گذري بر حاشيه‌نشيني در تهران

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: گذري بر حاشيه‌نشيني در تهران

حاشيه‌نشيني به استناد توسعه‌اي براي منطقه شهري تهران از حدود 50 سال اخير، همواره يكي از چالش‌‌هاي اصلي در مسير رشد و توسعه پايدار آن محسوب مي‌شود. بر اساس بررسي‌هاي صورت‌گرفته و نتايج سرشماري سال 1385 از كل جمعيت استان تهران، حدود 20 تا 30درصد در سكونت‌گاه‌هاي غيررسمي زندگي مي‌كنند، كه اين مسئله مشكلات متعددي را از فشار بر عرصه‌هاي زيست‌محيطي گرفته تا مسائل امنيت اجتماعي به بار آورده است.

ضرورت حصول به چشم‌اندازي روشن از تحولات جمعيت، مهاجرت و رشد سكونت‌گاه‌هاي غيررسمي با هدف كاربست راهبردها و به تبع آن راهكارهاي اجرايي حل مسأله ، از جمله مسائل مهم در مديريت منطقه كلانشهري تهران (مجموعه شهري تهران) محسوب مي‌شود.

تداوم رشد جمعيت شهري (حدود 5ميليون نفر تا سال 1404)، تداوم رشد سكونت‌گاه‌هاي غيررسمي به تبع تداوم رشد جمعيت و مهاجرت، بطئي بودن ماهيت اصلاحات ساختاري از مولفه‌هاي مؤثر در گسترش ابعاد اسكان غيررسمي در منطقه كلانشهري تهران تا سال 1404 است. لذا اجرايي ساختن سند مهاجرت معكوس، سند توانمندسازي، مديريت يكپارچه و واحد مجموعه شهري و رويكرد به عدالت در فضا و سياست باز توزيع ثروت به موازات رشد اقتصادي، از جمله راهبردهاي مؤثر در برون‌رفت از وضع فعلي و حل مسأله است.

سكونت‌گاه‌هاي خودرو كه با واژگاني چون اسكان غيررسمي، حاشيه‌نشيني و نظاير آن تعريف شده‌اند، در سال‌هاي اخير در تمامي شهرهاي كشور به ويژه در منطقه كلانشهر تهران به شدت روبه گسترش بوده است، به حدي كه حدود 20 تا 30درصد از كل جمعيت استان تهران در اين قبيل سكونت‌گاه‌ها زندگي مي‌كنند و اين نسبت با توجه به وضع ساختارها و روند رشد جمعيت و مهاجرت قطعاً‌ افزايش چشمگيري هم خواهد يافت. مسائل متعدد در سطوح ملي، منطقه‌اي و شهري (به ترتيب كلان، ميانه و خرد) زمينه‌ساز بروز معضلات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در اين سكونت‌گاه شده است كه مشكلات مسكن، رفتارهاي خلاف قانون، آلودگي‌هاي محيطي، بالا بودن آسيب‌پذيري اجتماعي و اقتصادي و بالاخره شهري شدن فقر، تنها بخشي از معضلات در اين فضاها است كه در صورت بي‌توجهي يا رهاسازي آن به مشكلات پيچيده‌تري بدل خواهند شد.

استان تهران مهم‌ترين و پرجمعيت‌ترين استان كشور است كه در سرزميني به مساحت 2/1درصد وسعت جغرافيايي كشور، بيش از 19درصد جمعيت كشور را در خود جاي داده است به همين لحاظ پرتراكم‌ترين منطقه كشور محسوب مي‌شو‌د.

افزايش جمعيت و مهاجرت زياد به تهران زمينه‌ پيدايش چند حوزه شهري وسيع در اين استان را فراهم كرده است. يك مادر شهر (تهران) و مجموعه‌هايي از كلانشهرها، شهرهاي كوچك و شهرك‌هاي اقماري كه با تهران در ارتباط تنگاتنگ كاركردي روزانه هستند، به طوري كه جمعيت شهر تهران را در روز و شب با تغيير وسيع مواجه مي‌كنند.

