به مناسبت 15 اسفند روز درختكاريدرخت؛ نشانه زندگي، فرهنگ و توحيد

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: به مناسبت 15 اسفند روز درختكاريدرخت؛ نشانه زندگي، فرهنگ و توحيد
سلمان رحمتي

در مقاله زير نويسنده با استناد به برخي آيات قرآني، اهميت و ارزش وجودي درخت به عنوان يكي از آفريده هاي مهم خداوند را مورد بررسي و ارزيابي قرار داده و نقش و آثار درختان در زندگي بشر را تجزيه و تحليل كرده است با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

ارزش حياتي درخت

كره زمين در يك فرآيند زماني بسيار طولاني به وضعيتي در آمد كه قابليت زيست بشر را فراهم آورد.

شايد بتوان گفت كه مهم ترين عناصري كه محيط مطلوب و مناسب را براي انسان فراهم آورده، آب و گياه و جانوران است كه در اين ميان نقش درختان براي انسان به جهاتي حياتي تر است؛ زيرا درختان ريه هاي زمين را براي انسان شكل مي بخشد. اين گونه است كه انسان بي درختان نمي تواند زيست مطلوبي داشته باشد.

اهميت درخت شايد براي انسان هايي كه در ميان جنگل ها زيست مي كنند، آن چنان ظاهر و روشن نباشد؛ ولي بسياري از مردمي كه در مناطق كم درخت و بيابان ها و دشت ها زندگي مي كنند با ارزش و اهميت آن به خوبي آشنا هستند. و لذا درخت براي آنان ترسيمي از بهشت است.

ايرانيان از اقوامي هستند كه شايد پيش از ديگران به ارزش حياتي درخت براي زندگي بشر و محيط زيست خود پي برده اند و در زندگي روزمره و بلكه آيين هاي ديني و مراسم مذهبي خويش آن را به عنوان نمادي از حيات و زندگي و شادابي زمين و بشر برگزيده اند.

پرديسهاي ايراني

واژه فارسي پرديس كه در زبان هاي ديگر به شكل پراديس و فردوس به كار رفته، به بوستان ها و باغ هاي بزرگ و محصوري گفته مي شد كه درختان گوناگون و متنوع همراه گل ها و گياهان و جانوران اهلي و پرندگان رنگارنگ و خوش نوا و خوش آوا آن را آراسته بود.

اين گونه است كه باغ هاي زيباي ايراني به نام پرديس نمادي از بهشت هاي آخرتي مي شود و حتي در آموزه هاي وحياني قرآن و ديگر كتب آسماني چون اوستا، انجيل و تورات به همين نام و شكل معرفي مي شود.

قرآن گاه به صراحت و روشني همين نام فارسي بوستان ها و باغ هاي ايراني را به شكل عربي شده آن يعني فردوس، بر بهشت برين و جاويدان آخرتي مي نهد و گاه ديگر در هنگام توصيف بهشت و فرودس، از بوستان هايي با درختان و گياهان و جانوران ياد مي كند كه رودها و نهرهاي گوناگون در زير اين درختان در جريان است. اين نظامي است كه بوستان ايراني را تشكيل مي داد؛ زيرا كمبود آب و بهره گيري درست از آن براي ايجاد پرديس ها نيازمند آن بود كه نظام آبياري دقيق و كاملي با نهرهاي روان در آن شكل گيرد، چون اصولا در مناطق پرباران و كم آفتاب نيازي به چنين نظام آبياري از نهرهاي جريان يافته در زير درختان نيست.

تفاوت پرديس هاي ايراني با جنگل هاي خودرو در مناطق پرباران در اين است كه اين جنگل ها به شكلي نيست كه بتوان از آن به سادگي بهره برد و انبوه درختان و گل و گياه و جانوران وحشي، امكان بهره مندي ساده و سالم را از بشر مي گيرد، اما در پرديس هاي ايراني، درختان در شكل ها و تنوع خود به نظامي دقيق كاشته مي شوند و نهرهاي روان در زير درختان، آن را آبياري مي كنند و كلبه ها و كاخ هاي متناسب در كنار راه ها و چمن ها زندگي را براي بشر شيرين و گوارا مي سازد. اين در حالي است كه نور خورشيد نيز به مقدار كافي از لابلاي برگ هاي درختان به چمن ها مي رسد و ديوارهاي ساخته شده از بوته هاي تزييني و يا حتي ديوارهاي خشتي كه رزهاي انگور بر آن آويزان است و خاك ديوار را مي پوشاند، پرديس ايراني را ازگزند و تعرض حيوانات و حشي و خطرناك حفظ و نگه مي دارد.

