق نرم و خوي پر جاذبه رسول حق همواره يكي از مهمترين ابزارهاي ارزشي وحدت ديني و فرونشاندن اختلاف ها و نزاعها و جذب انسانهاي پاك سرشت بوده است: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولك...» (آل عمران/159)

رويدادهاي تكان دهنده تاريخ اسلام آن چنان آشكار و گوياست كه هيچ نيازي به ترجمان تحليلي ندارند چه اين كه: «الم نشرح لك صدرك » (شرح /1) يكي از هزاران: فردي به نام «غورث بن الحارث » در برابر پيامبرصلي الله عليه وآله شمشير در دست گرفت و گفت: «من ينجيك مني »، رسول خداصلي الله عليه وآله مي فرمايد: «الله ». لرزه بر اندام او افتاد و شمشير از دست بينداخت. سپس، پيامبر او را آزاد كرد. همين شخص هر جا مي رود مي گويد: «جئتكم من عند خير الناس ». (22)

و به واقع عنوان: «اطهر المطهرين شيمة واجود المستمطرين ديمة...» (23) تنها بر او زيبنده بود. اين سلوك و اخلاق نيكوي الهي است كه او را اسوه حسنه و نمونه برتر انسان كامل مي دانند تا آن جا كه محبت معجزه آساي او سبب مي شد مخالفان سرسختش به صف دوستان مؤمن سوق يابند (24) و اين آداب الهي، محور جمع و وحدت دلها قرار گيرد. دعوت فطري پيامبرصلي الله عليه وآله جان تشنه هر حق خواهي را مجذوب او مي ساخت و اين، نيكوترين ابزار براي دميدن روح وحدت ديني بود:

در دل هر امتي كز حق مزه است

روي و آواز پيمبر معجزه ست

چون پيمبر از برون بانگي زند

جان امت در درون سجده كند(مولوي)

پيوندهاي خانوادگي: در رديف آداب ويژه پيامبر مي توان به فلسفه پيوندهاي خانوادگي حضرت اشاره اي كوتاه كرد. بدون ترديد با توجه به جايگاه خاص نظام قبيله اي در جامعه آن روز، يكي از آثار اجتماعي اين امر ايجاد الفت، پيوند بين قبايل، و وحدت لايه هاي اجتماعي بوده است. اين نوع پيوندهاي قبيله اي (به نوعي) بديل حلف هاي قانوني و رسمي شناخته مي شود و پيش از اسلام نيز ازدواج هاي متقابل، دشمني ها را به دوستي تبديل مي ساخت.

به عنوان نمونه ازدواج پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله با «جويريه دختر حارث » از طايفه بني مصطلق بود كه مسلمانان، به سبب اين خويشاوندي، بقيه اقوام او را آزاد كردند و در نهايت تمام طايفه او به اسلام پيوستند و يا ازدواج حضرت با «صفيه دختر حي بن اخطب يهودي »، سردار بني قريظه كه پس از اسارت، همسري پيامبر خدا را در برابر آزادي و الحاق به خانواده خود برمي گزيند و در آخر، به همراه گروهي از اقوام، اسلام مي آورند.

4 - امت اسلامي و وحدت ديني

اين بحث را با نظري به رسالت امت اسلامي در تداوم رحمت نبوي تا تحقق وحدت اسلامي، به پايان مي بريم:

«وحدت »، جوهره قوام، پايداري و حيات هستي است و پيامبران، مامور و سرپرست احياي رحمت مطلقه الهي در دنياي انساني:

برگ و ساز كائنات از وحدت است

اندرين عالم حيات از وحدت است(اقبال لاهوري)

و محمد خاتم صلي الله عليه وآله، پيامبر وحدت و رسول رحمت: «وجعلني رسول الرحمة و رسول الملاحم ». (25)

رحمت واسعه الهي، با او جريان يافته: «واطيعوا الله والرسول لعلكم ترحمون » (آل عمران/132) و امت بشري حول خاتميت او گرد مي آيند: «ما كان محمد ابا احد من رجالكم ولكن رسول الله وخاتم النبيين » (احزاب /40) و با اين همه، چشمه جوشان رحمت الهي است كه: «فبما رحمة من الله لنت لهم...» (آل عمران /159)

نداي وحدت او، صداي وحدت طلبي تمامي انبياي الهي است و اين آهنگ شيرين در حلقوم مبارك او به كمال نهايي خود مي رسد:

نام احمد نام جمله انبياست

چون كه صد آمد نود هم پيش ماست(مولوي)

او آخرين پيامبران از سلسله مناديان رحمت و وحدت الهي است; «تقدم در غايت و تاخر در نوبت دارد يعني: «لولاك لما خلقت الافلاك ».

