نويسنده: ‌فتاح غلامينخبگان و قيام عاشورا

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: ‌فتاح غلامينخبگان و قيام عاشورا
خبرگزاري فارس: نويسنده در اين مقاله به بحث و بررسي نحوه برخورد نخبگان سياسي، اجتماعي و مذهبي مسلمين با حركت امام حسين(ع) عليه حاكميت ظلم و زور پرداخته است.

منظور از نخبگان در اين مقاله شخصيتها و افراد برجسته اي هستند كه در جامعه اسلامي از جايگاه ويژه اي به لحاظ اجتماعي برخوردار بودند. برخي از آنان در زمره صحابه پيامبر(ص) به شمار مي آمدند كه روزگار پيامبر را درك كرده و در غزوات و سريات، يار و همراه نبي اكرم (ص) بوده و در دوره حاكميت خلفاي راشدين نيز محل رجوع بسياري از مسلمانان براي دريافتن احكام شرعي و شنيدن احاديث و اخبار حضرت رسول و آگاهي از سيره و نحوه سكوت او بودند.

گروه ديگر نيز جزو مدعيان خلافت محسوب مي شدند. اين عده به خصوص در دوره حاكميت معاويه و وليعهدي يزيد، اين دو را شايسته احراز مقام خلافت نمي دانستند و درصدد بودند كه در فرصت مقتضي و با فراهم آوردن عّده و عُدّه كافي براي به دست گرفتن قدرت اقدام كنند.

برخي شيعيان خالص و مخلص نيز بودند كه از همان ابتدا، زمامداري معاويه و فرزندش را بر نمي تافتند و در شرايط و مقاطع حساس تاريخ صدر اسلام نيز با اصرار و ابرام از امام حسن (ع) و امام حسين (ع) مي خواستند تا با گردآوري سپاه، عليه حاكميت اموي قيام كنند. اين گروه جزو بهترين ياران ائمه اطهار محسوب مي شدند و تنها تكيه گاه آنان براي آغاز حركت عليه دشمنان به شمار مي آمدند، اما به لحاظ تعداد نيرو، در اقليت به سر مي بردند و از هر سو نيز تحت فشار قرار مي گرفتند، به خصوص ايام پس از صلح امام حسن (ع) كه معاويه از فرصت به دست آمده، كمال استفاده را برد و از هيچ كوششي براي آزار و اذيت شيعيان فروگذار نكرد. وي از سياستهاي خاص تبليغي براي به حاشيه راندن شيعيان استفاده مي كرد و حتي بدعتي نو گذاشت و خطبه نماز عيد را مقدم بر نماز كرد. به اين خاطر كه مردم بعد از خواندن نماز براي شنيدن خطبه صبر نمي كردند تا لعن بر خاندان علي(ع) را بشنوند. همچنين معاويه براي تحريك حساسيت خاندان اهل بيت(ع ) در داد كه فدك را به مروان حكم ببخشند. (تاريخ يعقوبي ج2،ص152 )

نمونه هاي فراواني از سختگيري هاي معاويه نسبت به شيعيان در تاريخ ثبت است. وي حكومتي مبتني بر ترور و وحشت را بر جامعه اسلامي حاكم ساخت و دوستداران علي (ع) را مورد آزار و اذيت قرار داد و آنان را به سرزمين هاي دور دست تبعيد و خانه هايشان را ويران كرد. (سيره امامان سيد محسن امين ج3،ص41)

او حتي به عاملان خود دستور داد كه مقرري هاي شيعيان را قطع كنند. (تاريخ طبري،ج7، ص2822)

خشونت «زياد بن عبيد» كه از سوي معاويه، ماموريت سختگيري بر اهالي كوفه را داشت، به حدي رسيده بود كه وقتي براي معاويه نامه نوشت و تصريح كرد كه عراق را به دست راست خود حفظ كرده و دست چپش آزاد است و معاويه نيز حكومت حجاز را به او سپرده بود، مردم مدينه از كوچك و بزرگ در مسجد پيامبر(ص) گرد آمدند و سه روز به دعا و استغاثه پرداختند تا خدا اين فتنه را از سر آنان دفع كند. چون از ظلم و خشونت او خبر داشتند (مروج الذهب ج2، ص29)

