؛ نابغه عصر طلائي تلاوت قرآن كشور مصر

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: به مناسبت سالروز درگذشت استاد «مصطفي اسماعيل»«مصطفي اسماعيل»؛ نابغه عصر طلائي تلاوت قرآن كشور مصر
گروه گزارش: امروز دوم دي‌ماه مصادف با سالروز درگذشت استاد «مصطفي اسماعيل» نابغه عصر طلائي تلاوت قرآن كشور مصر است؛ گزارش زير به بررسي و تحليل زندگي اين استاد بزرگ فن تلاوت قرآن كريم مي‌پردازد.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران(ايكنا)، بي‌شك نقشي كه «مصطفي اسماعيل»، استاد مسلم و نابغه لحن در باروري تلاوت نوين در مصر و عالم قرائت از خود بروز داده و تأثير فراواني كه بر شيوه‌هاي مختلف تلاوت در عصر خود و پس از آن گذارده است، جايگاه بسيار ممتازي را در اين هنر براي او به ارمغان آورده و او را تا اندازه يك مجدِد بزرگ در لحن تلاوت قرآن بالا برده است.

نبوغ و قدرت خارق‌العاده اين استاد در لحن به حدي است كه با وجود نقيصه ذاتي كه در قرار صداي او وجود دارد شنونده را آن‌چنان مسحور روح تحزن خود و تصوير معاني آيات قرار مي‌دهد كه هرگز چنين كمبودي را احساس نمي‌كند.

بسط الحان در قرائت شاخصه كار اين قاري بزرگ فن قرائت است كه او را در تأديه معنا، توانا و يگانه كرده و باعث شده آثار به جاي مانده از او، غني‌ترين و پربهره‌ترين آثار هنر تلاوت قرآن باشد.

مصطفي اسماعيل استادى بى‌بديل در فن قرائت قرآن كريم است و سبكى بسيار ممتاز و منحصر به فرد در تلاوت قرآن دارد، او مردى است كه تمامى قاريان جهان در آستان پر از معنويتش سر تعظيم فرود مى‌آورند و همه به او عشق مى‌ورزند.

به راستى كه تلاوت شيوا و ممتازي چون او توأم با دلپذيرترين نغمات آسمانى و كلام روح‌بخش آيات الهى است كه جان را طراوت و آرامش مى‌بخشد و اين چنين است كه كلام رسول خدا صلى الله عليه و سلم كه مى‌فرمايند: «صداى نيكو زينتى است براى قراء» درباره صداي ملكوتي او قابل انطباق است. قاريان مبرز و اهل فن بر اين عقيده‌اند كه صوت محزون مرحوم استاد مصطفى اسماعيل داراى صفا و پختگى و جذبه‌اى روحاني است كه به دل‌هاى مستمعان مى‌‌نشيند و از گيرايى خاصى برخوردار است.

وقتى سوره احزاب را مى‌خواند مردم چنان فرياد به تحسين او مى‌گشايند كه مجلس به خود مى‌لرزد و وقتى در اثناى قرائت با تواضع و افتادگى از مردم اجازه پايان قرائت خود را مى‌خواهد، آن‌ها به او اصرار مى‌كنند و از او ادامه قرائت را التماس مى‌كنند، او نيز مى‌خواند و آن‌گاه يكى از قرائت‌هاى استثنايى تاريخ را مى‌آفريند و سوره الحاقه را چنان مى‌خواند كه مستمعان را هوش از سر به در مى‌شود.

