از مكتبخانه تا مدرسه

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: از مكتبخانه تا مدرسه
جام جم آنلاين: با پيشرفت تكنولوژي و روي كار آمدن شيوه‌هاي جديد آموزشي، نحوه مدرسه رفتن، درس خواندن و استفاده از وسايل كمك آموزشي تغيير پيدا كرده و مدارس و دانش‌آموزان امروزي تفاوت‌هاي بسياري با مكتبخانه‌هاي قديم و حتي مدارس قديم و شاگردان آنها كه پايه‌هاي مدارس امروزي هستند، دارند.

اين روزها اگر چه ميان مكتبخانه و مدرسه فاصله زيادي وجود دارد و اين فاصله ماهيت اين دو را به كلي از هم جدا مي‌كند، اما ريشه‌هاي مدرسه‌هاي امروزي را مي‌توان به شكلي در مكتبخانه‌هاي از ياد رفته ديروز يافت؛ مكتبخانه‌هايي كه تا سه نسل پيش تنها كانون آموزش اجتماعي بودند.

روزگار مكتبخانه و ملا

در گذشته مكتبخانه به نخستين محل آموزش و تربيت گفته مي‌شد و مدير آن را معلم، مكتبدار، اديب، ملا يا آخوند مي‌ناميدند.

مكتبخانه‌ها در دوران نه چندان دور در ولايت‌ها، قصبه‌ها و حتي آبادي‌هاي دورافتاده برقرار بودند. اين كانون‌هاي عجيب و در عين حال جالب براي خود، آيين ويژه‌اي داشتند و در برخي مناطق مسجد ناميده مي‌شدند و در هر جايي همانند گوشه يك مسجد قديمي‌ و كوچك يا كنج حياط يك خانه مي‌توانستند پيدايش يابند.

مكتبخانه‌ها از وسايل و امكانات تحصيلي، فقط فضاي مسقفي داشتند كه شاگردان را از گرما، سرما، باد و باران حفظ مي‌كرد و چند حصير يا نمد كهنه كف مكتبخانه را مي‌پوشاند.

مكتبدار براي تدريس معمولاً شهريه‌اي نمي‌گرفت، چرا كه از ديد اعتقادي، گرفتن دستمزد براي تدريس مردود بود و تنها مكتبداري كه سمت يا عنوان مذهبي نداشت از اين قاعده مستثني بود و نياز‌هاي معيشتي او از راه مكتبداري فراهم مي‌شد. وسايل تحصيلي آن زمان بسيار ساده بود.

هركس كه قصد تحصيل داشت، بايد تشكچه مي‌آورد و جاي مناسبي را در مكتب آماده نشستن مي‌كرد و همين كه ساعت تعطيلي مي‌رسيد، هركس تشكچه را همراه خود به خانه برمي‌گرداند.

افزون بر اين دانش‌آموزان خورجين كوچكي نيز از نوع جاجيم مي‌آوردند و كتاب، قلمدان و غذاي خود را در آن جاي مي‌دادند.

در فصل زمستان به نوبت، سوخت مكتب را يكي از شاگردان تأمين مي‌كرد. گاهي اوقات كه توافقي نبود هركس منقل كوچكي مملو از آتش به همراه خود مي‌آورد و از گرماي آن بهره مي‌گرفت.

آن روزها براي گرم كردن مكتب بيشتر بخاري ديواري متداول بود و در انتهاي محل مكتب قرار داشت.در آن زمان شيوه آموزش در مكتبخانه‌ها انفرادي بود.

شاگردان مكتبخانه تابستان در حياط و زمستان در اتاق بر تشكچه‌اي كه از خانه مي‌آوردند، مي‌نشستند و رحل يا لوح در پيش مي‌گرفتند. لوح يا رحل صفحه‌اي فلزي بود كه با مركب يا جوهر روي آن نوشته و سپس آن را مي‌شستند.

هنگام درس دادن مكتبدار يا ملا داخل مكتبخانه بر سكويي مي‌نشست و تركه‌اي در دست و گاهي قلياني زير لب داشت.

نخست شاگردان بزرگ‌تر جلو مي‌آمدند، درس را از ملا مي‌گرفتند و سپس آنان مأمور آموزش به ديگران مي‌شدند.