بنابراين طبيعي بود كه برخي از شيعيان و دوستداران علي (ع) كه نيت خالصانه داشتند، اين همه ظلم و ستم و بي مروتي را بر نتابند و اعتراض خويش را نسبت به حاكمان جور اعلام دارند. صلح امام حسن (ع) براي شيعيان بسيار دردناك بود. بسياري از آنان با ابراز نارضايتي از اين اقدام، در مواجهه با امام حسن(ع) از لحن و گفتاري استفاده كردند كه باعث رنجش و تكدر خاطر امام شد. در قادسيه هنگام بازگشت سپاه كوفه از جبهه نبرد، امام را با عنوان «ذليل كننده عرب» (تاريخ طبري، ج7 ،ص 2720) مورد خطاب قرار دادند و در گزارش ديگري آمده است كه سفيان بن اليل التميمي به امام گفت: السلام عليك يا مذل المومنين (الفتوح ابن اعثم كوفي، ص 771)

برخي ديگر مانند قبيس بن سعد و سعد بن مالك از بيعت معاويه كراهت داشتند و از اينكه او را خليفه بنامند، ابا داشتند. بر اساس گزارشي، سعد بن مالك هنگام بيعت با معاويه به او گفت، سلام بر تو اي پادشاه. معاويه به او گفت: چرا نگفتي سلام بر تو اي امير المومنين. گفت: آن در صورتي بود كه ما تو را امير كرده باشيم (تاريخ يعقوبي ج2،ص143،144)

جداي از اين واكنشها، در جامعه شيعه برخي ديگر از دوستداران اهل بيت، گام را از مرحله حرف و بيان فراتر نهاده و اعتراضات خود را به صورت جدي تري مطرح كردند. از جمله اين افراد حجربن عدي بود كه وي در زمره اشرف كوفه و از سران قبيله بني كنده به شمار مي آمد و بارها از امام خواسته بود كه با ناديده گرفتن مفاد صلحنامه و تجديد سازمان ارتش كوفه بر سپاهيان معاويه بتازد. اما امام حسن (ع) در پاسخ فرمودند: ما بيعت كرديم و پيمان بسته ايم و راهي براي شكستن بيعت نيست. (اخبار الطوال ابن قتيبه دنيوري ص 267،266)

در دوران امارت مغيره در كوفه هر گاه وي و يارانش قصد داشتند كه بر منابر به علي (ع) و خاندانش ناسزا بگويند، مورد تهديد و تعرض حجربن عدي و دوستانش قرار مي گرفتند. در دوره امارت زياد بن عبيد بر كوفه به حجر اخطار شد كه منش خويش را كه دوستي خاندان اهل بيت بود، تغيير دهد. اما با ادامه اقدامات و واكنشهاي اعتراضي حجر بن عدي، براي دستگيري او نيروي نظامي زيادي فرستاده و اين گروه موفق به دستگيري جر و سيزده تن از يارانش شد. (تاريخ طبري ج7 ص 2822) دستگير شدگان را به سمت شام روانه كردند، اما در مرج العذرا، نامه اي از سوي معاويه مبني بر دستور قتل حجر و يارانش رسيد.

در ميان دستگير شدگان، 6 نفر بودند كه به واسطه سفارش هايي از سوي عناصر صاحب نفوذ از مرگ رهيدند. اما حجر بن عدي، شريك بن شداد حضرمي، صيفي بن فسيل شمياني، قبيصه بن صبيعه عبسي، محرز بن شهاب تميمي و كدام بن حبان عنزي به شهادت رسيدند. (مروج الذهب ج2، ص8)

