تحليل رفتار مومنان

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: تحليل رفتار مومنان
حسين ابراهيمي

براي هر امري، خروجي و بروندادي است كه به عنوان آثار و كاركردهاي آن مورد توجه قرار مي گيرد. اصولا انسان براي ارزش گذاري هر چيزي، به آثار، پيامدها، كاركردها و نقش آن توجه مي كند و بها و قدر و قيمت هر چيزي را براساس اين معيار مي سنجد.

بر اين اساس اگر بخواهيم براي ايمان به عنوان پديده اي انساني و دين باوري به عنوان پديده اجتماعي، ارزش و اعتباري قايل شويم مي بايست به آثار ايمان در مومنان به ويژه در حوزه رفتارهاي اجتماعي و بازتاب هاي عمل توجه كنيم. اين گونه است كه قرآن همواره به دنبال طرح مساله ايمان، عمل صالح و كارهاي نيك و شايسته را بيان مي كند و اصولا ايمان را جز در عمل صالح نمي يابد. از اين روست كه ايمان را كلمه طيب و پاكي برمي شمارد كه عمل صالح و رفتارهاي نيك آن را بالا مي راند و بدان ارزش و اعتباري بلند در نزد خداوند مي بخشد.

در آيات و روايات، ايمان بدون عمل صالح را همانند درخت بي بار و برمي شمارد و صالحان را تنها برخوردار از پاداش هاي رستاخيزي و نعمت هاي بهشتي معرفي مي كند.

بر اين اساس مي توان گفت كه تحليل رفتاري مومنان در آموزه هاي وحياني قرآن، جز راه درست شناسايي وجود ايمان واقعي در شخص نيست. اگر شخصي به درستي ايمان داشته باشد، آن را مي توان در رفتارهايش ديد و بازتاب عملي ايمان را در رفتارهاي او مشاهده كرد. عمل صالح از نظر قرآن همان ايمان مشهود و ميوه و بار آن است.

نويسنده در اين نوشتار براساس اين پيش فرض به سراغ آيات قرآني رفته است تا نشان دهد كه از نظر قرآن مومنان در رفتارهاي خويش چگونه هستند و ايمان در جان و تن ايشان چگونه به شكل مشهود تاثير مي گذارد و بازتاب ايمان در شخص چگونه است؟ با هم اين مطلب را ازنظر مي گذرانيم.

ايمان در زندگي

به نظر مي رسد كه ايمان، در فرهنگ قرآني و اصطلاحات اسلامي تنها امري باطني و عاطفي نيست. از اين رو اعتقاد قلبي به تنهايي كفايت نمي كند هر چند كه عنصر و مولفه اصلي آن را تشكيل مي دهد. به سخن ديگر، اعتقاد قلبي در تحقق مفهومي اعتقاد هر چند كه شرط لازم بلكه عنصر اصلي به شمار مي آيد ولي شرط كافي نيست و براي تحقق ايمان واقعي عنصر عمل صالح به عنوان شرط اساسي ديگر مورد تاكيد است. از اين روست كه راغب اصفهاني در كتاب مفردات الفاظ قرآن كريم در يكي از معاني ايمان، بر اين نكته تاكيد مي كند كه مقصود از ايمان در آيات قرآني داراي مولفه هاي سه گانه اعتقاد قلبي، راست گفتاري و راست كرداري است. (مفردات راغب ذيل واژه آمن)

بر اين اساس مي توان گفت كه دو عنصر اخير كه در حوزه عمل قرار مي گيرد از شروط اساسي تحقق ايمان به شمار مي آيد. راست گفتاري بيانگر تصديق ميان اعتقاد باطني و دروني و رفتاري است. بر اين اساس است كه مي توان منافقان را از دايره ايمان بيرون راند هر چند كه در دايره اسلام زباني هستند؛ زيرا عنصر تصديق ميان اعتقاد و قول را منافقان فاقد هستند و اسلام و ايمان تنها لقلقه زبان ايشان است و به آن چه مي گويند باور ندارند.

