نقش تحقيقات در بخش مراتع كشور

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: نقش تحقيقات در بخش مراتع كشور

مطرح‌شدن موضوع همكاري تحقيقات با دستگاه اجرايي در مراتع از موضوعاتي است كه هميشه موردبحث بوده و ضرورت اين همكاري مورد اتفاق‌نظر دست‌اندركاران بوده است. در واقع اصل موضوع اغلب نه تنها مفيد بلكه يك نياز مبرم براي برون رفت از تنگناها و چاره‌انديشي براي رفع موانع و مشكلات و تسريع در تحقق اهداف توسعه كشور است ولي اين نياز كمتر در عمل موردتوجه جدي قرار گرفته است.‌

خوشبختانه در سالهاي اخير موضوع همكاري تحقيقات با اجرا در قالب برنامه و طرح‌هاي عملياتي‌ مشخص پيش‌بيني و كار به صورت گسترده در سراسر كشور آغاز شد، به نوعي كه اكنون تحقيقات مرتع در كشور تمام ظرفيت علمي و متخصصين خود را در اين جهت به كار گرفته است.

ارزيابي اين همكاري از چند جنبه مي‌تواند موردبررسي قرار گيرد:

در گام اول نتايجي كه از طرح‌هاي تعريف شده بدست آمده و تا پايان برنامه چهارم بدست مي‌آيد.

از سويي حضور كارشناسان تحقيقات و كارشناسان دستگاه‌هاي اجرايي در يك طرح آثار مثبتي در پي دارد. تبادل‌نظر در موضوعات مختلف، انتقال تجربه و دانش، سرانجام همگرايي در نگرشها، جهت‌گيريهاي نظري و فكري در فضاي صميمي، پويا و بانشاط كاري منجر به افزايش بهره‌وري نيروي انساني متخصص در جهت تحقق اهداف توسعه كشور شده و تعميق مي‌يابد.

از سويي اين همكاري در زمينه‌هاي مديريت طرح‌ها و برنامه‌ها، افق جديدي را پيش رو قرار داد.

دستاوردهاي ارزنده‌اي در اصلاح سيستمهاي مديريت طرحهاي تحقيقاتي فراهم آورده است. اصلاح سيستم مديريت طرح‌ها كه از جنبه‌هاي مديريت فني و تخصصي، مديريت نيروي انساني و مديريت مالي بوده است. به نظر مي‌رسد مي‌تواند الگوي مناسبي براي مديريت طرح‌هاي تحقيقاتي و حتي طرح‌هاي اجرايي باشد.

از طرفي فراهم‌شدن زمينه ارتباط فعال مرتعداران با محققين مرتع كه مخاطبين اصلي دولت در قلمرو مراتع كشور هستند، موجب شناخت متقابل طرفين از مسائل يكديگر و تبادل‌نظر براي پيشرفت بهتر طرحها و پروژه‌ها مي‌گردد.

همچنين گشودن افق هاي جديد براي تعريف طرحهاي تحقيقاتي ديگر بصورت يك مجموعه مرتبط و همسو در راستاي تحقق اهداف توسعه مراتع كشور موضوعيت يافته است. خوشبختانه اجراي برخي از اين طرحها نيز آغاز شده و در مرحله بررسي كارشناسي جهت تصويب است.

البته يادآور مي‌شود موضوع همكاري تحقيقات مرتع با دفتر امور مراتع قبلا نيز در طرح تعادل دام و مرتع به صورت كنترل و نظارت مطرح بود، ولي متاسفانه به دليل وجود برخي موانع ادامه طرح با مشكل مواجه شد و بعدا همان‌هايي كه مخالفت مي‌كردند خودشان مدافع طرح شدند. ولي خوشبختانه اكنون براي اين همكاري‌ها مشكلي وجود ندارد.

اكنون بخش تحقيقات مرتع چهار طرح ملي را با همكاري دفتر امور مراتع در دست اقدام دارد كه طرح تعيين علوفه قابل چراي مراتع كشور يكي از آنهاست از سالهاي قبل از انقلاب موضوع پروانه چراي دام و تعيين ظرفيت مرتع مطرح بود. واگذاري حق بهره‌برداري از مراتع كه از منابع ملي است به عهده دولت مي‌باشد. اين مسئوليت را سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور از طريق دفتر امور مراتع به انجام مي‌رساند.