تاثير اين جنبش اجتماعي شيعي، در بين دوستداران اهل بيت زياد بود و باعث بر آشفتگي برخي از آنان شد. در همين خصوص چندين تن از اشراف كوفه نزد امام حسين(ع) آمدند و بعد از رساندن خبر شهادت حجر، چند روزي در مدينه ماندند و با امام آمد و شد كردند. در اين زمان مروان، حاكم مدينه خبر اين ملاقاتها را به گوش معاويه رسانيد و معاويه با ارسال نامه اي، مفاد عهد نامه را ياد آور شد. امام نيز در پاسخ به او اطمينان داد كه بر ضد معاويه اقدامي نخواهد كرد. (اخبار الطوال ص 271 ) حتي زماني كه امام حسن (ع) به شهادت رسيد، شيعيان فرصت را براي اعلام قيام و حمايت از امام حسين (ع) مناسب ديدند. از اين رو عده اي از آنان در خانه سليمان بن صرد خزاعي گرد آمدند و با ارسال نامه اي ضمن تسليت به امام عنوان كردند: «ما شيعيان توايم كه در سوگواريت سوگوار و به اندوهت اندوهناك و در شادماني ات شادمان و شيوه ات را رهسپار و فرمانت را در انتظاريم اما امام پاسخ روشني به اين در خواست نمي دهد. (تاريخ يعقوبي ج2 ص 159)

چنين پاسخ هايي از سوي امام به معناي سكوت ايشان در قبال ستمگريها و زياده خواهي هاي معاويه نبود. بلكه در مقاطع مختلف، امام اعتراض خويش را اعلام مي كرد. در ديداري كه بين معاويه و امام حسين(ع) روي داد، معاويه با لحني كه بوي تهديد مي داد گفت: اي ابوعبدالله! دانستي كه ما شيعيان پدرت را كشتيم، پس آنها را حنوط كرديم و كفن پوشانديم و بر آنان نماز خوانديم و دفنشان كرديم. امام در پاسخ فرمودند، به خدا قسم اگر شيعيان تو را بكشيم، آنان را نه كفن مي كنيم و نه حنوط و نه برايشان نماز و نه دفنشان كنيم.(تاريخ يعقوبي،ج2،ص164)

در برهه اي ديگر در سفري كه امام حسين (ع) به مكه داشتند ، در اجتماع بني هاشم، مواليان و انصار سخناني مبني بر حقانيت خودشان در امر امامت و ولايت و حكومت ايراد كردند و از شنوندگان خواستند كه مطالب ايشان را به ديگران منتقل كنند. (لمعات الحسين، علامه تهراني، ص 29)

امام حسين (ع) بعد از فوت معاويه بلافاصله امامت خويش را آشكار كرد و در هر فرصتي كه پيش مي آمد، مردم را به جهاد فرا مي خواند (الارشاد،شيخ مفيد، ج2، ص 28 و كشف الغمه، علي بنحسين الاربلي ،ج2،ص 173)

بعد از انتصاب يزيد به زمامداري توسط معاويه، او بلافاصله سياستي خشن را در پيش گرفت و به حاكم مدينه، وليد بن عتبه دستور داد كه بلافاصله از امام حسين (ع)بيعت گيرد.

وليد نيز امام را به مقر امارت دعوت كرد تا اخبار مهمي را به اطلاع ايشان برساند. امام حسين نيز جوانب احتياط را رعايت كرده و به همراه عده اي از ياران اهل بيت مسلح خود به دارالاماره رفت. وزيركانه در پاسخ به اصرار و ابرام والي مبني بر بيعت يزيد گفت: مثل مني پنهاني بيعت نمي كند، بلكه فردا مردم را جمع كن و من هم مي آيم و يكي از آنها خواهم بود. با قبول اين در خواست از سوي وليد، امام از فرصت استفاده و شبانه مدينه را ترك كرد و به همراه اهل بيتش روانه مكه شد. (اخبار الطول، ص 276)

نكته جالب برخورد نخبگان جامعه اسلامي در برابر قيام امام حسين (ع) است. از همان ابتداي حركت امام به سمت و سوي مكه، معلوم بود كه ايشان به هيچ وجه زير بار بيعت كردن با يزيد نخواهند رفت و در صورت لزوم نيز از هيچ اقدامي براي اعلام موضع اعتراضي خود دست بر نخواهد داشت.

