اخلاق زيستي

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: اخلاق زيستي

درآمدي بر اخلاق زيستي‌

در تعيين و تعريف واژهBioethics ابتدا بايستي نكاتي را متذكر گرديد:

1. واژهBioethics از اين منظر كه بر علم خاصي اطلاق گردد، سابقه و پيشينه طولاني ندارد و به اواخر دهه 1960 م و اوايل دهه 1970م بازمي‌گردد. البته بايد توجه داشت كه برخي موضوعات و مسائلي كه امروزه ركن ثابت مباحثBioethics را تشكيل مي‌دهند، در گذشته جزئي از مباحث علم اخلاق پزشكي(Medical ethics) بود؛ اما به مرور زمان و با گسترش سريع و بي‌وقفه فناوري‌هاي نوين در عرصه زيستي و تداوم و استمرار پرشتاب آن در سالهاي پاياني قرن بيستم و آغاز هزاره سوم، عنوانBioethics و مسائل و مباحث خاص آن از اخلاق پزشكي منتزع و منفك گرديد.

2. در معادل سازي واژهBioethics به زبان فارسي، اختلاف‌نظر‌هاي چندي به چشم مي‌خورد. در يك جمع‌بندي كلي دو معادل فارسي توسط پژوهشگران و انديشمندان اين حوزه، مطرح و استعمال شده است.

الف - برخي واژه اخلاق پزشكي را كماكان بهترين معادل برايBioethics مي‌دانند. استدلال اين عده اين است كه بسياري از مباحث مطرح در اخلاق پزشكي وBioethics با يكديگر همپوشاني دارد؛ لذا نبايستي به جعل اصطلاح جديد دست بزنيم. از ديد اين عده اگر شعاع مباحث اخلاق پزشكي را نه سانتي متر فرض كنيم، شعاع مباحثBioethics ده سانتي متر است. بنابراين همان واژه اخلاق پزشكي را به يك سانتي متر باقي مانده نيز تعميم مي‌دهيم. به عبارت ديگر از نگاه ايشان رابطه اخلاق پزشكي و اخلاق زيستي، عموم و خصوص مطلق است و نقطه افتراق اين دو، آنقدر كوچك و ناچيز است كه نمي‌توان به جعل اصطلاحي جديد دست زد. شاهد و مويدي كه اين عده بر معادل‌گزيني خود اقامه مي‌كنند، اين است كه در بسياري از كتبي كه نويسندگان غربي تحت عنوانBioethics نگاشته‌اند، آن را با اخلاق پزشكي برابر دانسته‌اند.1

اين دسته از پژوهشگران روشن نساخته‌اند كه اگرBioethics همان اخلاق پزشكي است، چرا اين واژه جديد مطرح و به عنوان دانشي جديد به دنيا معرفي شده است؛ تا آنجا كه در سال 1979 اولين دايره‌`المعارف آن تحت عنوانت Encyclopedia of Bioethics دوين شد و درسال 1998 ويراست دوم آن و در سال 2005، ويراست سوم آن به طبع رسيده است.

ب - اكثر نويسندگان فارسي زبان، واژه اخلاق زيستي را به عنوان معادلي برايBioethics مطرح كرده‌اند. اين معادل امروزه جاي خود را در محافل علمي باز كرده و كاملا شناخته شده است. از نظر تحت‌اللفظي نيز كاملا با اصل واژه فرنگي آن مطابقت داردEthics . يعني اخلاق وBio به معناي زيست و در مجموع به معناي اخلاق زيستي خواهد بود.

كنگره‌ها، سمينارها و نشست‌هاي متعددي كه در چند سال اخير در ايران برگزار شده است، از همين معادل براي واژهBioethics استفاده كرده‌اند. در اولين كنگره بين‌المللي اخلاق زيستي كه در فروردين 1384 ش در سطح بسيار بالاي علمي و با حضور رياست جمهور وقت، دبير كل يونسكو و بسياري از انديشمندان و پژوهشگران ايران و جهان در تهران برگزار گرديد و منجر به صدور بيانيه تهران در اخلاق زيستي گرديد، اخلاق زيستي به عنوان معادل و برابري برايBioethics شناخته شد.