تلاوت‌هاى مرحوم استاد مصطفى اسماعيل تا اعماق جان انسان رسوخ مي‌كند و مستمع را به انديشيدن در آيات الهى و پند و عبرت گرفتن از كلام پروردگار متعال ترغيب مي‌كند، بجاست در اين زمينه به سخنان حضرت آيت‌الله خامنه‌اى رهبر معظم انقلاب اسلامى كه در جمع قاريان و كاركنان راديو قرآن، ايراد كرده‌اند توجه كنيد: «هنر قارى قرآن اين است كه هرچه بيشتر معانى قرآن را در ذهن مستمع مجسم بكند، به اين نكته توجه كنيد، اين‌كه مى‌بيند يك تلاوت‌گرى يك دفعه گل مى‌كند و اهل نظر و اهل بصيرت او را قبول مى‌كنند بى‌جهت نيست، يك علتى دارد. شيخ «مصطفى اسماعيل» يا «عبدالفتاح» و اساتيدى از اين قبيل كسانى هستند كه وقتى قرآن مى‌خوانند شما مى‌‌بينيد مفاهيم قرآن در ذهن‌شان مجسم است، احساس مى‌كنيد او دارد مفاهيم را به شما مي‌دهد نه حرف را، علت (شهرتشان) اين‌ها هست لذاست كه اين‌ها در همان منطقه خودشان هم معروف مى‌شوند و ديگران و شاگردهايشان مقلد اين‌ها مى‌شوند و شما نگاه كنيد بين اين قراء بزرگ، مثلاً شيخ مصطفى اسماعيل كه من دقت كردم و شايد ديگران هم همين طور باشند من نديدم جايى در وقف مطلق مصطفى اسماعيل نايستد، معمولاً مى‌ايستد، شما هم بايستيد، اين ايستادن صدا را زيباتر و دلنشين‌تر مى‌كند و هم معنى؛ اين هم يك نكته بود».

«مصطفي محمد المرسي اسماعيل» صبح روز 17 ژوئن سال 1905 ميلادي مطابق با 28 خرداد سال 1284 هجري شمسي در روستاي ميت‌غزال واقع در مركز السنطه از توابع استان غربي مصر در خانواده‌اي كه زماني طولاني پيش از تولد او داراي ثروتي بي‌شمار بود، ديده به‌جهان گشود.

روستاي ميت‌غزال، زادگاه مصطفي، از شهر طنطا مركز استان غربي هشت كيلومتر فاصله دارد، روزي كه مصطفي متولد شد تعداد ساكنان آن از 700 نفر تجاوز نمي‌كرد، اما امروز با گذشت بيش از 85 سال ميت‌غزال 12 هزار نفر سكنه را در خود جاي داده و تعداد عمارت‌ها، منازل بزرگ و ساختما‌ن‌هاي نوساز در آن افزايش يافته است و صداي اذان در پنج نوبت نماز از مأذنه هشت مسجد كه اهل ده آن را با تلاش و سرمايه خود بنا كرده‌اند بلند مي‌شود.

از پيشرفت‌هاي علمي ميت‌غزال ازدياد مدارسي است كه علاقه‌مندان به حفظ قرآن كريم و تجويد در آن جمع مي‌شوند و از اين مدارس يا آموزشگاه‌ها همه ساله تقريباً 100 دانش‌آموز فارغ‌التحصيل مي‌شوند كه آماده پيوستن به مرحله ابتدايي در دانشگاه الأزهر مصر هستند.

خانواده شيخ مصطفي اسماعيل هم‌چنان جايگاه قديمي خود را در ميت‌غزال حفظ كرده و خاندان «ابواسماعيل» ناميده مي‌شوند كه يكي از اعضاي اين خانواده پسر بزرگ استاد مصطفي اسماعيل، مهندس «عاطف مصطفي اسماعيل» است كه از سال 1953 در آلمان زندگي كرده و در حال حاضر از اتباع آن كشور است.

مصطفي اسماعيل دوران كودكي را در ميت‌غزال در كنار پدر و مادر و تحت نظر پدربزرگش گذراند، پدرش كشاورز ساده‌اي بود و 12 مزرعه داشت كه بعداً به مصطفي و برادرانش به ارث رسيد. با وجود اين‌كه اهل روستا حرفه زراعت را از پدران خود به ارث مي‌بردند، پدر مصطفي از ابتدا او را به مكتب فرستاد تا قرآن را حفظ كند و خواندن و نوشتن ياد بگيرد.

نكته‌‌اي كه دوستان دوران كودكي او هميشه از آن ياد مي‌كنند اين است كه او مخفيانه وارد جلسات مولودي‌خواني مي‌شد و يا براي گوش دادن به سر و صداي پرهيجان فروشندگان دوره‌گردي كه صدايشان او را مجذوب مي‌كرد آن‌قدر دنبالشان راه مي‌رفت كه گاهي مسير برگشت به خانه را گم مي‌كرد.

از آن‌جا كه پدر مصطفي در وجود او آثار عظمت و برتري نسبت به كودكان هم‌سن و سالش را مي‌ديد تلاش مي‌كرد او را از شغل كشاورزي دور نگه دارد، بنابراين هنگامي كه فقط شش سال داشت او را در روستا به مكتبي با سرپرستي و مديريت شيخ «عبدالرحمن ابوالعينين» فرستاد.