جمعيت استان تهران معادل جمعيت 13 استان شامل: خراسان‌جنوبي، ايلام، سمنان، كهكيلويه و بويراحمد، خراسان‌شمالي، بوشهر، چهارمحال و بختياري، يزد، زنجان، قم، اردبيل و هرمزگان است.

تحولات مهاجرتي

بررسي‌هاي آماري نشان مي‌دهد كه در يك دوره 80 ساله ميزان شهرنشيني در كشور قريب به 3 برابر افزايش پيدا كرده و از 28 درصد در سال 1300 به 37/68درصد در سال 1385 رسيده و تعداد شهرهاي كشور هم از 199 شهر در سال 1335 به 1016 شهر در سال 1385 افزايش يافته است، در نتيجه تركيب جمعيت كشور از يك وضع غالباً روستايي ـ عشايري به يك تركيب «اكثريت شهرنشين» مبدل شده است. هرچند آهنگ تغيير و رشد شهرنشيني ميان مناطق و استان‌هاي كشور متفاوت است، ولي تقريباً همه مناطق كشور به سرعت در حال شهري شدن بوده و بروز مسائل كالبدي، حاشيه‌نشيني و معضلات اقتصادي، اجتماعي ناشي از آن امري طبيعي جلوه مي‌كند.

بر اساس نتايج سرشماري 1385، بيشترين جمعيت شهرنشين كشور مربوط به استان‌هاي قم، تهران و اصفهان است كه در اين ميان 9/93 درصد جمعيت استان قم، 83/90درصد جمعيت استان تهران و 92/81درصد جمعيت استان اصفهان شهرنشين هستند.

استان تهران در سرشماري سال 1385 داراي 13ميليون و 413هزار و 302 نفر جمعيت بوده كه 12ميليون و 252 هزار و 517 نفر آن (7/93درصد) در نقاط شهري و يك ميليون 160هزار نفر آن (3/6درصد) در نقاط روستايي ساكن بوده‌اند. جمعيت شهري اين استان كه در سرشماري سال 85 برابر با 12ميليون و 252 هزار و 517 نفر بوده، جمعاً در 51 شهر (به شرطي كه شهرهاي ري و تجريش در تهران ادغام شده محسوب شوند، كه عملاً چنين بوده است) اسكان داشته‌اند.

جمعيت مجموعه نقاط شهري و روستايي استان تهران در فاصله سال‌هاي 85 ـ 1375 با ميزان رشد سالانه‌اي معادل 63/2 درصد افزوده شده است كه در مقايسه با دوره 10 ساله قبل يعني دوره 75ـ1365 (61/2 درصد در سال)، آن هم در شرايطي كه جمعيت در آغاز آن دوره، از سطح باروري بالاتري برخوردار بوده است، تفاوت چنداني ندارد اين امر به معناي آن است كه تقريباً به اندازه كاهش ميزان رشد طبيعي جمعيت در دوره ده ساله 1375 ـ 1385 از رهگذر افزايش ميزان مهاجرت، بر رشد جمعيت افزوده شده است.در محدوده 18 هزار و 814 كيلومتر مربعي سال 1385، جمعاً 13 ميليون نفر سكونت داشته‌اند كه به‌طور متوسط، تراكمي معادل 5/714 نفر در كيلومتر مربع را به دست مي‌دهد. با توجه به آن كه، اين استان در سال 1385 داراي 51 نقطه شهري و 1211 نقطه روستايي بوده است، پس مي‌توان گفت كه به‌طور متوسط در هر 369 كيلومترمربع استان، يك شهر و در هر 5/15 كيلومترمربع آن، يك آبادي داراي سكنه وجود داشته است، در مقايسه با ارقام سطح ملي كه در هر 1607 كيلومترمربع آن يك شهر و در هر 5/25 كيلومتر مربع آن يك آبادي وجود دارد، نشانه تمركز بيشتر سكونتگاه‌هاي جمعيتي در اين استان است.بررسي روند تراكم در استان تهران و شهرستان‌هاي تشكيل‌دهنده آن نشان مي‌دهد كه در فاصله سال‌هاي 1385 ـ 1355 تراكم جمعيت در استان تهران 52/2 برابر و در نقاط شهري آن 61/2 برابر شده است و اين در حالي است كه تراكم جمعيت كشور دراين دوره تنها 09/2 برابر شده است.تراكم جمعيت در شهرستان تهران بيش از هر شهرستان كشور و حدود سه برابر تراكم جمعيت استان تهران و 6/11 برابر تراكم جمعيت در كل كشور است. همچنين تراكم جمعيت در حوزه اسلامشهر، كرج، رباط‌كريم، شهريار كه حوزه بلافصل غربي شهرستان تهران را تشكيل مي‌دهند بسيار بالا و در شهرستان‌هاي فيروزكوه، شميرانات، پاكدشت و دماوند كه نواحي شمالي و شمال شرقي استان را مي‌پوشانند، بسيار كمتر است. اين امر نبود توازن در نظام توزيع جمعيت و فعاليت به صورت تنوع نسبت‌هاي تراكمي در سطح استان خود را نشان مي‌دهد؛