3. تقسيم و تعريف علوم به لحاظ منطقي اقسامي دارد كه به نظر مي‌رسد يكي از دقيق‌ترين انواع آن، تعريف به مصداق است؛ يعني بگوييم برخي مسائل هستند كه با هم كليت اين علم را تشكيل مي‌دهند. اخلاق زيستي نيز در حقيقت علمي است متشكل از مسائل و موضوعات خاص كه بحث و بررسي درباره آنها، اخلاق زيستي را تشكيل مي‌دهد.

قلمرو اخلاق زيستي‌

در اينجا ابتدا به تعريف و تبيين واژهEthics و اقسام آن مي‌پردازيم.

تعريفEthics :در كنار واژهEthics كه به اخلاق ترجمه شده است، ما با واژهMorals نيز مواجه هستيم. برخي بين اين دو واژه تفاوتي نمي‌بينند؛ اما اكثر زبان‌شناسان و نيز كساني كه در حوزه اخلاق مطالعه نموده‌اند، بين اين دو واژه تفاوت اساسي قائل شده‌اند. براساس اين ديدگاه،Ethics به تعريف و شناسايي خوب يا بد بودن، صحيح يا نادرست، حسن و قبح افعال خاص در خلال يك تخصص يا فعاليت حرفه‌اي مشخص مي‌پردازد. در واقع اكثر حرف و مشاغل تخصصي داراي مجموعه معيارها و ضوابط اخلاقي خاص خود هستند كه از آن به Ethics تعبير مي‌گردد؛ براي مثال در حرفه پزشكي، سوگندنامه بقراط به عنوان دستورالعمل و مجموعه اصول رفتاري است كه پزشكان در فعاليت‌هاي حرفه‌اي روزانه از آن تبعيت مي‌كنند. در مقابل،Morality غالبا در استعمال عام و عرفي، به هنگام گفتگو درخصوص ويژگيهاي انسان كامل و يا كليه رفتارهاي انسان در تمامي حوزه‌ها و قلمروهاي زندگي وي به كار برده مي‌شود.

گستره اخلاق زيستي‌

در مطالعه و بررسي علم اخلاق(Ethics) ، سه حوزه مورد شناسايي و بررسي قرار گرفته است:

1. فرااخلاق(Meta ethics) كه بخشي از فلسفه اخلاق را تشكيل مي‌دهد، در واقع تحليل مفاهيم بنيادين اخلاقي مانند: ، ، ، ، و مسئوليت است.

2. اخلاق توصيفي(Descriptive ethics) مطالعه علمي اخلاق است كه هدف آن كسب شناخت تجربي از اخلاق و اخلاقيات است. در اين حوزه، ديدگاههاي اخلاقي توصيف و تبيين مي‌گردد و ريشه‌هاي تاريخي، روان‌شناختي و جامعه شناختي آنها جستجو مي‌گردد. براي مثال اگر اكثر يك جامعه مخالف سقط جنين و در عين حال كاتوليك هستند، عالم اخلاق توصيفي، عامل عمده مخالفت با سقط جنين را در سنت كاتوليكي آن جامعه مي‌جويد.

3. اخلاق هنجاري(Normative ethics) ، اين حوزه از علم اخلاق به رويكردهاي اخلاقي بالفعل مي‌پردازد. اينكه چه قسم از اعمال از لحاظ عقلاني درست هستند و قابل دفاع و چه چيزهايي از نظر اخلاقي نادرست‌اند و غيرقابل پذيرش. آنچه در اين حوزه از اهميت برخوردار است اين است كه رويكردهاي اخلاقي بالفعل بايستي با مباني فرااخلاق سازگار و منطبق باشند.اخلاق هنجاري خود به دو شاخه اخلاق هنجاري كلي(General normative ethics) و اخلاق هنجاري كاربردي (Applied normative ethics) تقسيم مي‌شود.اخلاق هنجاري كلي توجيه و تبيين يك چهارچوب اخلاقي كلي است براي پاسخ كلي به اين پرسش كه چه چيزهايي از نظر اخلاقي درست و چه چيزهايي نادرست است. نظريه‌هاي كلاسيك اخلاقي در همين راستا مطرح و شناسايي شده‌اند.اخلاق هنجاري كاربردي به مشكلات اخلاقي خاص مي‌پردازد كه در حوزه و قلمروي خاصي مطرح مي‌شود و مورد بررسي و ارزيابي قرار مي‌گيرد.2‌

اخلاق زيستي(‌‌Bioethics) در واقع بخشي از اخلاق عملي است كه در سه مفهوم موسع (عام)، خاص و اخص به كار برده شده است.