دو سال از رفتن مصطفي به اين مكتب گذشت و او طي اين مدت نوشتن را فرا گرفت و يك‌چهارم قرآن را به پايان رساند و خوشنويسي و خواندن و نوشتن را تكميل كرد.

مصطفي فطرتاً در راه تلاوت قرآن قرار گرفت به‌طوري كه پس از 10 سالگي در زمينه قرائت قرآن صاحب اسم و رسمي شد و پس از اين مرحله به‌دست شيخ «ادريس فاخر» وارد مرحله يادگيري تجويد و علم قرائات شد.

وقتي كه شيخ ادريس صوت مصطفي اسماعيل را شنيد گفت: «در اين صدا نعمتي خداداي است كه سزاوار توجه و رسيدگي دارد» و تصميم گرفت نسبت به تعليم او دو برابر ديگران بذل توجه كند.

مصطفي اسماعيل در دفتر خاطرات خود با اشاره به اين موضوع مي‌نويسد: شيخ ادريس فاخر در مكتب از ما سئوال مي‌كرد و من دو جزء دو جزء برايش مي‌خواندم و او مرا نگه مي‌داشت تا اشتباه‌هايم را اصلاح كنم، او به درس جواب دادن داخل مكتب رضايت نمي‌داد و هنگامي كه به مزرعه‌اش مي‌رفت مرا نيز با خود مي‌برد و بين راه از من مي‌پرسيد و در طول مسير فقط به شنيدن قرائت من قانع نمي‌شد و تا اشتباه مي‌كردم مي‌گفت كه پسرجان...از اول شروع كن. به‌ هرحال مصطفي اسماعيل تلاوت و تجويد قرآن را به پايان رساند و شيخ ادريس او را به 30 بار ختم قرآن واداشت.

با‌ آن‌كه هرسال بسياري از بچه‌روستا‌يي‌هاي استان غربي مصر به آموزشگاه‌هاي ديني طنطا مي‌رفتند، پدربزرگ مصطفي فكر نمي‌كرد نوه‌اش نيز بتواند در آينده وارد آن‌جا شود، تا اين‌كه يك روز پدربزرگ مصطفي براي عيادت يكي از بستگان بيمارشان مصطفي را همراه خود به شهر طنطا مركز استان غربي برد.

پس از ملاقات آن مريض، پدربزرگ و نوه‌اش براي نماز به مسجد عطيف واقع در ميدان ساعت طنطا مي‌روند و بعد از نماز، مصطفي در صحن مسجد نشسته و به‌نظرش مي‌رسد كه آياتي از قرآن را تلاوت كند.

وقتي مصطفي شروع به تلاوت قرآن مي‌كند، مردم پشت سرهم دورش حلقه زده و مجذوب صوت و تلاوت او مي‌شوند، وقتي تلاوت مصطفي به‌پايان مي‌رسد يكي از شيوخ الأزهر نزديك پدر بزرگ مصطفي آمده و مي‌پرسد: اين پسر كيست؟ پدربزرگ مصطفي در پاسخ مي‌گويد: پسر من، شيخ به او گفت: نگذار در روستا بماند و فوراً او را به آموزشگاه الأحمدي طنطا بفرست تا در آن علوم ديني و قرآن را بياموزد.

پدربزرگ و نوه‌اش همراه آن شيخ كه «امين حنتيره» نام داشت به اداره آموزشگاه رفتند و پدربزرگ اقدام به ثبت‌نام نوه خود در آموزشگاه كرد و اين‌گونه بود كه مصطفي اسماعيل 14 ساله، گامي ديگر در جهت پيشرفت در زمينه تلاوت قرآن كريم نهاد.

مصطفي اسماعيل در اوايل دهه دوم عمر خود، يعني هم‌زمان با استقرار در منزلي واقع در شهر طنطا آمادگي داشت تا از عهده گسترش شهرت خود در تمام استان غربي برآيد، وي در سن 16 سالگي سابقه قرائت در مناسبت‌ها و مجالس ختم به همراه همه قاريان معروف و درجه يك طنطا نظير شيخ «عوض»، شيخ «شهبه»، شيخ «محمد السعودي» و شيخ «محمد العقله» را داشت.