عنصر درخت آن چنان مورد توجه و نظر قرآن قرار گرفته كه آن را عنوان آيه اي از آيات الهي معرفي نموده است. مطالعأ آيات قرآني براي شناخت اهميت و ارزش درخت در زندگي بشر در دنيا و آخرت از آن رو انجام مي شود تا شايد از اين راه براي حفظ و نگه داشت اين عنصر اصلي حيات و محيط زيست بشري و كشت و داشت آن اهتمام ويژه اي از سوي همگان انجام گيرد.

تنوع درختان

درخت به گياه بزرگ و ستبر كه داراي ريشه، ساقه و شاخه ها باشد، گفته مي شود. معادل عربي آن، شجره است كه به معناي روييدني هاي ساقه دار مي باشد. معناي شجره عام تر از معناي درخت است؛ زيرا در قرآن به بوته ها و گياهاني چون كدو هم درخت گفته شده است. در زبان فارسي البته ميان دار و درخت تفاوتي محسوس وجود دارد؛ زيرا درخت به گياهاني ساقه دار گفته مي شود كه شاخه هاي بسيار دارد ولي دار به درختاني بلند چون تبريزي و صنوبر و مانند آن اطلاق مي شود كه از آن براي داربست خانه ها و تيرك و نردبان استفاده مي شود. مراد ما از درخت در اين جا هر دو گونه آن است.

خداوند، خالق و پديدآورنده درختان (انعام آيه 99 و 141 و نحل 11) درختان را به گونه اي آفريده كه مي توان از تنوع آن ها در شكل و اندازه و نيز ميوه هاي گوناگون آن ياد كرد. اين تنوع در حالي است كه همه اين درختان از يك خاك و محيط زيست و آب و هواي يكسان استفاده مي كنند. (انعام آيه 99 و نيز رعد آيه 4 و نحل آيات 10 و 11)

به اين معنا كه در يك جا شما مي توانيد با يك نوع خاك و يك شيوه آبياري شماري از درختان با ميوه هاي مختلف و گوناگون را داشته باشيد كه از جمله آن ها مي توان به خرما، انگور، زيتون، انار، انجير، گلابي، سيب و مانند آن اشاره كرد.

قرآن در همين آيات توضيح مي دهد كه اين تفاوت در حالي است كه مشابهت هاي بسياري نيز در آن ها وجود دارد. انسان عاقل كسي است كه از اين مسائل به حقانيت ربوبيت و الوهيت خداوندي آگاه شده و ايمان آورد. در حقيقت هر يك از اين امور خود بهترين نشانه اي است كه انسان را به تفكر در توحيد برانگيزد و از تفاوت هاي موجود به تنوع ربوبيت نرود؛ زيرا يك آب و خاك است كه اين تنوع را پديد آورده است؛ بنابراين يك خالق و رب نيز مي تواند همه اين تنوع هاي موجود در هستي را پديد آورده باشد. (رعد آيه 4)

درختان شگفت و آثار آن در زندگي

هرچند كه هر موجودي از موجودات جهان هستي آيه اي از آيات الهي است اما برخي از اين درختان داراي ويژگي هاي خاص مي باشند كه توجه به آن مي تواند دليلي روشن تر و آشكارتر از حقانيت خداوند و ربوبيت و پروردگاري وي باشد.

شايد در زندگي بشر نخستين درختي كه از آن به شگفتي ياد مي شود، درخت ممنوع است. هر چند كه به سبب تفاوت كاربرد درخت در فارسي و عربي نمي توان دريافت كه مراد از آن، بوته اي چون گندم و يا درختي چون سيب است؛ ولي مي توان دريافت كه درختي كه آدمي را از بهشت بيرون راند، درختي شگفت بود. در برخي از روايات آمده است كه درخت هاي بهشتي از نظر طعم و مزه و بوي به گونه اي است كه نمي توان آن را از هم تفكيك كرد. به اين معنا كه همزمان طعم و بوي چند ميوه را با خود دارند. از اين رو مي تواند هم طعم گندم را داشته باشد و هم بوي سيب را به نظر آورد.

به هر حال انسان، با ميوه اي از درخت ممنوع، خود را به شكلي درآورد كه جسد و برخي از خصوصيات جنسي وي به شكلي زشت ظهور و بروز كرد بطوري كه آدم و حوا ناچار شدند خود را با برگ هاي درختان بهشتي بپوشانند و در نهايت نيز مجبور مي شوند تا از آن جا بيرون روند؛ زيرا شرايط زندگي ايشان ديگر مناسب زيست در بهشت نبود و ناچار مي بايست به زميني هبوط مي كردند كه اين خصوصيات در آن عادي و معمولي باشد. اين گونه است كه هبوط مقامي انسان، اتفاق مي افتد و انسان از بهشت برزخي به زمين مي آيد.