راست كرداري، به عنوان شرط سوم گروه ديگري از اهل اسلام را از دايره ايمان بيرون مي راند كه در كاربردهاي قرآني از آنان به فاسقان و فاجران تعبير مي شود. ايشان هر چند كه دو شرط نخست را دارا مي باشند و ميان قول و اعتقاد ايشان نوعي ارتباط تصديقي وجود دارد ولي ميان آن دو عنصر با عنصر سوم پيوندي وجود ندارد و همين گسست موجب مي شود تا از دايره ايمان خارج شوند.

فاسقان و فاجران كساني هستند كه به آموزه هاي ديني و وحياني اسلام اعتقاد و باور داشته و از پيونددهي واقعي ميان دل و زبان و آن چه بر زبان مي آورند همان چيزي است كه در باطن به آن اعتقاد و باور دارند و از اين نظر مي توان آنان را صادق و مصدق دانست ولي از سوي ديگر اهل تصديق نيستند؛ زيرا ميان اعتقاد و قول ايشان از سويي با عمل ايشان ارتباط و پيوند تصديقي و صادقي وجود ندارد و به آن معتقدند و بر زبان مي آورند عمل نمي كنند. از اين روست كه ايشان را فاسق شمرده اند.

اهميت عمل صالح

عنصر عمل صالح به معناي مهم ترين عنصر ايماني نه تنها در تحقق واقعي ايمان نقش دارد بلكه بازتاب عيني، ملموس و مشهود ايمان است كه مي بايست به عنوان شرطي لازم و اصلي مورد توجه و تحليل قرار گيرد و در ارزش گذاري شخصيت هاي انساني و داوري در حق ايشان مورد تأكيد باشد.

بر اين اساس كساني كه در حوزه رفتاري و كرداري و عملي، براساس آموزه هاي وحياني حركت نمي كنند و رفتارهاي پسنديده و معروف عقلاني، عقلايي و شرعي از ايشان سر نمي زند نمي توانند به عنوان مومن معرفي شوند؛ زيرا تحقق مفهومي ايمان زماني است كه اين سه شرط به طور كامل وجود داشته باشد و هرگونه مخالفت ميان قول و عمل و اعتقاد به معناي نفاق و فسق شمرده مي شود و از دايره ايمان به دايره اسلام و يا حتي كفر و شرك رانده مي شود.

از اين روست كه بسياري بر اين اعتقاد هستند كه ايمان زماني معنا و مفهوم مي يابد كه در زندگي فردي و اجتماعي و عمل و رفتار شخص نمود عيني و مشهود داشته باشد. از اين منظر، زندگي ايماني، زندگي سرشار از راستگويي و صداقت در قول و درستكاري و راست كرداري در رفتار و عمل است.

اين مطلب را به سادگي مي توان از آيات و آموزه هاي قرآني و نيز خطبه اميرمومنان علي(ع) در صفات متقين يافت. در اين جا نگاهي به صفات و منش و كنش اهل ايمان در تحليل قرآني مي شود تا به نقش عنصر رفتاري و عملي در تحقق مفهوم واقعي ايمان از منظر قرآن آشنا شويم.

ناگفته نماند كه از نظر قرآن و تحليل آن، ايمان از امور تشكيكي و داراي مراتب و درجات است كه نسبت به هر درجه و مرتبه اي از آن، تأكيد بر عمل شدت و ضعف مي يابد و كساني كه در مرتبه اي والاتر و برتري از ايمان نشسته اند در عمل نيز كوشاتر و رفتارهاي ايشان پسنديده تر و مقبول تر مي باشد و جاذبه هاي رفتاري و كرداري آنان است كه مردم را به ايمان دعوت مي كند نه گفتارها و سخنان شيرين و جذاب ايشان كه تنها در هنگام سخن گفتن مردم را مجذوب و در هنگام عمل گريزان و فراري مي دهد.