براي اين واگذاري نخست بايد حد و اندازه استفاده از مراتع مشخص گردد، به نحوي كه به بقاء مرتع و امكان استمرار استفاده پايدار از آن آسيبي وارد نشود. براي تعيين حد و اندازه دو عامل مهم مشخص مي‌شود اول اينكه براي چه تعداد دام توسط مرتع موردنظر امكان تعليف وجود دارد دوم اينكه چه مدت تعداد دام تعيين شده، با ذكر تاريخ شروع و خاتمه چرا بايد از مرتع استفاده كنند.

اولين مساله براي صدور پروانه چرا، تعيين مقدار توليد علوفه قابل چراي دام در مرتع است براي پاسخ به اين سوال بايد چند موضوع موردبررسي قرار گيرد از جمله اينكه كداميك از گياهاني كه در مرتع مي‌رويند توسط دام مورد تعليف قرار مي‌گيرند؟ آيا در ماه‌هاي مختلف باتوجه به تغييراتي كه در نسبت تركيبات مختلف در روند رشد گياه ايجاد مي‌شود، آيا تغييري در انتخاب و يا ميزان ترجيح دام براي چراي گياهان موردنظر ايجاد مي‌شود؟ اگر گياه براي بقاء خود و تضمين رشد سال‌هاي آتي نياز به ذخيره مقداري از اندوخته خود دارد، تا چه اندازه گياه مورد چرا قرار گيرد تا امكان اندوختن ذخيره و استمرار توليد گياه در سالهاي بعد فراهم و منجر به مرگ‌و‌مير گياه نشود. مقدار توليد علوفه گياهان مختلف چقدر است و اين توليد در ماه‌هاي مختلف كه دام از مرتع چرا مي‌كند چه تغييري مي‌كند؟ مناسب‌ترين زمان شروع و خاتمه چرا در هر مرتع با توجه به شرايط گياه و خاك چه زماني است؟ باتوجه به نيازهاي فيزيولوژيك دام در ماههاي مختلف سال تغييرات ارزش غذايي گياهان در ماههاي مختلف چگونه است؟

روشي كه قبلا به استناد منابع علمي مورداستفاده قرار مي‌گرفت اندازه استفاده از گياهان بر مبناي 50‌درصد از توليد سال گياه براي گياهان خوشخوراك به عنوان توليد قابل چرا در خارج از مناطق كوهستاني و 40 درصد در مناطق كوهستاني درنظر گرفته مي‌شد. براي گياهان غيرخوشخوراك باتوجه به نظر كارشناس و شرايط محل نسبت به ارزش رجحاني گياهان، درصد علوفه چرا براي اين گونه گياهان محاسبه و به عنوان علوفه قابل چرا درنظر گرفته مي‌شد.‌

طرح تعيين علوفه قابل چراي مراتع كشور توسط موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور با همكاري دفتر امور مراتع كشور از سال 1384 براي دستيابي به اطلاعات قابل اعتماد و اتكا در برنامه‌ريزي‌هاي مديريت مراتع كشور آغاز و اجراي آن تا سال 1389 پيش‌بيني شده است. فقط در پروژه حد بهره‌برداري مجاز گياهان مهم مرتعي باتوجه به اينكه اثر شدت چرا در زمان طولاني‌تري آشكار مي‌شود درنظر است كه مدت بيشتري ادامه يابد. اين طرح در قالب پنج پروژه، در 54 سايت واقع در پنج منطقه رويشي كشور كه هر سايت معرف يك تيپ گياهي بزرگ در منطقه رويشي موردنظر كشور است.

پروژه بررسي و تعيين تغييرات توليد و مصرف گياهان مرتعي، پروژه تعيين ارزش رجحاني گياهان براي دام و بررسي رفتار چرايي دام، پروژه تعيين حد بهره‌برداري مجاز گياهان مهم مرتعي، پروژه تعيين زمان مناسب ورود و خروج دام از مرتع و پروژه تعيين ارزش غذايي گياهان مهم مرتعي (به مسئوليت دانشگاه تهران و با همكاري موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور و دفتر امور مراتع كشور).‌

گفتني است يكي از مشكلات مراتع كشور چراي بيش از ظرفيت مراتع است. از طرفي قانون، دولت را موظف كرده مراتع را مميزي و در قالب طرحهاي مرتعداري و پروانه چرا متناسب با ظرفيت مرتع اجازه چراي دام را براي مرتعداراني كه عرفا از مرتع استفاده مي‌كرده‌اند صادر كند. بنابراين در اولين قدم بايد ظرفيت مرتع را تعيين كرد.‌

به نظر مي‌رسد روش‌هايي كه قبلا مورداستفاده قرار مي‌گرفت متناسب با شرايط پوشش گياهي كشور نبوده است، از اين رو تعيين ظرفيت واقعي مرتع امكان با خطاي زيادي تعيين مي‌شد.