مصطفي اسماعيل مردي نابغه و در عين حال انساني ساده و خوش‌اخلاق و داراي عفت كلام بود، وي در همه‌حال مراقب عزت نفس خود بود و مي‌گفت: اولين چيزي كه قاري قرآن كريم بايد مراقب آن باشد كرامت او است، همان چيزي كه از حاملان كتاب خدا انتظار مي‌رود.

قدرت و تسلط اين نابغه قرائت قرآن كريم در اجراي مقامات هيچ توضيحي ندارد مگر آن‌كه نوعي الهام و توفيقي الهي است كه خداوند به وي عطا كرده و او شيوه مخصوص تلاوتش را خود‌به‌خود و با تكيه بر الهامات الهي و بدون تقليد از قراء پيش از خود ابداع كرده است، به‌علاوه سبك تلاوت قاريان پس از او نيز كاملاً با سبك وي تفاوت دارد و بسياري از آن‌ها در مصر و ديگر سرزمين‌هاي اسلامي در واقع مقلد وي هستند و شيوه قرائت آن‌ها فاقد ريشه فني صحيح است.

شيوه‌اى را كه مرحوم مصطفى اسماعيل در علم قرائت مبتكر آن بوده است شاهكارى برجسته است كه در آن قارى قرآن هم‌زمان با تلاوت و بيان علم تجويد قادر است تا مفاهيم آيات الهى را به مستمعان برساند و تجسم عينى مفاهيم عميق قرآنى را ايجاد كند و اين‌چنين است كه جوهر و بطن قرآن كريم در لحن زيباى قارى گرانقدر و ارجمندى چون مرحوم استاد مصطفى اسماعيل مى‌درخشد.

مرحوم استاد به كليه قرائات سبعه و راويان قراء تسلط و چيرگى خاصى داشت و با قرائت گوناگون قرآن كريم را تلاوت مى‌كرد، اما به طور معمول به روايت ورش مصرى به تلاوت آيات مبادرت مى‌ورزيد، همچنين او به تمامى مقامات و الحان قرآنى مهارت و استادى وافرى داشت به‌طورى كه اهل فن او را يگانه قاري قرآن مى‌دانند.

مصطفى يكى از اساتيد مسلم علم قرائت است، استادى كه با آشنايى با نغمات و مقامات موسيقى و علم تجويد، بهترين و بالاترين قرائت‌ها را آفريده است، مصطفي اسماعيل در باره فن تلاوت قرآن كريم مي‌گويد: «طريقه تجويد و صوت قرآن كريم بر پايه حدود 18 مقام استوار است كه برخى از آنان عبارت‌اند از: بيات و مشتقات آن، صبا، شور، حجاز، رست، سه گاه، عجم، مرمل، نهاوند و عشاق».

از نظر مصطفى اسماعيل يك قارى قرآن كه داراى صوتى زيباست ناگزير است كه با موسيقى آشنا باشد و نيز وقف و ابتدا را بداند، اما اين همه در شرايطى است كه قارى به اصول تلاوت خللى وارد نساخته و حق آيات را ادا كند.

مصطفي اسماعيل هميشه از خداوند مي‌خواست كه تا لحظه مرگ بتواند قرآن را با صدايي سالم و بدون نقص بخواند، خداوند نيز دعاي وي را اجابت كرد، با وجود اين‌كه آن مرحوم از فشار خون بالا رنج مي‌برد جز در موارد ضروري دوست نداشت كه نزد دكترها برود، بنابراين در طول عمرش تنها دوبار به پزشك مراجعه كرد، يك‌بار به‌علت بيماري آنفلوانزا در سال 1953 و بار ديگر در سال 1970 كه هنگام بازگشت از مراسم تلاوت در شهر رشيد دچار عارضه قلبي شد.

وي پس از بهبود، رژيم غذايي بسيار سختي را اجرا كرد و در مدت كمتر از سه ماه وزنش از 115 كيلوگرم به 80 كيلوگرم كاهش يافت و به‌سبب اين كاهش وزن سريع، تأثير قابل توجهي در نيروي بدني و صداي كم‌نظير او ايجاد شد.

برنامه‌هايي كه ما هم‌اكنون از طريق راديو و تلويزيون مي‌شنويم، همگي در اين دوران سخت از زندگي استاد مصطفي اسماعيل اجرا شده و در واقع اين تلاوت‌ها مربوط به بخش ناچيزي از اين صوت جاوداني است.