پس سري كه مغز آن افلاك بود

اندر آخر خواجه لولاك بود

با محمد بود عشق پاك جفت

بهر عشق او خدا لولاك گفت(مولوي)

و از اين رو، به تمام شاخ و برگ هاي اين شجره طيبه; رنگ، عطر، و ميوه حيات ابدي مي بخشد و با خاتميت او، درخت نبوت الهي معنا مي يابد كه: «ما من نبي آدم و من سواه الا تحت لوائي » (26) يعني:

آدم و نوح و خليل و موسي و عيسي آمده مجموع در ظلال محمد(سعدي)

و از اين پس، امت محمدي او; «امة مرحومة » و «امة آخرون السابقون »، و نيز، آخرين نخبگاني اند كه پذيراي حضور اويند;

پس به معني آن شجر از ميوه زاد

گر به صورت از شجر بودش ولاد

مصطفي زين گفت كادم و انبياء

خلف من باشند در زير لوا

بهر اين فرموده است آن ذوفنون

رمز نحن الآخرون السابقون

گر به صورت من ز آدم زاده ام

من به معني جد جد افتاده ام(مولوي)

و بي شك امت محمدصلي الله عليه وآله رسالت گسترش دعوت او را تا توسعه امت واحده الهي در پهنه ارض به دوش دارند چرا كه: «كنتم خير امة اخرجت للناس...» (آل عمران /110) و همانانند كه برگزيدگان خدايند و غير آنان، زيانكاران: «ومن يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو في الاخرة من الخاسرين » (آل عمران /85)

به آرزوي روزي كه وحدت اسلامي، راهي براي پيوند جوامع اسلامي، به امت واحده الهي گردد و دعوت «امت » با دعوت «خداي »، همسان كه: «والله يدعوا الي دارالسلام ويهدي من يشاء الي صراط مستقيم ». (يونس /25) آن افق روشن و درخشان كه پيامبر وحدت براي امت عزيز اسلام به زيبايي تمام ترسيم نمود و شايسته: «فطوبي لك يا محمد ولامتك ». (27)

طريقي كه وحدت امت را زمينه احياي امت واحده مي دانست چرا كه احياء امت واحده را با جوهره اقامه دين (تقوا و عبوديت الهي) همرديف شمرده: «... ان هذه امتكم امة واحدة وانا ربكم فاعبدون » (انبياء /92) و از سويي، اقامه دين حق (در سلسله انبياء) را نيز به وحدت مي پيوندد: «شرع لكم من الدين ما وصي به نوحا والذي اوحينا اليك ما وصينا به ابراهيم و موسي و عيسي ان اقيموا الدين ولا تتفرقوا فيه...» (شوري /13)

و بدون ترديد استجابت و پذيرش نداي «پيامبر وحدت » به وحدت ديني، قبول و احياي حيات ابدي انساني و الهي امت اوست كه: «يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله وللرسول اذا دعاكم لما يحييكم » (انفال /24) و اين دستور قطعي الهي است كه: «يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله واطيعوا الرسول ولاتبطلوا اعمالكم » (محمد /33) دستوري كه تخلف از آن، تباهي و سياهي آشكارا، به دنبال دارد: «ومن يعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبينا». (احزاب /36)

خلاف پيمبر كسي ره گزيد

كه هرگز به منزل نخواهد رسيد

مپندار سعدي كه راه صفا

توان رفت جز بر پي مصطفي(سعدي)

و به اين ترتيب; امت واحده، راهي است تا تفوق تمام: «هو الذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله وكفي بالله شهيدا.» (فتح /26) و سپس تسري اين حقيقت نهفته الوهي به همه وجدان هاي خفته كه: «محمد رسول الله » (فتح /29)

و در نهايت از حال تا آينده امت واحده فرايندي است به ميزان يك اراده جمعي يك تمايل معمولي و نيز صبري استوار و پايدار: «يا ايها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلوة ان الله مع الصابرين » (بقره /153) و آن گاه پيامد آب حيات وعده الهي: «فاصبر ان وعد الله حق » (روم/60)

اين رهيافتي است كه به جاي مقصد، مسير، و مايه هاي دروني، بيشتر نيازمند همگرايي اراده و تمايلات وحدت طلبانه مسلمانان جهان حول محور جمع و نظام بخشيدن به آن است.

امر حق را حجت و دعوي يكي است

خيمه هاي ما جدا دلها يكي است

از حجاز و چين و ايرانيم ما

شبنم يك صبح خندانيم ما(اقبال لاهوري)

و آينده روشن، از آن مؤمنان مجاهدي است كه نور وحدت مي نشانند و كمال آن مي افشانند چه اين كه: «يريدون ان يطفئوا نور الله بافواههم ويابي الله الا ان يتم نوره ولو كره الكافرون » (توبه/32) و آنگاه خشنود از سپاس الهي: «و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم ». (توبه/72)

نتيجه گيري

وحدت امت همواره يكي از آرمانهاي ديني پيامبران توحيدي قلمداد مي شده و بر اين بنيان، يكي از محورهاي مهم دعوت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله نيز پي ريزي شاكله هاي پيدايش آن بوده است.

تحليل رويدادهاي تاريخ اسلام گوياي آن است كه در جهت تلاشهاي «سياسي » و «فرهنگي » حضرت براي تحقق اين هدف، «راهبردهاي ارزشي » نيز كارآيي خاص داشته اند تا آن جا كه با شناخت دقيق ظربفيت هاي اجتماعي حاكم بر جامعه، ابزارهايي برگزيده شده تا زمينه پذيرش و گرايش همگاني را به سوي ايجاد وحدت امت متمايل گرداند.