هر كودك پس از گرفتن درس، وظيفه داشت بر جاي خود بنشيند و درس خود را يكسره با صداي بلند بخواند و تكرار كند، به گونه‌اي كه در مكتبخانه پيوسته صداي شاگردان بلند و با هم آميخته و با حركت متفاوت بدن آنها همراه بود زيرا ملاي مكتب معتقد بود بلند خواندن درس باعث مي‌شود نخست شاگرد تلفظ كردن كلمه‌ها را فرا بگيرد، سخن گفتن بياموزد و به اصطلاح زبان باز كند و دوم آن كه حواس خود را متوجه و متمركز درس كند.

از بركردن، مهم‌ترين روش ياد گرفتن بود و ذوق و استعداد شاگرد و به طور كلي فهميدن و فكر كردن مورد توجه نبود. در مكتبخانه‌هاي قديم خط زيبا اعم از درشت يا ريز كه اولي به نام مشق و دومي ‌به نام كتابت مرسوم بود، ملاك و معياربرداشت تحصيلي بود.

هركس در هر مقطع تحصيلي خط خوبي نداشت مورد توجه واقع نمي‌شد. در واقع خط خوب پوششي مناسب براي بي‌دانشي بود.

در آن زمان آنچه مي‌نوشتند با قلم ني و مركب سياه بود. سر قلم فلزي و مركب‌هاي رنگي بويژه مركبي كه از جوهر گرفته بودند نه‌تنها مردود بود، بلكه اگر دانش‌آموزي از چنين وسايلي استفاده مي‌كرد، تنبيه جانانه‌اي را به رايگان مي‌خريد.

نوشتن هر مطلب در آغاز روي زانوي راست صورت مي‌گرفت و دانش‌آموز زماني به اوج كمال خود مي‌رسيد كه مي‌توانست ايستاده، قلمدان و دوات را در شال كمر خود گذارد و بي‌آن‌كه قلم خوردگي پيدا شود، بدون پيش‌نويسي كتابت كند و قواعد و نظم سطور نوشته را نيز به نحو مطلوب و به اصطلاح آن روز من‌البدو و الي الختم رعايت كرده باشد. آنگاه بود كه نويسنده از ديد تحصيلي در درجه عالي قرار داشت و عنوان ميرزا مي‌گرفت.

ورود به مدارس امروزي

گذر از مكتبخانه‌ها به مدارس يكي از مهم‌ترين تغييرات نظام آموزشي ماست كه ازانقلاب مشروطه و پس از وضع قانون اساسي و متمم آن به وجود آمد.

تحولي كه باعث شد در گذر زمان نوع مدارس و شيوه‌هاي و روش‌هاي آموزشي تا به امروز تغييرپيدا كند.طي چند دهه اخير با تغيير نظام آموزشي و روي كار آمدن شيوه‌هاي جديد آموزش، نوع مدارس، نحوه درس خواندن، مدرسه رفتن و استفاده از امكانات آموزشي براي دانش‌آموزان تغيير پيدا كرده است و ديگر به مكتبخانه‌هاي قديم هيچ شباهتي ندارند.

دانش‌آموزان امروزي در شرايطي به مدارس خود در مقاطع مختلف تحصيلي مي‌روند كه كتاب‌هاي درسي تفاوت زيادي با گذشته دارد و ديگر از لوح‌ها خبري نيست و محتواي اين كتاب‌ها براساس نياز روز تغيير كرده است.

شيوه درس خواندن دانش‌آموزان نيز بسيار متفاوت با زمان‌هاي درس خواندن و مدرسه رفتن پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و حتي پدران و مادران آنهاست.

در حال حاضر فرزندان دانش‌آموزان ديروز از وسايل درسي و كمك آموزشي جديد بهره مي‌گيرند و داشتن كامپيوتر و لپ‌تاپ جزيي‌ترين وسايل آموزشي آنهاست.

كتاب‌هاي درسي امروزي گرچه سخت‌تر و پيچيده‌تر شده‌اند، اما با كمك كتاب‌هاي كمك درسي متنوع و مختلف يادگيري ساده‌تر شده است.

در عصر امروز ديگر همانند چند دهه قبل دانش‌آموزان در شب‌هاي امتحان تا صبح بيدار نمي‌مانند يا به صورت دسته‌جمعي در خانه‌هاي يكديگر جمع نمي‌شوند و درس نمي‌خوانند.