سرانجام اين قاري بزرگ قرائت پس از عمري پربار در حالي‌كه شيفتگان بي‌شماري از تلاوت‌هاي دلنشين خويش برجاي گذاشته بود در روز 22 دسامبر سال 1978 مطابق با دوم دي‌ماه سال 1358 هجري شمسي در شهر قاهره به‌سوي معبود شتافت و بدين‌سان جهان اسلام در غم از دست دادن نابغه‌اي كه سراسر جهان به عظمتش معترف بود سوگوار شد.

دولت مصر با صدور بيانيه‌اي محل دفن استاد مصطفي اسماعيل را منزل آن مرحوم واقع در روستاي ميت‌غزال اعلام كرد، اين در حقيقت وصيت و خواسته خود مصطفي اسماعيل بود كه در منزلش مسجدي بنا شده و او در آن‌جا دفن شود.

صبح روز تشييع پيكر مرحوم مصطفي اسماعيل شيخ «محمد متولي الشعراوي» مراسم وداع با آن مرحوم را در مسجد «عمرمكرم» به‌جا آورد و هنگام شب هزاران نفر در خيمه بسيار بزرگي كه در ميدان التحرير برپا شده بود حضور به‌هم رساندند.

شيخ مصطفي اسماعيل در منزل خود به‌خاك سپرده شد و در همان مكاني كه اقامت داشت مسجد بزرگي بنا شد و زيارتگاهي براي عاشقان و دوست‌داران مرحوم مصطفي اسماعيل از سراسر دنيا شد؛ فردي كه با صوت و لحن دلنشين‌اش توانست بسياري از غير مسلمانان را به‌سوي دين مبين اسلام رهنمون كند، همان‌گونه كه خود بارها گفته بود يك قاري قرآن، بزرگ‌ترين سفير قرآن عزيز است. روحش شاد و روانش قرين رحمت الهي باد.

همان‌گونه كه در مطلع كلام گفته شد نبوغ و قدرت خارق‌العاده اين استاد در لحن به حدي است كه با وجود نقيصه ذاتي كه در قرار صداي او وجود دارد شنونده را آن‌چنان مسحور روح تحزن خود و تصوير معاني آيات قرار مي‌دهد كه هرگز چنين كمبودي را احساس نمي‌كند.

در واقع او بيش از آن‌كه از صوت خود و عناصر موجود در آن براي تأثير‌گذاري بر مخاطب بهره جويد با خلق الحان مختلف و متناسب با معنا، آنان را تحت تأثير قرار مي‌دهد، اين ضعف در قرار صوت، از جمله ايراداتي است كه منتقدان وي بر او وارد مي‌سازند و معتقدند او در شروع تلاوت از نوعي فريب شنوايي استفاده مي‌كند و به همين دليل است كه در بسياري از موارد در همان استعاذه و بسمله به قدري با پرده صوتي پايين آغاز مي‌كند كه صدا از گوش شنوندگان قطع مي‌‌شود.

البته به نظر مي‌رسد همين پرده صحيح شروع تلاوت است كه وي را در استفاده از ظرفيت‌هاي لحني تمامي مقامات و خلق درجات مختلف يك مقام توانا ساخته است، از ديگر انتقاداتي كه به مانند استاد «ابوالعينين شعيشع» بر وي وارد ساخته‌اند اين است كه وي را متهم به زياده‌روي‌هاي ارادي در هنر تلاوت (يعني ترجيح دادن جنبه‌هاي موسيقي بر اصول تلاوت نظير تجويد) كرده‌اند.

اما خود استاد مصطفي اسماعيل در پاسخ به اين انتقاد مي‌گويد: «خداوند زيبا است و زيبايي را دوست دارد و ما براي اين كه قرآن را به شكلي عرضه كنيم و به سمع مردم برسانيم كه مورد پسند و خوشايند آنان قرار گيرد ناگزيريم از تاكتيك انغام و مقامات استفاده كنيم تا در هنر تلاوت، جنبه‌هاي جمال و زيبايي را همراه با ارزش‌هاي رسايي و سرودني صوت با روحي تؤام با خشوع و خضوع كه به معاني عظيم قرآني توجه دارد بروز دهيم. (روزنامه الشرق، 25 ژانويه 1998)

مصطفي اسماعيل در زماني طلوع كرد كه جهان قرائت با فقدان و رحلت رفعت و شعشاعي و بيماري حنجره و گرفتگي صداي شعيشع مواجه بود و در چنين دوراني همچون خورشيدي تابناك درخشيد و پرچمدار هنر تلاوت در مصر شد.