برهمين اساس دفتر امور مراتع كشور نسبت به تعريف طرح تعيين علوفه قابل برداشت در قالب پروژه‌هاي يادشده اقدام كرد.

حال چگونه از اين طريق مي‌توان هدف بهبود و اصلاح مراتع را محقق كرد، بايد گفت كه در بخش اعظم مراتع كشور اگر استفاده از مرتع به اندازه ظرفيت صورت گيرد نيازي به سرمايه‌گذاري زياد به خصوص در مناطق نيمه استپي كشور براي عمليات كشت گياهان مرتعي و افزايش توليد از اين طريق نيست بلكه اگر به همان گياهان مطلوب مرتعي فرصت رشد و توليد بذر داده شود، به صورت طبيعي تجديد حيات مي‌كنند و توليد بيشتري را در اختيار قرار مي‌دهند. كما اينكه نمونه قابل مشاهده آن در منطقه قشلاقي رودشور ساوه كه يكي از سايتهاي طرح تعيين علوفه قابل برداشت در آن قرار دارد، وجود دارد، به طوري كه مرتعدار اين مرتع در خشكسالي شديد سال جاري بدون استفاده از علوفه دستي با استفاده از علوفه مرتع توانسته دام‌هاي خود را تغذيه و بره‌هاي 5 ماهه به وزن لاشه 6/17 كيلوگرم به بازار عرضه كند.‌

بررسي اجراي اين طرح مطالعاتي نشان مي‌دهد بسياري از برداشت‌هاي قبلي از موضوعات مرتبط به علوفه قابل چراي مراتع صحيح نبوده است. بسياري از گياهان كه قبلا تصور مي‌شد دام از آنها چرا نمي‌كند مورد چراي دام واقع شدند. گونه‌هايي كه تصور مي‌شد دام آنها را مورد چرا قرار مي‌دهد مشخص شد كه در فصولي كه مبناي ظرفيت براي چرا قرار گرفته است در آن فصل مورد چرا واقع نمي‌شوند.

بسياري از گونه‌ها كه حد بهره‌برداري آنها قبلا كمتر از 50 درصد تعيين مي‌شد، بررسي‌هايي كه تاكنون انجام شده نشان داد تا بيش از 50 درصد چرا را نيز تحمل كرده‌اند. بسياري از گونه‌هايي كه حتي به عنوان منبع علوفه شناخته نمي‌شدند اكنون مشخص شد كه مي‌توان در برنامه‌هاي اصلاح مرتع از آنان استفاده كرد.

برخي از گونه‌ها مشخص شد، تاريخ چراي دام از آنها غلط بوده است و عدم چراي به موقع آنان، موجب ضعيف‌شدن و در نتيجه خشك‌شدگي آنها شده است.

نتايج پروژه تغييرات توليد و مصرف گياهان نشان داد هر يك از گياهان در هر ماه چه مقدار علوفه توليد مي‌كنند و چه مقدار از اين توليد عملا مورداستفاده دام قرار مي‌گرفت. يكي از روش‌هاي مورداستفاده جهت اصلاح و بهبود مراتع اعمال سيستمهاي چرايي دام در مرتع به منظور متعادل‌كردن استفاده از گياهان و جلوگيري از فشار چراي شديد بر گياهان مرغوب است. يكي از مشكلات مديريت مرتع در اعمال سيستم‌هاي چرايي نبود شناخت از رفتار توليد گياهان در ماههاي مختلف فصل چرا بود، از اين رو عليرغم پيش‌بيني سيستم‌هاي چرايي در طرح‌هاي مرتعداري، كمتر اجراي سيستم‌هاي چراي تناوبي و تناوبي - استراحتي و يا ساير سيستم‌هاي چرايي امكان‌پذير مي‌شد. براي اينكه بتوان اين سيستم‌ها را اجرا كرد ناگزير بايد هر قطعه‌اي كه براي چراي دام منظور مي‌شود داراي علوفه كافي براي دوره زماني پيش‌بيني شده باشد و يكنواختي چرا از مرتع اعمال گردد. با شناخت رفتار توليد گياهان در ماه‌هاي مختلف و همچنين آگاهي از ميزان مصرف دام از آن گياه مي‌توان براي هر قطعه متناسب با تقويم چراي پيش‌بيني شده‌، گياهاني را در آن تناوب موردحمايت قرار داد و عمليات اصلاح مرتع را با استفاده از آنان انجام داد كه بين زمان پيش‌بيني شده براي چرا و زمان حداكثر توليد گياه موردنظر تطابق داشته باشد. از اين طريق تامين علوفه موردنياز دام، براي ماههاي بعدي ساير قطعاتي كه پيش‌بيني شده‌اند گياهاني كه در آن ماهها به توليد حداكثر مي‌رسند مي‌توان در آن قطعه وارد كرد.‌