تعريف اخلاق زيستي

الف - اخلاق زيستي در مفهوم عام و موسع آن، همگام با تعريف ‌‌V.R.potter به مسائل اخلاقي، اجتماعي و سياسي اشاره دارد كه به طور عام از علوم زيستي منشأ مي‌گيرند و به طور مستقيم يا غيرمستقيم با بهره‌ورزي انسان ارتباط دارند. در اين گسترده‌ترين كاربرد اخلاق زيستي، اخلاق مرتبط با محيط‌زيست و اخلاق رفتار با حيوانات نيز بخشهايي از اخلاق زيستي را تشكيل مي‌دهند. ‌

نتيجه آنكه براساس اين مفهوم از اخلاق زيستي، رشته‌اي اختصاصي وجود ندارد كه آن را اخلاق زيستي بناميم، بلكه مجموعه‌ها يا رشته‌هايي از مسائل اخلاقي هستند كه از فناوريهاي زيستي، پزشكي و تعامل انسان با حيوانات و محيط‌زيست ناشي مي‌شوند.‌

ب - اخلاق زيستي در معناي محدودتر و خاص آن، عموماً به اخلاق پزشكي و همه مشكلات و مسائل گوناگون و پيچيده اخلاقي، اجتماعي، سياسي و حتي اقتصادي مربوط به آن و از جمله مسائل اخلاقي مربوط به رشد فناوريهاي نوين زيستي اشاره دارد. در اين رويكرد به اخلاق زيستي، موضوعاتي همچون تخصيص منابع، رضايت آگاهانه، سقط جنين، اتانازي، خودكشي به كمك پزشك، مادري جانشيني (رحمهاي اجاره‌اي)، رابطه پزشك و بيمار، مهندسي ژنتيك، تشديد ژنتيكي و اخلاق در پژوهشهاي پزشكي و زيستي، همگي از محورهاي اصلي اخلاق زيستي به حساب مي‌آيند. ‌

ج - اخلاق زيستي در معناي اخص آن به شماري از مشكلات اخلاقي اشاره دارد كه پس از پيشرفتهاي اخير در فناوريهاي زيستي، به خصوص پيشرفت‌ها در چهار حوزه زير به وجود آمده‌اند:

1. فناوريهاي حافظ حيات در آغاز و انجام زندگي

2. فناوريهاي تشديدكننده حيات براي اصلاح كيفيت زندگي

3. فناوري توليدمثل به ويژه شبيه‌سازي

4. فناوريهاي مرتبط با مهندسي ژنتيك، ژن‌درماني و ژنوم انساني

از لحاظ اخلاقي مشكل اساسي در اين است كه چه هنگام و چگونه مي‌توان اين فناوريها را به كاربرد و آيا آثار و پيامدهاي به كار بستن اين فناوريهاي زيستي در زندگي بشر، چالشي جدي با مباحث اخلاقي و فلسفي بدنبال نخواهد داشت؟ براي مثال اگر امكان داشته باشد كه تمامي ژنوم انساني را در فردي غير از خودش جايگزين نمايند، آيا چنين عملي از نظر اخلاقي صحيح است؟ حال اگر چنين عملي با حذف بيماريهاي خاص فرد اصلي و رعايت كامل همه جوانب در جلوگيري از به ارث بردن آنها توسط فرد جايگزين اصلي صورت گيرد، مسئله چه حكم و وضعيتي خواهد داشت؟ يا چنانچه با دست بردن در ژنوم انساني و عاريه ژنهاي ساير موجودات زنده و پيوند آنها با يكديگر (دوخت و دوز ژنتيكي) به خلق موجودات زنده جديد (جاندازان شيمري) دست يازيم، از نظر اخلاقي اين اعمال قابل توجيه است يا خير؟3