خوردن بلكه چشيدن از ميوه درخت ممنوع (اعراف آيه 22 و طه آيه 121) جسد يا عورت ايشان را آشكار مي كند و اين گونه است كه انسان با ظلم و ستمي بر نفس خويش، تبعيد شدن خود را امضا مي كند. (بقره آيه 35 و اعراف آيات 19 و 22)

درخت ملعون

البته شكلي ديگر از درخت در قرآن به عنوان درخت ممنوع و ملعون معرفي مي شود كه نشان مي دهد اين درخت ممنوع دوزخي در اشكال زميني خويش مي تواند خود را در زندگي و سرنوشت انسان هم چنان دخيل كند. درخت ملعون، درختي است كه دوباره انسان ها بدان آزموده مي شوند. اين درخت برخلاف درختان ديگر از شاخه هاي انسانيت پديد آمده است و نمونه معروف و آشكار آن بني اميه است. البته در هر عصر و زماني اين درخت ملعون در نام ها و مصاديق تازه اي بروز و ظهور مي كند. آيه 60 سوره اسراء ناظر به درختي از اين نوع است كه همانند درختان معمولي داراي ريشه و شاخه ها و ميوه هايي است كه از آن به «رووس شيطان» ياد مي شود.

درختان ملعوني چون درختي كه آدم و حوا بدان در بهشت خويش آزموده شدند و يا درختاني كه در دنيا آدمي را مي آزمايند نشان مي دهند كه درختان هر چند كه همگي مفيد و سازنده هستند ولي از ميليون ها درخت يكي ممكن است خطرناك باشد. اين است كه كاشت آنها در بوستان ها مفيد نيست اين درختان را مي بايست از بوستان ها كند و دور انداخت و اجازه نداد تا در حياط خلوت باغچه هاي دل هايمان برويند و رشد كنند.

در برابر اين درخت هاي ممنوع و ملعون مي توان به درختان بسياري اشاره كرد كه درختان مفيد و پاكي هستند. درختان ملعون ريشه در حقيقت ندارند ولي درختان پاك درختاني هستند كه هم ثابت در حقيقت و هم داراي شاخ و برگ هاي بلندي به سوي آسمان هستند كه همگان از همه چيز آن به ويژه ميوه هايش بهره مند مي شوند. (ابراهيم آيه 24 و 25)

درختان شگفت ديگري نيز هستند كه از جمله آن ها درخت آتش زنه است كه درختي سبز به نام مرخ يا عفار مي باشد. از اين درخت مي توان آتش افروخت به اين معنا كه چوب درخت مرخ را مي توان به چوب درخت عفار زد و از همزدن آن دو، آتش افروخت. هنگامي كه چوب اين دو درخت با همه سبزي و آب دار بودنشان به هم مي خورند همانند سنگ آتش زنه آتش از آن بيرون مي جهد و مي سوزد. (مجمع البيان؛ ج 7 و 8 ص 678 و نيز يس آيه 80 و واقعه آيات 71 و 72)

وجود چنين درختان شگفت كه مايه تذكر و درس آموزي بشر است، دليلي بر قدرت و احاطه شگفت خداوندي نيز مي باشد. انسان ها با تدبر در اين درختان مي توانند به حقايقي بسيار درباره زمين و هستي و خودشان برسند و آينده خويش را بهبود بخشند. با اين همه بسياري از دانشمندان از بررسي و تحقيق در اين گونه درختان شگفت دست كشيده اند در حالي كه بررسي و تحقيق در آن ها مي تواند حيات زندگي خاكي بشر را نيز دگرگون كند. (يس آيات 79 و 73 و واقعه آيات 71 تا 72)

شگفتي درخت زيتون

از ديگر درختان شگفتي كه قرآن معرفي مي كند درخت كوه طور است كه مي تواند درخت زيتون باشد كه خداوند در آن تجلي كرد و با موسي(ع) سخن گفت. (قصص آيه 30)

هرچند كه درخت زيتون درختي معمولي دانسته مي شود ولي اين گونه نيست بلكه درخت شگفتي است كه مي بايست تحقيقات و پژوهش هاي بسياري درباره آن انجام گيرد. برخي از دانشمندان در كشورهائي چون ژاپن با تحقيقاتي به نتايجي شگفت درباره آثار آن بر زنان به ويژه در دوره يائسگي دست يافته اند و گفته اند كه استفاده شش به يك زيتون و انجير مي تواند ماده خاصي را ترشح كند و غدد آن را تحريك نمايد.