برخي از دوستان و خويشاوندان و محبان اهل بيت به ايشان توصيه كردند كه در مكه اقامت گزيند و در شهر امن الهي روزگار بگذارد(الارشاد ج2،ص32و33)

حتي محمد بن حنيفه برادر امام پيشنهاد مي كند كه به واسطه حضور انصار و شيعيان، امام روانه يمن شود. (لمعات الحسين ص 98) امام نيز در پاسخ فرمودند، براي اصلاح امت جدش قيام خواهند كرد و اين حكايت را يك وظيفه تلقي مي كند(همان، ص 17و18)

برخورد نخبگان شهر مكه جالب توجه است. امام در اين شهر مورد استقبال بسياري از چهره هاي شناخته شده قرار گرفت و عبدالله بن زبير نيز به پيشواز امام آمد. وي يكي از مدعيان خلافت بود و براي گريز از دست ماموران امنيتي حاكميت اموي، مكه را براي اقامت برگزيد. حضور امام در مكه براي وي بسيار نگران كننده بود چون مي دانست كه تا امام هست، مردم حجاز با او بيعت نمي كنند. (الارشاد ج2،ص33،34)

اخباري كه مويد نگراني عبدالله بن زبير از حضور امام در مكه و استقبال اهالي اين شهر از امام است، در منابع متعددي وجود دارد. اين گونه به نظر مي رسد كه بيشتر مردم از حيث انتساب امام به خاندان اهل بيت (ع) به ايشان ارادت مي ورزيدند. اما اين به اين معنا نيست كه اين افراد در شمار شيعيان راستين به حساب مي آمدند. بلكه تنها قرابت نسبي امام با پيامبر ، دليل عمده علاقه مردم مكه به امام حسين (ع) بود. به خصوص اينكه اين شهر در زمان مورد نظر به رغم آشفتگي هاي سياسي و اجتماعي شهرهايي نظير بصره كوفه و شام، خود را از هر گونه تشنجي به دور داشته بود. و به همين واسطه بيشتر اشراف و بزرگان اين شهر در زمان مورد نظر، خواهان حفظ يكپارچگي امت اسلامي تحت هر شرايطي بودند و امام را نصيحت مي كردند كه ترك جماعت نكند. از جمله ابوسعيد خدري كه صحابه پيامبر بود، به جهت توصيه يزيد، از امام خواست كه از قيام صرف نظر و از يزيد پيروي كند. وي از يزيد به عنوان امام و پيشوا ياد كرده بود. (تاريخ طبري ج7، ص 2915)

برخي ديگر نيز مشروعيت خلافت يزيد را پذيرفتند و حركت امام را خلاف وحدت مي پنداشتند و ادامه آن را سبب اختلاف بين مسلمين مي دانستند. مانند دختر عبدالرحمن بن عوف و عبدالله بن عمر كه مكرر امام را نصيحت مي كردند؛ با اين هدف كه ايشان را از ادامه قيام باز دارند. (تاريخ تحول دولت و خلافت، رسول جعفريان، ص 212)

شهر مدينه نيز تكيه گاه و مامن مناسبي براي امام به شمار نمي آمد. چون اساسا در دوره مورد نظر، مكه و مدينه به عنوان شهر هاي مذهبي، ديگر موقعيت سابق را نداشت و حتي نقل مي كنند كه در روزگار زمامداري يزيد، لوازم لهو و لعب و غنا در مكه و مدينه رواج پيدا كرد و مردم آشكارا شراب خوارگي مي كردند. (مروج الذهب، ج2، ص 701 و 702)

در بين مراكز مهم اسلامي بصره و مكه جايگاه شيعيان بود. بصره از شهرهاي مهم و محوري منطقه عراق بود و جلب حمايت اين شهر مي توانست تا حدود زيادي توازن قوا را عليه حاكميت وقت بر هم بزند. نخبگان اين شهر بيشتر در زمره رؤساي قبايل و اشراف به حساب مي آمدند و به همين دليل امام حسين، نامه هايي را براي رؤساي پنجگانه بصره يعني مالك بن مسمع، احنف بن قيس، يزيد بن مسعود، منذر بن جارود و مسعود بن عمر الازدي ارسال و از ايشان طلب ياري كرد.