بر اين اساس است كه وقتي به آيات قرآني توجه مي شود، ميان ايمان و عمل رابطه تأثير و تأثر برقرار مي شود و براي افزايش ايمان بر تشديد عمل هاي صالح و پسنديده تأكيد مي شود و براي تحكيم و افزايش اعمال صالح و نيك بر تقويت ايمان اهتمام مي گردد. از اين روست كه خداوند در آيات قرآن كريم عمل به احكام و مواعظ الهي را يكي از علل و عوامل افزايش و تشديد ايمان در شخص مي شمارد و افزايش ايمان را از راه اعمال صالح و نيك تر امري طبيعي مي داند؛ چنان كه افزايش اعمال صالح و تقويت كمي و كيفي آن را نيز به سبب افزايش ايمان در شخص مورد تأكيد قرارمي دهد.

بنابراين مي توان اين نتيجه گيري را از آيات داشت كه هر چه درجات ايمان افزايش مي يابد رفتارها و كردارهاي شخص از نظر كمي و كيفي افزايش مي يابد و رفتارهاي بيش تر وصالح تري را در هنگام عمل به نمايش مي گذارد چنان كه افزايش عمل صالح و كيفيت يابي آن به شكل احسان و ايثار و آداب هاي پسنديده نيز موجبات افزايش درجات ايماني شخص مي شود.

رفتارهاي اجتماعي مؤمنان

از آن جايي كه عنصر كردار نيك و منش پسنديده به عنوان عنصر اصلي ايمان و تحقق مفهومي آن مورد تأكيد قرارگرفته است مي توان با نگاهي به ويژگي هايي كه قرآن براي ايمان و صفات مؤمنان برمي شمارد به رفتارهاي برخاسته از ايمان دست يافت و بازتاب هاي آن را در زندگي اجتماعي يافت. در اين بخش با نگاهي گذرا و شتاب زده با توجه به محدوديت هاي تحميلي بر نوشتار، گوشه اي از بازتاب هاي ايمان در عمل اجتماعي براساس تحليل قرآني و آموزه هاي وحياني بيان مي شود.

ايمان در منش انساني تأثيرگذار است و مؤمن داراي نوعي آرامش خاصي است كه برخاسته از ايمان وي مي باشد و نمي توان آن را در چيز يگري چون پيوند زناشويي و يا اجتماعي يافت. از اين رو كساني كه داراي ايمان هستند مردماني با ويژگي و منش خاصي نيز مي باشند. اگر به ايشان و رفتارها و كردارهايشان توجه شود، نوعي وقار و آرامش را در ايشان مي توان يافت كه حتي به سبب قدرت روحي و معنوي به ديگران نيز منتقل مي شود. شايد با كساني روبه رو و مواجه شده باشيد كه در اوج اضطراب ها و تشويش ها، از آرامش خاصي (نه بي تفاوتي و بي دردي) برخوردار مي باشند و اين آرامش را به اطرافيان نيز منتقل مي كنند و آنان را در شرايط سخت و بحران به سكون و آرامش و اطمينان سوق مي دهند.

اين گونه از آرامش يكي از نخستين بازتاب هاي عيني و مشهود ايمان در تحليل قرآني است. انساني كه از نظر منشي به آرامش باطن نرسيده باشد برخوردار از ايمان نيست و ايمان تنها لقلقه زبان اوست و يا در وجودش به تصديق عملي در نيامده است.

آيات قرآني چندي براي ايمان اين گونه آرامش را در دنيا و آخرت بيان مي كنند. به اين معنا كه بازتاب ايمان در زندگي دنيوي و اخروي چيزي جز آرامش نمي تواند باشد و هرگونه تشويش و اضطراب در دنيا و آخرت را مي بايست در فقدان ايمان جست وجو كرد. بر اين اساس كه در آياتي چون 62و 277 سوره بقره و 139 سوره آل عمران و نيز 30سوره فصلت و 13سوره احقاف و 13سوره جن به وجود آرامش در زندگي دنيوي و اخروي مؤمنان اشاره مي كند و مي فرمايد كه آنان به سبب اين كه فرشتگان برايشان فرود مي آيند داراي استقامتي خاص نسبت به مشكلات و گرفتاري ها هستند و نسبت به آينده ترسي و خوفي ندارند.