بااين همه بايد گفت كه اين يكي از آثار اين ميوه است و دانش هاي بسيار مفيدي در زيتون است كه مي بايست كشف شود. خداوند در آيه 20 سوره مومنون زيتون را درختي با دو خصوصيت ويژه روغن و رنگ معرفي مي كند. تاثيرات روغني و رنگي آن بر مصرف كنندگان آن به گونه اي است كه مورد توجه و اهتمام قرآن بوده است.

شگفت آن كه اين درخت در كوهي مي رويد كه در آن تورات، كتاب حيات معنوي و نوري، نازل شده است. به سخن ديگر، ويژگي منحصر به فرد اين درخت آن است كه همانند تورات مي بايست در حيات جسمي و روحي انسان تاثيري شگفت به جا گذارد.

از ديگر درختان شگفت درختي است كه بيعت رضوان در زير آن انجام پذيرفته است. خداوند در آيه 18 سوره فتح خشنودي رسمي خويش را از بيعت كنندگان در زير اين درخت اعلام مي كند و مي گويد مومناني كه در زير اين درخت گرد آمده بودند و به حقيقت بيعت نمودند، انسان هائي بودند كه خشنودي و رضاي خدا را براي خود خريدند. (مجمع البيان، ج 9 و 10 ص 176)

فوايد درخت

درخت داراي فوايد بسياري است كه بر هيچ كس پوشيده نيست. با اين همه يادآوري هراز گاهي از آن، ضروري است تا انسان ها دريابند كه از چه نعمت شگفت برخوردارند. شايد بتوان گفت كه انسان ها هنوز باور نكرده اند كه خالق درخت، خداوند هستي است و انسان هرچند كه براي كاشت و داشت و برداشت درختان، تلاش و مشاركت مي كند ولي قرآن بر اين نكته تاكيد مي ورزد كه انسان از رويش و روياندن درخت عاجز و ناتوان است و چنان كه زراعت كار خداوند است، روياندن درختان نيز تنها از او برمي آيد. (نمل آيه 60)

انسان ها مي توانند با بهره گيري از تجربيات خود، در وضعيت خويش نيز بهبودي ايجاد كنند كه اين مهم از راه مشاركت در كاشت و داشت درختان، شدني است.

درختان همان گونه كه ريه زمين هستند و اكسيژن توليد مي كنند هم چنين در تغذيه انسان (مومنون آيه 20) و دام ها و جانوران (نحل آيه 10) و توليد حرارت و آتش (يس آيه 80) نقش مهم و اساسي را ايفا مي كنند.

هم چنين مي توان گفت كه پوشش و جامه انسان ها نيز به اشكال مختلفي به درخت و مواد توليدي آن بستگي دارد. تفكر در اين مقوله، آدمي را با فوايد درخت و نيز خداشناسي و عبوديت واقعي آشنا مي كند. (اعراف آيه 22)

توليد روغن با استفاده از دانه روغني و ميوه هايي كه سرشار از آن است به عنوان يكي ديگر از فوايد و آثار درخت مي باشد. اين مطلبي است كه قرآن به عنوان نمونه در آيه 20 سوره مومنون بدان اشاره مي كند. البته درختان بسيار ديگري هستند كه از چنين خاصيتي برخوردار مي باشند كه انسان با شناخت از آن ها به بهره برداري مفيد نسبت به اين فرآورده ها اقدام نموده است.

بهره گيري از سايه درختان و تعديل محيط زيست از ديگر آثار مفيد درختان است كه در آيه 35 سوره رعد و نيز آيه 30 سوره واقعه بدان توجه شده است. بي گمان درختان نقش بسزايي در تعديل محيط زيست بشر دارند و از سوزش وگرماي آفتاب مي كاهند و محيط مناسبي را براي آدمي فراهم مي آورند.

درخت و فرهنگ و تمدن

شايد ايراني ها افزون بر نقش ميوه و فراهم آوردن محيط زيست مناسب براي خود و جانوران و پرندگاني كه با آن ها زندگي مي كنند، مي خواستند با ايجاد پرديس ها و بهشت هائي از درختان، سايباني فراهم آورند تا به اعتدال محيط زيست آنان كمك كند. همين مسئله در آيات قرآني به عنوان ويژگي بهشت هاي اخروي مطرح و بيان شده است.