بايد در نظر داشت كه بصره مانند ديگر شهرهاي اسلامي، ساختار قبيلگي خويش را حفظ كرده بود و رؤساي قبايل در اين هنگامه آشوب ترجيح مي دادند كه سكوت اختيار كنند. برخي ديگر اعلام حمايت كردند. اما حمايت ها، بيش از آنكه در جهت تاييد مواضع امام و حقانيت ايشان براي احراز مقام ولايت باشد، رنگ و لعاب قبيله اي داشت. (پيام آور عاشورا، سيد عطاءالله مهاجراني، ص 135 و 136)

سران قبايل نامه ها را پنهان كردند، به جز منذربن جارود كه نامه را به عبدالله بن زياد داد. ابن زياد مردم بصره را ترساند و به همراه شريك بن اعور و منذربن جارود روانه كوفه شد. (اخبار الطوال، ص 280 و 281)

يزيد بن مسعود، قبايل بني تميم و بني حنظله و بني سعد را جمع كرد. بني حنظله اعلام حمايت كرد و از بني سعد فرصت خواست و بني تميم اعلام كرد كه به همراه وي از قيام امام حسين(ع) حمايت خواهند كرد. (لهوف سيد بن طاوس، ص 57 تا 63)

اما هيچ يك از اين تمهيدات اثر نكرد و در نهايت تنها يزيد بن مسعود و يزيد بن نبيط با فرزندش به ياري امام حسين(ع) شتافتند. (طبري، ج 7، ص 2925)

اما كوفه براي جلب حمايت امام حسين(ع) تلاشي ديگر داشت. بعد از مرگ معاويه، سليمان بن صرد خزاعي، مسيب بن نجبه، رفاعه بن شداد و حبيب بن مظاهر براي امام نامه نوشتند و ضمن نارضايتي از خلافت بني اميه اعلام كردند كه در نماز جمعه و عيد، نعمان بن بشير فرماندار كوفه حاضر نمي شوند و منتظر ورود امام هستند. اين گروه شيعيان ريشه دار و سنتي بودند كه در دوره هاي گذشته برخي از آنان با فراز و نشيب هايي از امام علي (ع) و امام حسن(ع) حمايت كرده بودند و گرچه در بعضي موارد برخي از آنان ترديدهايي وجود داشت اما در مجموع اعتماد بيشتري به آنان مي رفت. در نامه بعدي شبث بن ربعي و حجار بن ابجر، يزيد بن رويم، عروه بن قيس، عمرو بن حجاج زبيدي و محمد بن عمرو تميمي نامه اي به اين مضمون نوشتند كه باغ هاي سرسبز و ميوه ها رسيده، پس هرگاه خواهي بيا سوي لشكر بسيار و مجهزي كه براي تو آماده است. (الارشاد، ج2، ص 35 و 36)

اين افراد بيشتر منافع شخصي خود را طلب مي كردند. سوابق گذشته آنان نيز حكايت از اين مساله داشت و در مقاطع مختلف نيز اظهارات متفاوت و بعضا ضد و نقيض از سوي بعضي از اين افراد صادر شده بود. با كمي دقت در متن نامه ارسالي آنان مي توان دريافت كه ادبيات مورد استفاده در اين نامه لحني متفاوت با نامه قبلي دارد. امام حسين(ع) قصد خروج از مكه و عزيمت به كوفه را داشت. ابن عباس، امام را نصيحت كرد و از روانه شدن به كوفه برحذر داشت و گفت كه عراقيان مردمي مكارند و اگر امام نمي خواهد در مكه بماند به جانب يمن برود. (مروج الذهب، ج2، ص 58)

امام بعد از حركت از مكه به هر فردي كه برخورد مي كردند، ضمن پرس و جو در مورد اوضاع و احوال كوفه از ايشان كمك و ياري مي خواستند، اما بسياري از افراد ضمن نپذيرفتن دعوت ايشان، امام را از پيوستن به مردم كوفه برحذر مي داشتند. (اخبار الطوال، ص 287)

امام براي بررسي شرايط سياسي و اجتماعي كوفه، مسلم بن عقيل را به عنوان سفير خود روانه اين شهر كرد.

بعد از ورود مسلم به كوفه، او با جو كاملا مهيج و پرشوري مواجه شد كه از هر سو دست هايي براي بيعت با سفير امام دراز است و سران قبايل و اشراف كوفه همه جا سخن از همراهي و همدلي با امام حسين (ع) را بر سر زبان جاري مي كنند. به تصريح منابع در اين زمان ،12 الي 18 هزار نفر با مسلم بن عقيل بيعت كردند.