انتخاب گياهان مناسب براي عمليات اصلاح مراتع كشور يكي از ارزنده‌ترين نتايج اين طرح است كه مي‌تواند تحولي در برنامه‌هاي اصلاح مراتع كشور ايجاد كند و زمينه ايجاد تنوع زيادي را در تركيب پوشش گياهي مراتع فراهم كند و از اين رهگذر ضمن كمك به پايداري توليد، كيفيت تغذيه دامهاي استفاده‌كننده از مراتع را بهبود بخشد.

بررسي رفتار چرايي دام از ديگر نكات موردبررسي در اين طرح است. رفتار چرايي چهار نوع دام شامل گوسفند، بز، شتر و گاو بومي كه از مرتع چرا مي‌كنند در اين طرح موردبررسي قرار مي‌گيرد. نحوه بررسي بدين گونه است كه يك شبانه‌روز در هر ماه بر روي دام موقعيت ياب جغرافيايي(‌‌GPS) نصب مي‌شود و اطلاعات مربوط به مسافت طي شده توسط دام، سرعت حركت دام، مدت استراحت دام، مسير حركت دام در مرتع، زمان صرف شده براي چرا، مدت زمان حركت دام در مرتع، اين اطلاعات به صورت جدول و‌

نقشه تنظيم مي‌گردد. نقشه استخراجي با نقشه توپوگرافي و شيب تطبيق داده مي‌شود شيبها دامنه تغييرات ارتفاعي كه دام در آن چرا كرده است، از آن استخراج مي‌شود. نظر به اينكه اين اطلاعات در هر ماه استخراج مي‌گردد، روند تغييرات در ماههاي مختلف در قسمتهاي مختلف مرتع مورد بررسي قرار مي‌گيرد. از نتايج اين طرح مي‌توان مشخص كرد دام چه مقدار علوفه استفاده مي‌كند. در چه شيبهايي حركت مي‌كند و اثر چراي دام بر گياهان مناطق پرشيب تا چه اندازه است و از طريق بررسي اثرات چرا بر گياهان مختلف، اندازه مناسب شيب اراضي مرتعي را در شرايط مختلف كشور براي چراي دام در مراتع را تعيين كند.‌

همچنين براي تعيين ميزان ترجيح دام براي چرا از گياهان مختلف، به عبارت ديگر براي تعيين ارزش رجحاني گياهان مرتعي از دو روش زمان‌سنجي با استفاده از دوربين فيلمبرداري و روش اندازه‌گيري مقدار مصرف شده گياه توسط دام استفاده مي‌شود.

علاوه بر اين براي تعيين زمان مناسب ورود دام به مرتع و زمان مناسب خروج دام از مرتع مراحل مختلف فعاليت‌هاي حياتي گياه مورد بررسي قرار مي‌گيرد، همزمان با آن تغييرات وضعيتي رطوبتي خاك كه بخصوص در مناطق نيمه استپي و برفگير از مسائل با اهميت براي تعيين زمان ورود دام به مرتع است مورد بررسي قرار مي‌گيرد و براساس آمادگي گياه و خاك زمان مناسب ورود دام به مرتع و خروج آن از مرتع مشخص مي‌شود.براي تعيين حد بهره‌برداري مجاز گياهان مهم مرتعي از طريق شبيه‌سازي چراي دام شدتهاي مختلف برداشت در ماههاي مختلف بر روي گياهان به نحوي اعمال مي‌شود كه در هر تيمار جمع برداشت‌هاي صورت گرفته در كل ماه‌هايي كه بررسي‌ها انجام مي‌گيرد برابر با مقدار پيش‌بيني شده در تيمار مورد نظر باشد.‌