طرح پيمان نامه ملي مدينه بهترين راه براي ايجاد يك وحدت عمومي و القاي روحيه همبستگي ديني بود و در همين راستا پيمان ويژه مسلمين، راهكاري مذهبي براي پيوند روح برادري به حساب مي آمد. استفاده از راهبردهاي ملي و مذهبي تنها مي توانست پايه هاي استواري اجتماعي جامعه را نمايان سازد; اما، در اين ميان مبارزه با نژادپرستي و قوم گرايي و يا به كارگيري عاقلانه موقعيت ها و مكانهاي تجمع عمومي نيز، از جمله راهكارهاي قومي و ميهني لازم جهت دستيابي به وحدت طلبي شمرده مي شد و با اين همه، بهره گيري پيامبرصلي الله عليه وآله از ظرفيت هاي اخلاق اجتماعي و نيز توان اخلاق فردي، امري قابل توجه است.

بدين ترتيب، يكي از ضروري ترين راههاي پي ريزي وحدت ديني در امت بزرگ اسلامي، هماهنگي اراده ها و تمايلات ارزشي جوامع بر بنياد همانند سازي ابزارهاي سه گانه فوق است; يعني: «راهبردهاي ملي و مذهبي »، «قومي و ميهني » و نيز «اجتماعي و فردي ».

پي نوشت ها و مآخذ

1- حميدالله، محمد: اولين قانون اساسي مكتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعيدي، تهران، انتشارات بعثت، 1365، ص 55-64.

2- علامه هندي، علاءالدين، كنزالعمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1985م، ج 1، ص 149.

3- آيتي، محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1366، ص 235.

4- تفصيل اين سخن را در جاي خود بايد دنبال كرد; نگاه كنيد: حسيني، سيد حسين: «علوم انساني اسلامي، مبناي تحقق وحدت فرهنگي »، نامه فرهنگ، بهار1377، شماره 29 و نيز: جزوه درسي «عرفان ديني » از همين قلم.

5- روايت پيامبرصلي الله عليه وآله در كنزالعمال، جلد 1، ص 149.

6- علامه مجلسي، محمدتقي، بحارالانوار، تهران، دارالكتب الاسلاميه،1403 ق، جلد39، ص 56.

7- الميبدي، ابوالفضل رشيدالدين، كشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علي اصغر حكمت، تهران، اميركبير، 1361، جلد9، ص 271-267.

8- حاج سيد جوادي و ديگران، دايرة المعارف تشيع، تهران، سازمان دايرة المعارف تشيع،1366، جلد 1، ص 243.

9- تاريخ پيامبر اسلام، ص 272.

10- بهشتي، سيد محمد، محيط پيدايش اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي،1367، ص 147.

11- ابن هشام، ابومحمد عبدالملك: السيرة النبويه، قم، انتشارات ايران،1363، جلد 4، ص 250.

12- يعقوبي، احمدبن ابي يعقوب: تاريخ يعقوبي، ليدن،1883م، جلد 2، ص 110.

13- كليني رازي، ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق: الاصول من الكافي، تهران، دارالكتب الاسلاميه،1363، جلد 8، ص 268.

14- بحارالانوار، جلد22، ص 348.

15- مطهري، مرتضي، سيره نبوي، تهران، انتشارات صدرا،1367، به نقل از «هديه الاحباب » داستان روايت را آورده است.

16- مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، تهران، انتشارات صدرا، 1362، ص 75 و76.

17- سنن ابي داوود، جلد 2، ص 624 به نقل منبع پيشين، ص 74.

18- نهج البلاغه، ترجمه دكتر سيدجعفر شهيدي، تهران، انتشارات سهامي عامل، 1371، خطبه 192، ص 215.

19- تاريخ پيامبر اسلام، ص 168.

20- بحارالانوار،جلد73، ص 283.

21- همان، جلد16، ص 210.

22- البخاري، محمد بن اسماعيل، صحيح البخاري، چهار جلدي، بيروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بي تا، جلد 2، ص 539.

23- نهج البلاغه، خطبه 105.

24- پاره اي مورخان داستاني از كافري خشن و معاند نقل مي كنند كه به خانه پيامبرصلي الله عليه وآله به مهماني رفت و در نهايت با ايمان خارج شد. اين جريان نمونه جالبي از همين تاثير اخلاقي و الهي خاص پيامبر رحمت است. نگاه كنيد: زرين كوب، عبدالحسين، بحر در كوزه، تهران، علمي،1367، ص 104 و 105.

25- شيخ صدوق، ابوجعفر، معاني الاخبار، تصحيح علي اكبر غفاري، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات،1399 ق، ص 51.

26- بحر در كوزه، ص 115.

27- معاني الاخبار، ص 51.

يادآوري: جهت رعايت اختصار، بسياري از پاورقي هاي توضيحي، تفسيري يا معرفي منابع حذف گرديد

حسيني، سيد حسين؛

فصلنامه مشكوة، شماره 60،

انتهاي متن/

چهارشنبه|ا|19|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 75]