سخن پاياني

حال كه با قلمروي اخلاق زيستي تا حدودي آشنا شديم و دانستيم كه انسان انديشمند و متفكر ناگزير از بحث و بررسي در خصوص چالش فناوريهاي زيستي با مباحث اخلاقي است، بايد به اين نكته اذعان كرد كه اخلاق زيستي به عنوان بخشي از اخلاق عملي در معرض مشكلات ذيل قرار دارد و از همين روست كه سخنان و كلمات متفاوت و گاه متعارضي در اين حوزه به گوش مي‌رسد:‌

1‌- بشر در اعتقادات و اصول اخلاقي خود درباره بسياري از موضوعاتي كه در اخلاق زيستي مطرح شده و نقش مهمي ايفا مي‌كنند، توافق و وحدت نظر ندارد. ‌

2- انديشمندان و فيلسوفان نظريه‌پرداز، درباره نظريه‌هاي اخلاقي‌اي كه اعتقادات و اصول اخلاقي آنها در آن نظريه‌ها ريشه دارند و به وسيله‌ آنها سعي مي‌كنند اين اصول را توجيه كنند، اختلاف‌نظر دارند. ‌

3‌- در نهايت آزمونهاي صحت و روايي جامع و مورد توافقي وجود ندارد كه بتوان به وسيله آنها اختلاف‌نظر در نظريه‌هاي اخلاقي را حل و فصل نمود.4

اخلاق زيستي، علم و جامعه‌

اخلاق زيستي به بررسي كار علمي و رابطه آن با جامعه مي‌پردازد. چهار بررسي موردي زير را در نظر بگيريد.

1- گامتهاي اهدايي - اسپرم و تخمك - در درمانهاي باروري بيماراني به كار برده مي‌شوند كه خود قادر به توليد آنها نيستند.به دلايل روشن، اهداي اسپرم بسيار ساده‌تر از تخمك است. تخمك اهدايي بسيار نادر است. در جريان تكامل جنين، زنان منبعي مادام‌العمر از اوسيت (سلولهاي تخمك) ذخيره مي‌كنند.بنابراين پيشنهاد شده است كه مي‌توان از جنين‌هاي سقط شده مونث براي تهيه اوسيت جهت درمان‌هاي باروري استفاده نمود. آيا شما اين نظر را مي‌پذيريد يا نه؟ دلايل شما چيست؟

2- يك كشور كوچك كمتر توسعه يافته در آفريقاي جنوبي بدهكار است.منبع اصلي آن جنگل باراني است. به منظور بالا بردن درآمد، دولت به يك شركت چوب‌بري ژاپني مجوزي براي پاكسازي %25 از جنگل اعطا كرده است.زميني كه تاكنون براي پرورش دام پاك شده است عمدتاً براي توليد گوشت گوساله بازار ايالات متحده مورد استفاده قرار مي‌گيرد. همچنين دولت مجوزي به يك شركت فراملي بيو تكنولوژي براي بهره‌برداري از حوضچه ژن جنگل اعطا كرده است. علاوه بر درآمد ناشي از مجوز، شركت موافقت كرده است از درآمد ايجاد شده از اكتشافات، واقع در حوضچه ژن جنگل باراني، سهمي بپردازد. مسائل اخلاقي مربوط به برخورد با اين وضعيت چيست؟

3- اخيراً در چندين مورد، زوجهاي بارور در پي كسب اجازه براي باروري آزمايشگاهي، به منظور توليد نوزادي بوده‌اند كه مي‌تواند يك اهداكننده سلول پايه براي برادر يا خواهر بزرگتر باشد.در چندين مورد، برادر يا خواهر بزرگتر، مبتلا به اختلال ژنتيكي بوده است و جنين‌هاي ايجاد شده در لوله آزمايش براي عدم جهش و براي يك بافت نظير مثبت با برادر يا خواهر بزرگ‌تر آزمايش شده‌اند.در مورد ديگري، وضعيت ابتلا به برادر يا خواهر بزرگتر، ژنتيكي نبوده است، بلكه فرزند هنوز به سلولهاي پايه‌اي اهدا شده نياز دارد. در اين صورت، جنين آزمايشگاهي صرفاً به عنوان يك بافت مشابه انتخاب خواهد شد. شما به كدام يك از اين موارد (اگر موردي باشد) اجازه خواهيد داد؟ دلايل خود را ارائه نماييد.