لازم به ذكر است برنامه‌اي براي افزايش اثربخشي تحقيقات در امر توسعه و بهبود مراتع وجود دارد كه براساس آن موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور با جمع‌بندي كه در پايان سال 1384 از فعاليتهاي گذشته خود به عمل آورد به اين نتيجه رسيد كه خلا يك برنامه يكپارچه كه در آن ارتباط بين طرحها و پروژه‌هاي مختلف مورد توجه قرار گرفته باشد و همچنين تمامي بخشهاي تحقيقاتي كه مرتبط با منابع طبيعي كشور در حوزه تحقيقات فعاليت مي‌كنند ارتباطشان در چارچوب يك برنامه‌اي هدفمند تعريف شده باشد، وجود دارد. از اين رو از ابتداي سال 1385 تدوين برنامه‌هاي راهبردي را در دستور كار خود قرار داد كه خوشبختانه متعاقب اين موضوع سازمان تحقيقات و آموزش و ترويج (تات) نيز موضوع را مورد توجه قرار داد و ساير موسسات را نيز به سمت تدوين برنامه‌هاي راهبردي هدايت و آنها را ملزم به تدوين برنامه‌هاي راهبردي كرد. اين برنامه‌ها با تاكيد وزارت جهادكشاورزي بر يكجا ديدن برنامه‌هاي اجرايي و تحقيقاتي به صورتي كه در آن مشخص شود نهادهاي اجرايي برنامه‌هايي كه در دستور كار دارند كداميك براساس بررسي‌هاي كارشناسي بايد ادامه يابد، كداميك بايد مورد بازنگري و اصلاح قرار گيرد و حتي برخي از آنها كاهش يافته و يا ادامه نيابد، بايد مشخص شود كه تحقيقات در قالب چه برنامه‌اي پشتيباني از برنامه‌هاي اجرايي را براي افزايش بهره‌وري منابع و پايداري توليد بايد در دستور كار قرار دهد. مسئوليت اين امر به عهده تحقيقات گذاشته شد كه با همكاري تنگاتنگ نهادهاي اجرايي برنامه را تدوين كند به نحوي كه تمام ذينفعان برنامه در تدوين آن مشاركت داشته باشند و نقطه نظرات آنها لحاظ شده باشد. نظر به اينكه اين موضوع بعد از مطرح شدن ضرورت تصويب برنامه در شوراي معاونين وزارت موضوعيت يافت، موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور كه چارچوب كلي برنامه‌هاي خود را تا اواخر سال 1386 تدوين كرده بود، براي تدوين برنامه يكپارچه تحقيقات و دستگاه اجرايي مرتبط با موضوع نخست با هماهنگي رياست سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور نتايج كار خود را تا آن مقطع در شوراي معاونين ياد شده ارائه كرد. در آن جلسه نحوه هماهنگ و يكپارچه كردن برنامه تحقيقات و اجرا مورد بررسي و تصميم‌گيري قرار گرفت.‌

براساس تصميم اتخاذ شده مقرر شد هر موضوع از جمله تحقيقات مرتع با دفتر مرتبط با خود كه در مورد مرتع دفتر امور مراتع كشور مرتبط با موضوع بود، كار تكميل و تدوين برنامه را بصورتي كه برنامه يكپارچه تحقيق و اجرا در آن لحاظ شود، در جلسات كارشناسي پيگيري گردد. نكته‌اي كه در اين خصوص يادآوري آن ضروري است نقش مرتعداران كه مخاطبين اصلي برنامه‌ها هستند مي‌باشد به نحوي كه 45 نفر از دامداران كه نماينده 1571 دامدار از استانهاي مختلف هستند نقطه نظراتشان اخذ شده است.‌

اين برنامه به عنوان سند پايه براي فعاليتهاي آينده تحقيقات و اجرا خواهد بود. راهبردهاي مختلف براي تحقق اهداف تعيين گرديده و راهكارهاي اجراي هريك راهبردها نيز پيش‌بيني و طرحها و پروژه‌ها در هر زمينه مشخص و منابع مالي و انساني مورد نياز برنامه مشخص شده است. علاوه بر اين به منظور استفاده بهينه از تمام ظرفيتهاي ملي جايگاه فعاليت و مشاركت بخش خصوصي كه همان مرتعداران و مخاطبين اصلي دولت در اجراي برنامه هستند، مشخص گرديده است. نظر به اينكه سند با مشاركت ذينفعان تدوين شده است از اين رو از پشتيباني خوبي برخوردار است. يادآور مي‌شود يكي از عوامل بسيار موثر در پيشرفت تنظيم اين سند فراهم شدن زمينه همكاريهاي نزديك تحقيقات و اجرا در طرحهاي پيش گفته است.‌

محمد فياض - عضو هيات علمي بخش تحقيقات مرتع موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور

چهارشنبه|ا|16|ا|بهمن|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2859]