تهيه قلم براي نگارش از ديگر فوايد درختان است كه در آيه 27 سوره لقمان بر آن تاكيد شده است. بدون ترديد نعمت بيان از مهم ترين نعمت هاي خداوندي است كه به بشر ارزاني شده است. اگر اين نعمت وجود نداشت مي توان گفت كه بسياري از توانايي هاي بشري هماره مخفي مي ماند و انسان در موقعيت و وضعيت كنوني زيست نمي كرد، زيرا اطلاعات و تجربيات از طريق بيان به ديگري منتقل مي شود و براي حفظ آن در طول ساليان و نسل ها تنها نگارش است كه اين شرايط را براي آدمي فراهم مي آورد كه دانش ها و دستاوردهاي بشر در طول تاريخ باقي بماند.

عنصر اصلي نگارش يعني قلم و حتي جوهر از درختان توليد مي شود؛ زيرا زغال و يا هر عنصر ديگري كه از نفت به دست مي آيد همان مواد درختان است. بنابر اين مي توان گفت كه درختان بودند كه دانش و تجربيات فرهنگي و تمدني را براي بشر حفظ كردند و شرايط كنوني مناسب زيست را براي ما فراهم آوردند.

اگر در گذشته درختان مكاني براي زيست بشر بودند و مردم براي فرار از گزند جانوران وحشي برروي درخت سكونت داشتند و به شكلي خانه نخست آدمي بود اكنون نيز به اشكال مختلف اين درختان هستند كه در ساخت مسكني مناسب نقش مهم و اساسي را ايفا مي كنند.

البته اين مطلب، خاص انسان نيست و بسياري از جانوران مفيد مانند زنبوران عسل (نحل آيه68) در ميان درختان زيست مي كنند و از آن براي خانه سازي بهره مي گيرند.

همه اجزا و بخش هاي درخت از ريشه و ساقه و شاخه و برگ براي انسان و جانوران محيط زيست بشر، مفيد و سازنده است. شكوفه هاي درختان با گل هاي جذاب و متنوع خود شيره اي را براي زنبور عسل فراهم مي آورند و درعين حال محيط زيست بشر را خوشبو مي سازند.

هر يك از درختان براي انسان فايده اي دارد كه نمي توان از آن چشم پوشيد، حتي درختاني چون سدر و كافور و اراك كه به سبب گناه برخي از مردم در سرزمين ايشان روييده است نيز از چنين خاصيتي برخوردار است. خداوند در آيه 16 سوره سبا به رويش درختان گز و سدر به جاي باغ ها و بوستان هاي ايشان اشاره مي كند.

رويش درخت در ميان شعله هاي فروزان آتش دوزخ نشان مي دهد كه درخت براي آدمي در هر شرايط، نيازي اساسي است. درخت زقوم در ميان شعله هاي آتش دوزخ مي رويد كه داراي ميوه هاي تلخ و بسيار ناگوار مي باشد. (صافات آيات 62 تا 64 و نيز صافات آيه62) ميوه هاي درخت زقوم بسيار داغ و سوزاننده همانند مس گداخته و آب جوشان در شكم گناهكاران مي باشد (دخان آيات 43تا 46) اين حقيقت بدان معناست كه درختان دوزخي، نياز دوزخيان را برآورده مي سازند.

درختكاري، سنت نيكو

يكي از سنت هاي نيكو كه در آيين همه پيامبران بر آن تأكيد شده، سنت نيك درختكاري است. در اوستا و قرآن و ديگر كتب آسماني بر ارزش درخت و حفظ و نگه داشت آن تأكيد شده است. در برخي از روايات اسلامي آمده كه آبياري درختي مي تواند آثار بسيار شگرفي در زندگي دنيوي و اخروي فرد به جا گذارد.

اصولاً حفظ محيط زيست و جلوگيري از فساد و تباهي خشكي و دريا وظيفه و مسئوليت انسان است. يكي از وظايف اصلي محرم هنگام اجراي مراسم حج آن است كه حتي از شكستن شاخه سبز كوچكي در حريم مكه خودداري كند. اين بدان معناست كه حفظ محيط زيست و به ويژه درختان به عنوان بخشي از آيين توحيدي در مهم ترين آيين ها و مناسك يعني حج مورد تأكيد خداوند و دين اسلام است. مجازات سختي نيز براي كساني كه مرتكب شكستن شاخه اي سبز مي شوند درنظر گرفته شده است.

خلافت انساني به معناي ربوبيت و پروردگاري، نقشي است كه انسان در زمين به عهده دارد و اين به معناي حفظ و حراست از زمين و زميني ها و كمك براي تكامل هر موجودي در راستاي دست يابي به كمال شايسته آن است.

پنجشنبه|ا|15|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 390]