آيه 13 سوره جن به بازتاب چنين آرامش و عدم ترس و نگراني د رعمل اجتماعي ايشان اشاره مي كند و مي فرمايد كه آنان ترسي از تنگدستي و فقر مالي و مانند آن ندارند و باكي ندارند كه خيري از ايشان كاسته شود و يا امري ناخوشايند بر او چيره گردد؛ زيرا ايمان چنان در جان و باطن ايشان نفوذ كرده كه ربوبيت و پروردگاري خداوند را در همه چيز مي يابند و هرگونه كاستي خيري و يا افزايش امري ناخوشايند را به مشيت و اراده او مي دانند. اين گونه بينش و تفكر است كه آنان را به آرامش ذاتي سوق مي دهد و منش و كنش و واكنش هاي آنان را مديريت و مهار مي كند.

آسان گيري در اوج قدرت

براساس اين تفكر و بينش است كه در زندگي خويش بر خود و ديگران آسان مي گيرند و هرگز جهان را بر خود و ديگران سخت نمي گيرند. خداوند با گزارشي از رفتار ذوالقرنين يكي از اين مؤمنان نشان مي دهد كه چگونه ايمان موجب شده بود تا ايشان بر مؤمنان سخت نگيرد و نسبت به آنان گذشت و عفو داشته باشد و بر خطاها و اشتباهاتشان مهر گذشت بگذارد.

خداوند در آيه 88 از قول ذوالقرنين و پيام عفو عمومي و گذشتي كه مي فرستد نقل مي كند كه در پيمان نامه و منشوري كه ايشان صادر كرده بودند اين نكته مورد توجه بوده است كه هر كسي كه ايمان آورد و رسالت ايشان را بپذيرد و پاي بند توحيد باشد به چنين كساني مي گوييم كه ما بر شما آسان مي گيريم و شما را به رنج و سختي نمي افكنيم: سنقول له من امرنا يسرا.

بنابراين ايمان مي بايست در اوج قدرت كساني چون ذوالقرنين كه بر شرق و غرب عالم چنان كه قرآن در همين آيات بيان مي كند تسلط و فرمانروايي داشت، به چنان منش و كنش و واكنشي سوق مي دهد كه نسبت به خطاهاي ديگران گذشت و عفو داشته باشد و اشتباهات ايشان را ناديده گيرد و قوانين و اعمال سخت را نسبت به آنان وضع نكرده و آنان را به رنج و سختي نيافكند.

اوج فروتني در اعمال و منش را مي توان در اوج قدرت به نمايش گذاشت و با ارسال پيام شفاف آسان گيري ديگران را به راه آورد و در عمل نشان داد كه ايمان چيزي جز آرامش و آسايش براي مردم به همراه ندارد. (همان)

اگر خداوند خود را به آمرزش و بخشش گناهان و خطاها مي ستايد و اهل توبه و بازگشت را مي بخشد، مؤمن مي بايست اين ويژگي را در منش و كنش خويش نشان دهد و اهل مغفرت و آمرزش باشد و مردمان خطاكار پوزش خواه را ببخشد.

رفتارهاي مؤمن چيزي جز صلاح و صلح و صفا و صميميت نيست. از اين روست كه از هرگونه تجاوزگري به حقوق ديگران مبرا و پاك است و هرگز كاري نمي كند كه حق كسي ضايع و تباه شود (ص آيه 249) از تهمت و اتهامات ناروا در حق ديگري خودداري مي كند (نور آيه 11 و 17) و از فسادگري پرهيز كرده (اعراف آيه 85) و تنها در انديشه عدالت و اجراي آن نسبت به خود (ولو علي انفسكم) و ديگري است (نساء آيه 135 و مائده آيه 8)

در بازار و خريد و فروش مراعات كيل و پيمانه و وزن و ترازو را مي كند و هرگز در دام كم فروشي و گران فروشي نمي افتد. (اعراف آيه 85 و نيز هود آيات 85 و 86)

بينش و نگرش وي چيزي جز انديشه اصلاح و اصلاح گري نيست و مي كوشد تا جامعه را به آن سمت و سو هدايت كند و با پيروي از آموزه وحياني و فرمان هاي حكومتي پيامبر(ص) قوانين آن را مو به مو به مورد اجرا درآورد و زمينه هاي اصلاحات واقعي را در جامعه پديد آورد. (انفال آيه 1) قرآن، ايمان را مهم ترين عامل ايجاد امنيت وآرامش اجتماعي (نور آيه 55و انعام آيه 82) مي داند. بنابر اين مي بايست بازتاب ايمان را درعمل اجتماعي ايجاد آرامش نسبت به ديگران دانست و مومنان را از علل و عوامل اصلي امنيت اجتماعي برشمرد.

