مولانا قصه های مثنوی را با قصه دیگر پیوند می دهد

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، هفدهمين مجموعه از درسگفتارهايي درباره عطار به بررسي سنجش ساختار قصه در قصه در منطقالطير عطار و مثنوي معنوي مولانا اختصاص داشت که عصر چهارشنبه (5 بهمن) در مركز فرهنگي شهر كتاب برگزار شد. در این نشست دکتر حميدرضا توکلي به واكاوي سنجش ساختار قصه در قصه در منطقالطير و مثنوي پرداخت.

در این درس گفتار مطرح شد که از آشکارترين ويژگی هاي روايت مولانا در مثنوي، درآميختن قصه ها با يکديگر است. راوي در ميانه روايت يک قصه، به قصه ای ديگر می گریزد و يا می کوشد دو قصه پياپي را در پيوندد و گاه به روايت هم زمان دو قصه می پردازد. شيوه «قصه در قصه» از ديرباز شناخته شده بود و در بسياري از آثار ادبي ايران و جهان به کار رفته است. عطار در مثنوی های خود به ويژه در منطق الطیر از اسلوب «قصه در قصه» بهره برده است.

توکی گفت: مولانا ساختار قصه در قصه را به شیوه ای ظریف انجام می دهد. مثل داستان «پادشاه و کنیزک» که با دو داستان «طوطی و بقال» و «وزیر جهود» پیوند دارد. هنگامی که در قصه اول سخن از کشتن زرگر می رود، مولانا می داند که مخاطب داستان او ممکن است تصور کند که او از کشتن ناروای زرگر پشتیبانی کرده است. پس قصه دیگری می آورد تا گفته باشد که نمی توان در هر موقعیتی دست به قیاس زد.

مولانا در میانه قصه، وارد گریز و تداعی ها می شود
وی افزود: این نکته سبب پدید آمدن قصه «طوطی و بقال» می شود. مولانا در میانه قصه، وارد گریز و تداعی ها می شود و موضوع را از چشم اندازی دیگر می بیند و می گوید که هر کسی را نمی توان مرد حق دانست: «چون بسی ابلیس آدم رو که هست/ پس به هر دستی نباید داد دست»

این پژوهشگر اظهار کرد: در این جاست که قصه سوم ظاهر می شود و قصه پیری که ترسایان را
می فریبد، روایت می شود. اکنون می توان میان سه قصه او، پیوندها را شناخت. گویی این سه قصه، یک قصه بیش نیستند. در واقع، مولانا در هر قصه، زمینه چینی و فضاسازی برای بازگویی قصه بعدی را انجام می دهد.

توکلی که پژوهشگر برگزيده چهارمين دوره جايزه ادبي جلال آلاحمد براي كتاب «از اشارت هاي دريا» بود، در ادامه سخنانش گفت: مولانا در قصه گویی شیوه دیگری هم به کار می گیرد. شیوه او کم رنگ و محو کردن دیوار قصه ها است. در مثنوی، شیوه ای از آمیزش مرزهای قصه را می توان دید.

وی در ادامه سخنانش گفت: از سوی دیگر، در بسیاری از موارد اسلوب خطاب دارد. مولانا وقتی می خواهد وارد قصه ای دیگر بشود، از اسلوب خطاب بهره می جوید و قصه را خطابی شروع می کند. در میانه قصه هم به خواننده خطاب می کند و بدین صورت هم حسی پدید می آورد.

وی افزود: یک نمونه پیچیده از قصه ها «داستان دقوقی» در دفتر سوم مثنوی است. قصه در یک حالت حیرت پایان می گیرد و پایان بندی آن، متعارف و معمول نیست. در این قصه دو نوع نگاه وجود دارد که نمی توان یکی را به دیگری ترجیح داد. یک نگاه که می گوید باید در حق فانی شد و نگاه دوم که نگاه همدلانه انسانی است.

قصه دقوقی و پویایی شگفت انگیز در مثنوی
توکلی اظهار کرد: در قصه دقوقی دو صدا در برابر هم قرار می گیرند. اما برای فهم آن باید به قصه قبل از دقوقی بازگشت. قصه پیش از آن «سوال کردن بهلول آن درویش را» نام دارد. در این قصه، رشته سخن به بنده ای کشیده می شود که به فنای مطلق رسیده است. مولانا عبارتی را این گونه می آورد: «صفت بعضی از اولیاء که لابه نکنند». می بینم که انگار این سخنی است درباره همان دو نگاهی که در قصه دقوقی آمده است. بدین شیوه مثنوی به یک پویایی شگفت انگیز می رسد.

وی افزود: نکته این جاست که وقتی به پایان مثنوی می رسیم باز اسلوب قصه در قصه را می بینیم و قصه پایانی ناتمام می ماند. پس دفترهای مثنوی، مرزی برای روایت ها نیست. برای مثال، قصه «ایاز» در دفتر پنجم تا دفتر ششم ادامه پیدا می کند و در میانه آن 30 قصه دیگر می آید.

توکلی گفت: در دفتر سوم نیز عامدانه قصه را قطع می کند و موکول به دفتر دیگر می سازد. حتی در دفتر اول و دوم، که گویا دو سال فاصله وجود داشته است، ابیات پایانی دفتر اول پیوند مستحکمی با ابیات آغازین دفتر دوم دارد. باز در دفتر اول مثنوی سه قصه کوتاه «مرتد شدن کاتب وحی»، «دعا کردن بلعم باعور» و «قصه هاروت و ماروت» را می بینیم که پیرنگ آن ها با هم همسویی دارد. این را نیز باید توجه داشت که قصه های مثنوی گاهی در فاصله های دراز و طولانی به هم پیوند می خورند.

شیوه مولانا اسلوب قصه در دل قصه های دیگر است
وی افزود: یک نمونه شاخص دیگر در مثنوی، در دفتر چهارم دیده می شود. قصه ای که درباره ابراهیم ادهم است، در میانه آن قصه «سلیمان و ابلیس» روایت می شود. درست در آن جایی که ابراهیم ادهم مُلک را رها می کند، بلقیس هم دست از مُلک داری می کشد. پس مولانا گاه سراغ بلقیس می رود و گاه سراغ سلیمان. بدین گونه دو قصه، همدیگر را قطع می کنند. مولانا از ما می خواهد دو چهره داستان را با هم مقایسه کنیم.

توکلی در ادامه سخنانش گفت: نوع دیگری از روایت قصه در مثنوی، اسلوب قصه در دل قصه های دیگر است. این اسلوب گاه ممکن است بسیار پیچیده بشود. مثلا در پایان دفتر سوم داستان «وکیل صدر جهان» می آید و در دل آن قصه هایی آورده می شود که یکی از آن ها قصه «مسجد مهمان کُش» است.

وی در پایان سخنانش افزود: اما این قصه، بیان دیگری از همان قصه «وکیل صدر جهان» است. یک نمونه جالب دیگر این است که گاهی راوی به یاد قصه مادر می افتد. راوی قصه ای را نقل می کند، همانند قصه یونس، و در میانه آن به قصه مادر بازمی گردد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 200]