روند مهاجرت

بررسي جريان‌هاي مهاجرتي بين استان‌هاي كشور نشان مي‌دهد كه استان تهران بيشترين مهاجرپذيري را در بين استان‌ها دارد. براي مثال در سال‌هاي 85ـ1365 جمعيت كشور از حدود 49 ميليون نفر به 70 ميليون نفر افزايش يافته است. رقم كل افزايش جمعيت در اين دوره حدود 21 ميليون نفر بوده است. دراين ميان استان تهران با حدود 5/5 ميليون نفر بيشترين تعداد تغييرات جمعيت در فاصله دو سرشماري را داشته است. از سويي بيشترين سرمايه‌گذاري دولتي در اين استان تمركز دارد. خالص مهاجرت در فاصله اين دوره حدود 3 ميليون نفر بوده است. و به تنهايي بيش از مجموع پنج استان اصفهان، خوزستان، قم، سمنان و يزد خالص مهاجرتي مثبت داشته است.

همين مسئله مجموعه شهري تهران را با چالش‌هاي مختلفي از قبيل رشد سريع، پراكندگي نامتوازن فعاليت‌ها، روند رشد سريع كالبدي كانون‌هاي جمعيتي، نابرابري توزيع امكانات، آلودگي‌هاي زيست محيطي، تراكم بالاي جمعيت فراتر از ظرفيت‌هاي زيرساختي و زيست محيطي مواجه ساخته است. اين در شرايطي است كه مدلسازي وضع تهران با نظريه‌هاي مهاجرت در سه سطح كلان، ميانه و خرد بيانگر تداوم مهاجرت در ساليان آتي به تهران است، البته منظور از اين گفتار اين نيست كه مهاجرت پديده‌اي نارواست و تمامي مشكلات شهري تحت تأثير پديده مهاجرت و مهاجران به‌وجود مي‌آيد، بلكه اين است كه در عين پذيرش آن به‌عنوان جرياني اجتناب ناپذير، سياستگذاري‌هاي پيش‌نگرانه، سازنده و يكپارچه‌اي انديشيده شود.

براساس مطالعات به عمل آمده مهاجرت در كشور تابع عوامل اقتصادي و اجتماعي داراي گرايش به مركز و به سوي استان‌هاي صنعتي و مراكز سياسي، اقتصادي و فرهنگي كشور است.