ايشان نه تنها نماز مي گزارند و عبوديت خويش را به نمايش مي گذارند بلكه با انفاق در راه خدا و كمك به مردمان نيازمند مي كوشند تا ايمان و عبوديت خويش را درعمل اجتماعي نشان دهند و بنمايانند. كه ايمان جز خير و صلاح به همراه نمي آورد و آن چه را شخص براي خويش مي خواهد براي همگان مي خواهد و مي كوشد تا در اندازه وسع و توان خويش بدان تحقق خارجي دهد. (مائده آيه 55 و انفال آيه 3 و 4) در منش با ديگري چنان رفتار مي كند كه برادر خوني انجام مي دهد. به اين معنا كه نسبت به ديگران مهربان و اهل گذشت و كمك و ياري است. (توبه آيه 7 و 11 و آل عمران آيه 102 و 103وحجرات آيه 10) همواره خيرخواه مردم است و آنها را به سوي راه درست زندگي ارشاد و راهنمايي مي كند. (غافر آيات 28تا 38) و اصول روابط خويش و ديگري را براساس دوستي و مهر و محبت مي گذارد و به مردم از خودشان مهربان تر است. (توبه آيه 71 و بقره آيه 257 وآل عمران آيه 68 و محمد آيه 11).

از آن جايي كه نور ايمان در دل او روشن است-و داراي بصيرت (اعراف آيه 203 و آيات ديگر) حق و باطل را مي شناسد و از توانايي مشاوره و روشنگري خوبي برخوردار مي باشد؛ از اين روست كه ديگران آن را نسبت به خطوط و افكار گوناگوني كه درجامعه رواج دارد و چون حق و باطل درهم آميخته است آگاه مي سازد و آنان را به مسير روشن و راست راهنمايي مي كند. (انعام آيه 122)

انسان شجاعي است و جز از خدا از كسي ديگر هراس و باكي ندارد. (آل عمران آيه 175 و مائده آيه 22و 23) در ميان مردمان همان گونه كه به شجاعت معروف و نام آور است از نفوذ و محبوبيت فوق العاده اجتماعي نيز برخوردار مي باشد و مردم با فطرت پاك و سالم حرف وي را مي خوانند و به آن عمل مي كنند. (مريم آيه 96)

نسبت به ديگران اهل فروتني و تواضع است و تكبر و تبختر ندارد و نسبت به موعظه ها و پند و اندرز ديگران از پذيرش بالايي برخوردار مي باشد.(بقره آيه 232 و نورآيه 17 و هود آيه 120)

اين ها نمونه هايي از بازتاب اجتماعي و رفتاري ايمان درزندگي انسان است و اگر كسي اين گونه نباشد و يا عمل نكند مي بايست درايمان خويش شك كند. اين بدان معناست كه ايمان چنين اقتضائات و كاركردها و پيامدهايي در زندگي اجتماعي و رفتاري فرد دارد اين ايمان واقعي اين بازتاب ها را داشته باشد. ايمان واقعي مرتبه بالاتر و برتري است كه اقتضائات و بازتاب هاي بهتر و رفتارهايي با آداب و كيفيت بهتر و بيش تري برخوردار است كه آن را مي بايست در صفات محسنان و يا ابرار و سابقون و مانند آن جست. آن چه بيان شده است بازتاب طبيعي ايمان است كه در آيات قرآن تحليل و تبيين شده است. باشد تا در اين مسير گام برداريم و ديگران را با عمل به ايمان بخوانيم وخود را به درجات عالي ايمان چون مقام محسنان و سابقان و ابرار برسانيم.
دوشنبه 9 دي 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 198]