نكته: اگر تا ديروز فلك بستن و تنبيه و جريمه عامل فشار براي درس خواندن و رفتن به مدرسه بود، امروز والدين با افزايش پول‌توجيبي و دادن وعده خريدن وسايلي همانند دوچرخه، موبايل، لپ‌تاپ و... دانش‌آموزان خود را به درس خواندن ترغيب مي‌كنند

اين روزها دانش‌آموزان ترجيح مي‌دهند اوقات خود را در كلاس‌هاي كمك درسي، كامپيوتر و كمك آموزشي كنكور بگذرانند و با خواندن نمونه سوالات امتحاني و كتاب‌هاي كمك‌درسي، خود را براي امتحان دادن آماده كنند.

در واقع كلاس‌هاي كمك درسي و كنكور به نياز اصلي دانش‌آموزان تبديل شده است و دانش‌آموزان و والدين آنها ثبت‌نام و شركت در اين كلاس‌ها را يك نياز اساسي براي درس خواندن و پيشرفت تحصيلي مي‌دانند.

اگر تا ديروز فلك بستن و تنبيه و جريمه عامل فشار براي درس خواندن و رفتن به مدرسه بود، امروز نوع نگاه و توجه پدر و مادران برخي از دانش‌آموزان به درس خواندن فرزندانشان نيز دستخوش تغيير شده و آنها به روش‌هاي مختلف همانند افزايش پول ‌توجيبي و دادن وعده خريدن وسايلي همانند دوچرخه، موبايل، لپ‌تاپ و... دانش‌آموزان خود را به درس خواندن و شركت در اين كلاس‌ها ترغيب مي‌كنند.

بايد گفت والدين امروزي بيش از گذشته به آينده فرزندانشان اهميت مي‌دهند و به همين منظور سعي مي‌كنند بعد از مقطع ابتدايي فرزندان خود را به كلاس‌هاي كمك درسي بفرستند تا آنها را پيشاپيش براي شركت در كنكور دانشگاه آماده كنند.

كنكوري كه طي چند دهه اخير در ايران به غولي تبديل شده كه شكستن شاخ آن و ورود به دانشگاه آرزوي اكثر نوجوانان است.

امروزه انتخاب مدرسه نيز براي خود حكايتي دارد، پدران و مادران يك سال تحصيلي را به دنبال يافتن مدرسه‌اي خوب و كارآمد براي فرزندان خود سپري مي‌كنند و آنقدر از اين مدرسه به آن مدرسه به رفت و آمد مي‌پردازند تا فرزند نوآموز خود را در بهترين مدرسه شهر با بهترين امكانات ثبت‌نام كنند.

براي آنها ديگر شهريه معنايي ندارد، حتي اگر با درآمد آنها نيز همخواني نداشته باشد با قرض و وام، گران‌ترين مدرسه را ـ‌ كه از نظر آنان بهترين نيز هست ـ انتخاب مي‌كنند.

تازه داستان به همين جا هم ختم نمي‌شود؛ در كنار مدرسه انواع كلاس‌هاي كمك درسي و جانبي همانند موسيقي، ورزش و... را هم در برنامه‌هاي فرزندانشان قرار مي‌دهند.

در روزگار از رونق افتادن مكتبخانه‌ها كه خبري از رحل‌هاي فلزي و قلم ني و جوهر نيست، دانش‌آموزان با خودكارهايي متنوع با رنگ‌هاي فسفري تكاليف خود را مي‌نويسند، در خانه رايانه شخصي دارند و با خود تلفن همراه به مدرسه مي‌برند و مسافت اندك خانه تا مدرسه را با سرويس طي مي‌كنند.

در اين مدارس تخته‌هاي سياه‌رنگ كلاس‌هاي درس جاي خود را به تخته وايت‌برد‌هاي سفيدي داده‌اند كه به جاي گچ سفيد با ماژيك‌هاي تيره روي آنها مي‌نويسند.

اكنون اين باور اثبات نشده كه تحصيل در مدارس غيرانتفاعي همراه وسايل جديد آموزشي آينده تحصيلي دانش‌آموزان را تامين مي‌كند، ذهن بسياري از والدين را مشغول كرده است.