1 ــ صداي مصطفي اسماعيل را بايد صدايي با انعطاف‌پذيري بالا و تحريردهي بسيار خوب اما با قوت متوسط و طنين نه چندان قابل توجه دانست، مساحت صداي وي در حدود دو اكتاو به اندازه‌اي است كه براي تكميل الحان و رديف‌هاي خود نياز دارد.

2 ــ قدرت خارق‌العاده‌ وي در بيان معاني و تصويرگري آيات ـ به طور عام ـ و به‌ويژه در قصص قرآني به گونه‌اي است كه مخاطب، تصويري به طور كامل روشن همراه با روايتي بسيار ماهرانه از داستان را در مقابل خود احساس مي‌كند.

3 ــ دنبال كردن يك خط بياني مشخص در تلاوت كه هم توجه به معاني و القاي مفاهيم را در دستور كار خود قرار داده و هم به كمال جنبه‌هاي موسيقايي تلاوت نظر دارد ويژگي ديگر تلاوت اوست، در حقيقت او شايد نخستين قاري از ميان اسلاف قرائت باشد كه موفق شده است اين دو را به شكلي شايسته همراه ساخته و هيچ كدام را فداي ديگري نسازد.

4 ــ ويژگي‌هاي مهم لحني وي اين چنين است: «خلق و ابداع شيوه‌اي به طور كامل متمايز و جديد در لحن كه مملو از رديف‌ها و الحان بديع و تركيبات تازه‌اي است كه تا آن زمان در تلاوت سابقه نداشته است»، «استفاده از روش صعود درجه به درجه صوت در مقام بيات تا جواب آن و سپس بازگشت به قرار صوت (فرود در بيات) و پس از آن انتقال به مقامات بعدي»، «مهارت شگرف در به كارگيري رديف‌ها و الحان مختلف و انطباق آن‌ها بر قرائات و روايات مختلف همچون، حفص، ورش، حمزه و ابوعمرو كه نظير آن در شيوه‌هاي ديگر با اين كمال و زيبايي كمتر ديده مي‌شود».

همچنين زايندگي فراوان او در الحان به گونه‌اي است كه در هر تلاوت وي مي‌توان مطالب به طور كامل جديد و تازه‌اي يافت.

«استفاده از تمامي مقامات اصلي عربي و ظرفيت‌هاي موجود در آن‌ها به شكلي كاملاً مبسوط و گسترده و در تمامي طبقات صوتي»، «استفاده ويژه از مقام بيات و درجات مختلف آن در تلاوت كه رنگ خاصي به تلاوت وي بخشيده است»، «به كارگيري تركيبات جديد در تلاوت همچون تركيب رست و سيكا در اوج، نهاوند و بيات در اوج، صبا و سيكا (بستنكار)، عجم، عشيران و نهاوند، به كارگيري نغمه حجاز كار در مقدمه مقام حجاز و نغمه شوري در شروع تلاوت و نيز اوج بيات براي نخستين بار در تاريخ تلاوت» از ديگر ويژگي‌هاي مهم لحني استاد مصطفي اسماعيل در تلاوت قرآن كريم است.

همچنين از برجسته‌ترين آثار بر جاي مانده از اين قاري بي‌بديل عصر طلايي تلاوت كشور مصر مي‌توان به تلاوت‌هاي مختلف سوره «بقره» و سوره‌هايي نظير «آل عمران»، «يوسف»، «قصص»، «نمل»، «فرقان»، «مريم»، «اسراء»، «قدر»، «نجم»، «قمر»، «رحمن»، «نازعات»، «شمس» و «حاقه» را مي‌توان نام برد.

گزارش از: سيد جاسم موسوي

منابع:

1.«زندگاني شيخ مصطفي اسماعيل در سايه‌سار قرآن كريم» نوشته «كمال نجمي»

2.«نگاهي به زندگاني قاريان مشهور قرآن كريم» نوشته «مريم قاسم‌احمد»

3.وب‌سايت استاد مصطفي اسماعيل

4.«پژوهشي در جلوه‌هاي موسيقايي هنر تلاوت» نوشته «غلامرضا شاه‌ميوه»

5.مصاحبه‌هاي استاد مصطفي اسماعيل با راديو قاهره

6.روزنامه الشرق قطر، چاپ 25 ژانويه 1998
دوشنبه 9 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2056]