4- يك شركت كوچك بيوتكنولوژي در مكزيك، ژني را كشف كرده است كه پروتئيني را در شبكه مقاومت در برابر افزايش اكسيداسيون در گياهان رمزگذاري مي‌كند.آزمايشهاي آزمايشگاهي نشان داده است هنگامي كه ژن به وسيله تكنيك‌هاي اصلاح ژنتيك به گونه محصول منتقل مي‌شود، گياهان محصول ظرفيت تقويت شده‌اي را براي رشد و توليد محصول، تحت شرايطي نشان مي‌دهند كه تامين آب محدود است.

شركت اطلاعات خود را منتشر نكرده است؛ چون در حال ثبت حق امتياز براي ژن است. اگر حق امتياز اعطا شود، شركت قصد دارد آن را به يك شركت مهم فراملي كشاورزي - شيميايي واگذار نمايد. آيا حق امتياز بايد اعطاء شود؟ دلايل خود را ارائه نماييد. اين بررسيهاي موردي ظاهراً با يكديگر تفاوت بسياري دارند؛ اما همه آنها وضعيت‌هايي را توصيف مي‌كنند كه در آنها، با پيشرفتهاي علمي و با روشي كه علم مي‌تواند، از طريق كاربرد خود، بر زندگي اشخاص يا جامعه تاثير بيشتري بگذارد، معضلات اخلاقي مطرح شده است. ضمناً بررسي مختصر عواملي كه بر تصميم‌گيري ما در اين اوضاع و موارد مشابه تاثير مي‌گذارند، اهميت دارد. ‌نخست ممكن است يك واكنش فوري شخصي وجود داشته باشد - پاسخي غريزي - همراه با جملاتي همچون يا يا جملات سياسي - اجتماعي - مثل: ‌

دوم يك تحليل سنجيده‌تر اخلاقي وجود خواهد داشت و اميد است كه بتواند پاسخ غريزي را تكميل نمايد. همچنين مي‌تواند موجب زير سوال رفتن واكنش غريزي شود.

سوم درك اين مطلب اهميت دارد كه هر دو پاسخ غريزي و تحليل سنجيده اخلاقي، به احتمال بسيار، تحت تاثير ديدگاه جهاني شخص و فلسفه شخصي (كه براي برخي، شامل تعهد مذهبي خواهد شد) قرار خواهد گرفت.از آنجا كه پيشرفتهاي علمي در تمام اين بررسيها وجود دارند، ديدگاه شخص به علم مهم است. آيا همه ما مي‌دانيم كه براي پيشرفت بايد بدانيم يا كار بيشتري بكنيم؟ آيا نتايجي در حمايت از پيشنهادي خاص كه صحيحاً استنتاج شده باشند، عرضه شده است؟ آيا اين دانشمندان مي‌دانند كه چه مي‌كنند؟ آيا در وهله نخست، پژوهش اساسي انجام شده است؟بنابراين، اين يكي از عواملي است كه به تصميم‌گيري اخلاق زيستي منتهي مي‌شود و ما نمي‌توانيم از فكر كردن درباره علم، چرايي و چگونگي انجام آن و چگونگي ارتباط آن با جامعه وسيع‌تر اجتناب ورزيم و اين چيزي است كه ما بايد در ادامه مطالعات خود به آن بپردازيم.

پي‌نوشتها:

1- قلمروي اخلاق زيستي، مصاحبه با دكتر سيدحسن ميانداري، ويژه‌نامه خردنامه همشهري، 10 تير .1383

2- فلسفه طب و اخلاق پزشكي، احمدرضا همتي‌مقدم.

3- ريفكين، جرمي، قرن بيوتكنولوژي، نشر صبح، .1382‌

4-‌ آر.جي.فراي، اخلاق زيستي چيست؟، ترجمه علي ملائكه، ويژه‌نامه خردنامه همشهري، 10 تير .1383

دوشنبه|ا|14|ا|بهمن|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 158]