در دوره 1385 ـ 1365 استان تهران بيشترين حجم مهاجر را پذيرفته است و استان‌هاي قم ، اصفهان، خوزستان، يزد و سمنان در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. بقيه استان‌هاي كشور مهاجر فرست محسوب مي‌شوند.استان‌هايي كه بيشترين ميزان مهاجران خود را به استان تهران مي‌فرستند، به ترتيب استان‌هاي اردبيل، آذربايجان شرقي، همدان، زنجان، كرمانشاه و لرستان هستند. روند تحولات آتي جمعيتي حكايت از اين واقعيت دارد كه با تداوم روند كنوني رشد جمعيت و مهاجرت، كل جمعيت استان، در سال 1405 به حدود 19 ميليون نفر (با حدود 5/16 ميليون نفر شهري و 5/2 ميليون نفر) خواهد رسيد.در چنين شرايطي اتخاذ تدابيري براي كنترل و هدايت روند مهاجرت به مركز و رويكرد به تمركززدايي در تمامي زمينه‌ها و ايجاد زمينه مهاجرت معكوس (از تهران به شهرستانها) جزء اولويت برنامه‌هاي راهبردي است.براساس مطالعات صورت گرفته در مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران به سال 1386 و ملحوظ داشتن روند رشد چهل ساله اخير، پيش‌بيني‌هاي طرح مجموعه شهري، طرح البرز جنوبي و نتايج سرشماري 1385 تا سال 1405 نزديك به 3/5 ميليون نفر بر جمعيت استان تهران افزوده مي‌شود كه كمي از 2/4 ميليون نفر آن را افزايش جمعيت شهرهاي كنوني منطقه (51 نقطه شهري) تشكيل مي‌دهد. اين رقم معادل 5/80 درصد افزايش جمعيت دوره بيست ساله مورد بحث خواهد بود. 5/18 درصد ديگر را افزايش بيست ساله جمعيت نقاط روستايي تشكيل خواهد داد و رقم جمعيت اين نقاط را از 1161 هزار نفر از سال 1385 به 2188 هزار نفر خواهد رسانيد. البته اين در شرايطي است كه از سال 1385 به بعد هيچ نقطه روستايي ديگري در اين استان به شهر تبديل نشود وهيچ روستايي هم در بافت پيوسته شهرها ادغام نشود.

حال آنكه مطالعات نشان مي‌دهد كه در حال حاضر بيش از 50 نقطه روستايي جمعيت‌هايي بين 5 تا 61 هزار نفر دارند كه 7/47 درصد جمعيت روستايي منطقه را تشكيل مي‌دهند. اين آبادي‌ها به احتمال زياد تا سال 1405 به شهر تبديل خواهند شد و چه بسا غير از آنها نقاط ديگري هم چنين وضعي پيدا كنند.

تجربه گذشته نشان داده است كه همراه با تبديل نقاط پرجمعيت روستايي به شهر، آبادي‌هاي پيراموني آنها به ضميمه آبادي اصلي در محدوده شهرهاي نوپا قرار مي‌گيرند. گرچه نمي‌توان رقم دقيقي در اين مورد عرضه داشت، ولي در هرحال بايد بيش از نصفي از جمعيت روستايي پيش‌بيني شده براي سال 1405 اين استان را بخشي از جمعيت‌هاي شهري نوپاي افزوده شده بر جمعيت شهري دانست و در آن سال حدود 7/17 ميليون نفر از جمعيت منطقه (8/94 درصد كل جمعيت) را ساكن در نقاط شهري و حدود 2/5 درصد آن را كه نزديك به يك ميليون نفر خواهد بود، ساكن در نقاط روستايي استان محسوب داشت.اين وضع به معني گسترش وسيع دامنه حاشيه‌نشيني و افزايش بيش از حد تراكم در پسكرانه‌هاي جمعيتي شهر تهران و بروز مسائل اجتماعي ـ اقتصادي و امنيتي ناشي از آن است و ايجاب مي‌كند از همين حالا تدابير خاصي اتخاذ شود تا ضمن ممانعت از تبديل روستاها به شهرهاي نوپا يا هدايت صحيح آن، حيات روستانشيني در كنار پذيرش الگوهاي نوين زندگي تداوم يابد و تحت شرايط جديد به شكوفايي اقتصادي ـ فرهنگي و اجتماعي خود ادامه دهد.

منبع: نشريه هفت شهرـ شماره 29ـ30

ادامه‌ دارد

جمعه|ا|7|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 151]