ظاهرا اين تغييرات تمامي ندارد، زيرا در حالي كه طي چند قرن اخير كتاب‌هاي كاغذي درسي به عنوان اصلي‌ترين وسيله آموزشي در مدارس مختلف كشور استفاده مي‌شده و خاطرات زيادي از مطالب اين كتاب‌ها در ذهن دانش‌آموز ديروز و امروز نقش بسته است ولي در عصر ارتباطات و پيشرفت تكنولوژي، وسايل آموزشي نيز دستخوش تغيير و تحول شده‌اند و قرار است به مرور زمان دانش‌آموزان با كتاب‌هاي درسي كاغذي خداحافظي كنند، به گونه‌اي كه معاون پژوهشي وزارت آموزش و پرورش در تازه‌ترين اظهارنظر خود از توزيع لپ‌تاپ در بين دانش‌آموزان براي جايگزيني كتاب‌هاي كاغذي خبر مي‌دهد.

محي‌الدين بهرام محمديان با اشاره به اجراي آزمايشي توزيع كيف الكترونيكي در برخي مدارس كشور طي امسال مي‌گويد: اين طرح از شيوه‌هاي نوين يادگيري و در راستاي هوشمندي مدارس است و نقش‌آفريني بيشتر دانش‌آموزان را در يادگيري، ياددهي و توليد محتوا فراهم مي‌كند.

به اعتقاد وي براساس اين طرح دانش‌آموزان به جاي حمل انبوه كتاب‌هاي درسي، رايانه همراه (لپ‌تاپ) به مدرسه مي‌برند كه در آن مطالب كتاب‌هاي درسي به صورت محتواي الكترونيكي با قابليت چندرسانه‌اي طراحي شده است.

توجه به كميت به جاي كيفيت آموزش

كنار تمام اين تغييرات، ايجاد اين باور در ذهن دانش‌آموزان و والدين آنها كه دروس را فقط بايد براي قبول‌شدن خواند نه ياد گرفتن، باعث شده كه در نظام آموزشي ما به كميت بيشتر از كيفيت توجه شود.

موضوعي كه به اعتقاد حسن شريعتي، كارشناس مسائل آموزشي باعث شده در حال حاضر در آموزش‌هايي كه در مدارس و جاهاي مختلف ارائه مي‌شود درصد قبولي دانش‌آموزان بيشتر از كيفيت يادگيري توسط آنها مورد توجه قرار گيرد.

وي با اشاره به اين كه در حال حاضر آموزش‌هايي كه به دانش‌آموزان ارائه مي‌شود عمق و كيفيت ندارد، مي‌گويد: ما امروزه در آموزش دانش‌آموزان فقط رفع تكليفي عمل مي‌كنيم و برخلاف گذشته كه آموزش‌ها عاشقانه، مهارتي و عميق بود، آموزش‌هاي امروزي سطحي و فقط در جهت كسب نمره قبولي است.

وي با بيان اين كه دانش‌آموزان امروز به جاي ياد گرفتن درست و عميق، درس مي‌خوانند تا در آينده پزشك، مهندس و... شوند و فقط كسب نمره قبولي در امتحانات براي آنها مهم است، مي‌افزايد: پيش از اين در مدارس به دانش‌آموزان مي‌گفتند درس بخوان تا علم بياموزي يا بنويس تا نوشتن را ياد بگيري، اما امروزه ديگر اينچنين نيست.

اين كارشناس مسائل آموزشي با اشاره به اين‌كه در حال حاضر مهارت شركت در امتحان و نحوه پاسخ دادن به پرسش‌هاي چندگزينه‌اي جاي آموختن صحيح و درست را گرفته، تصريح مي‌كند: بسياري از دانش‌آموزان براساس مهارت‌هايي كه در كلاس‌هاي كنكور براساس ابزار و روش‌هاي تست‌زدن ياد مي‌گيرند در كنكور قبول مي‌شوند و كمتر كسي است كه براساس يادگرفتن عميق در كنكور قبول شود.

شريعتي درصد هوش و يادگيري دانش‌آموزان امروز را با دانش‌آموزان ديروز متفاوت نمي‌داند و با بيان اين كه امروزه امكانات جديد آموزشي همانند كامپيوتر و ديگر وسايل آموزشي در زندگي تحصيلي دانش‌آموزان گنجانده شده است، مي‌افزايد: امروزه به دليل استفاده از وسايل كمك آموزشي جديد، معلم محوري به سمت دانش‌آموز محوري پيش رفته است و با در اختيار قرار دادن ابزار و وسايل كمك آموزشي در اختيار دانش‌آموزان، ارتباط آنها با معلم كمتر شده كه اين براي نظام آموزشي ما خطرناك است.

حكمت قاسم‌خاني -‌ جام‌جم

پنجشنبه|ا|22|ا|دي|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 322]