اين زماني بود كه نعمان بن بشير اقدامي جدي براي مقابله با مردم شيعي كوفه به عمل نمي آورد و اين به مذاق برخي از بني اميه و هواداران آنان كه مقيم شهر بودند، خوش نيامد و افرادي نظير عبدالله بن مسلم حضرمي، عماره بن عقبه و عمرو بن سعد نامه اي براي يزيد نوشتند و خواستار حضور فرمانروايي مقتدر براي كوفه شدند. (الارشاد، ج 2، ص 39)

يزيد نيز عبيدالله بن زياد را به همين منظور روانه كوفه كرد. وي مخفيانه و با ظاهري ناشناخته به اين شهر وارد شد و در اولين اقدام، برخي از بزرگان و رؤساي قبايل از جمله كثير بن شهاب، محمد بن اشعث، شبث بن ربعي، حجار بن ابجر و شمر بن ذي الجوشن را به دارالعماره كوفه دعوت كرد (الارشاد، ج2، ص22) ابن زياد در اين ديدار از آنان خواست كه نام سرشناسان و هواخواهان يزيد و خوارج و نفاق پيشگان را براي او بنويسند. (اخبار الطوال، ص 286)

دقت در اسامي نامبردگان نشان مي دهد كه بسياري از آنان از جمله كساني بودند كه براي امام حسين(ع) نامه نوشتند و از ايشان خواستند كه به كوفه بيايد و از اين شهر به عنوان مركزي براي رهبري حكومت اعتراضي عليه حاكميت و ظلم و استبداد بني اميه ياد مي كردند. اما بعد از مدتي به واسطه آمدن دشمني قوي پنجه و از راه به در بردن آنان با تهديد و تطميع از گفتار و كرده گذشته خود در خصوص ارسال نامه براي امام حسين(ع) و درخواست آمدن ايشان به كوفه برگشته و با تمجيد از والي جديد، وي را در جهت تهيه ساز و برگ نظامي براي حمله به كاروان امام حسين(ع) ترغيب كردند. اين عده در شمار نخبگان سياسي و اجتماعي آن روزگار كوفه بودند و طبيعي بود كه به واسطه رياست و زعامتي كه بر قبايل تحت سرپرستي خويش داشتند، چيزي جز اطاعت و تسليم از اين طوايف نمي بايست انتظار داشت. در اقدام بعدي، ابن زياد شهر را محاصره كرد و حصين بن نمير را كه فرمانده شرطه او بود، با 4 هزار نفر از مردم كوفه بر سر راه قادسيه و قطقطانيه فرستاد تا افرادي كه از سوي كوفه سوي حجاز مي آيد ـ غير از حجاج و افرادي كه هوادار امام نيستند ـ متوقف كند. (اخبار الطوال، ص 290)

در اين ميان برخي از طوايف از اطاعت او سرباز زدند، از جمله طايفه بني مذحج كه از هاني بن عروه پيروي مي كرد. قبيله بني اسد نيز به خاطر حبيب بن مظاهر از امام حمايت مي كرد. (انصار الحسين(ع)، محمد مهدي شمس الدين، ترجمه ناصر هاشم زاده، ص 69)

بعد از دستگيري و زنداني شدن هاني كه بزرگ مذحجيان بود، عمر بن حجاج، افراد هم عشيره خود را بسيج كرد، اما آنان فريفته سخنان شريح بن حارث، قاضي منصوب ابن زياد و مرعوب سخنان رييس شرطه او شده و از دارالاماره كوفه دور شدند. (الارشاد، ج2،ص 69)

در ميان 18هزار هوادار ابتدايي مسلم بن عقيل نيز، بسياري از سران قبايل از در دوستي با ابن زياد درآمدند و قبايل خويش اعم از ربيع، تميم،مذحج و جمعي از قريش و انصار را از حمايت مسلم بن عقيل بازداشتند. (اخباراطوال، ص 286)

بدين ترتيب مسلم تنها ماند و به دست نيروهاي ابن زياد دستگير و به شهادت رسيد. با چنين مقدماتي بود كه واقعه عاشورا رقم خورد و به صورت نقطه عطفي در تاريخ اسلام درآمد و از آن زمان به بعد، مذهب تشيع بعد از فراز و نشيب هاي بسيار در جامعه اسلامي تجلي پيدا كرد.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
انتهاي پيام/
سه شنبه 24 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 208]