ايين ها وسنتها در شب يلدا

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: يلدا ، شبي بلند كه به ايزد مهر پيوند مي.زنند ايرانيان قديم شادي و نشاط را از موهبت هاي خدايي و غم و اندوه و تيره دلي را از پديده هاي اهريمني مي پنداشتند. مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوري و شب يلدا و سنت هاي ديگر در واقع بيانگر اين حقيقت است كه ايرانيان پس از رهايي از بيدادگري و ستم به شكرانه بازيافتن آزادي، جشن برپا مي ساختند و پيروزي نيكي بر بدي و روشنايي بر تاريكي و داد بر ستم را گرامي مي داشتند.
شب يلدا نيز يكي از اين موارد است. در دوران كهن، شب مظهر تاريكي و تباهي و وحشت بوده و اغلب سعي مي كردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد. تا پليدي و تباهي در آن راه نيابد. شب يلدا طولاني ترين شب ها است. يعني تسلط تاريكي بر زمين از تسلط نور خورشيد و روشنايي مي كاهد. و چون فرداي اين شب روشنايي بر ظلمت غالب و روز طولاني مي شود، ايرانيان تولد دوباره خورشيد را كه مظهر روشنايي است جشن مي گيرند.
در ايران كهن هر يك از سي روز ماه، نامي ويژه دارد، كه نام فرشتگان است. نام دوازده ماه سال نيز در ميان آنهاست. در هر ماه روزي را كه نام روز با نام ماه يكي باشد، جشن مي گرفتند .
دي ماه، در ايران كهن، چهار جشن، وجود داشت. نخستين روز دي ماه و روزهاي هشتم، پانزدهم و بيست و سوم، سه روزي كه نام ماه و نام روز يكي بود. و در اين سي روز ماه، سه روز آن �دي� نام دارد و هر سه روز را در گذشته جشن مي گرفتند. امروز از اين چهار جشن تنها شب نخستين روز دي ماه، يا شب يلدا را جشن مي گيرند، يعني آخرين شب پاييز، نخستين شب زمستان، پايان قوس، آغاز جدي و درازترين شب سال.
يلدا از نظر معني معادل با كلمه نوئل از ريشه ناتاليس رومي به معني تولد است و نوئل از ريشه يلدا است .
واژه يلدا سرياني و به معني ولادت است . ولادت خورشيد ( مهر و ميترا ) و روميان آن را ( ناتاليس انويكتوس ) يعني روز ( تولد مهر شكست ناپذير ) نامند .
اجداد ما اين شب را تا به صبح به جشن و پايكوبي به گرد آتش ، مي.پرداختند ، برخواني الوان از ميوه.هايي چون هندوانه، خربزه، انار، سيب، خرمالو و به مي.نشستند.
اين ميوها هريك بار معنايي نمادين با خود دارد، هندوانه كه قاچ.هاي مدور مي.خورد چون خورشيد، يادآور گرماي تابستان و فرونشاندن عطش است.
انار صندوقچه دانه.هاي مرواريد ، سرخ كه خود نماد تناسل نسل و زايش است و شب چره.هايي كه با شكستن آن شادي را با خود به همراه مي.آورد و دمي همه را از حرف زدن باز مي.دارد.
پايان فصل خزان و فرارسيدن سرما و دگرگوني رنگ زمين از زردي خزان به سفيدي عشق و محبت را ايرانيان از ديرباز در شبي بلند و مهربانگرامي مي.دارند. جاي جاي ايران زمين به عنوان سرزميني كهن با كوله.باري مملو از آيين.هاي هزاران ساله، " يلدا " بلندترين شب سال را به گونه.اي خاص و برگرفته از آيين.ها و سنت.هاي بومي منطقه به صبح مي.رسانند.
آيين.هاي شب يلدا گرچه در گذر ايام دستخوش تغييراتي شده اما همچنان در سنت.هاي مناطق مختلف كشور مورد توجه قرار دارد. هرچند كه زندگي ماشيني و گرفتاري.هاي روزمره ، موجب ايجاد فاصله ميان مردم ايران با سنت.ها و آيين.هاي گذشته شده ، اما هنوز هم جلوه.ها و نمادهاي از سنت.هاي ويژه.اي از ايران باستان در ايامي مانند شب يلدا و نوروز به چشم مي.خورد.

نكته زيبا و بيادماندني بلندترين شب سال در اين است كه همه ايرانيان اعم ازفارس،ترك،كرد،لر،بلوچ و عرب،شب يلدا را شب جشن،شادي، دور هم.نشيني ، مهرورزي،دوستي و صداقت مي.دانند. آنچه در اين ميان و برگزاري آيين.هاي ويژه شب يلدا جالب است شباهت.هاي جشن كريسمس به يلدا است، مورخان مي.گويند اين جشن گرچه متعلق به مسيحيان است اما در اصل از ايران باستان و آيين"مهر"(ميترائيسم) گرفته شده و به همين دليل، با دي و شب يلداي ايراني همزادي و اشتراكات فراوان دارد.
زمان "كريسمس" اكنون نيز ميان شاخه.هاي مختلف مسيحيت اعم از ارتدوكس ، كاتوليك و پروتستانها، متفاوت است و هريك، مبنايي را براي آن تعيين كرده.اند گرچه همگي به سالروز تولد "مهر" (ميترا) - خداي پاكي- در ايران باستان نزديكند. با يلدا واپسين ساعات خزان گذر مي.كند و صداي پاي زمستان با سوزي سرد اما نوازشگر به گوش مي.رسد.خيانها شلوغ و پر رفت و آمد است انگار نفس گرم شب يلدا و دور هم نشستن، سوز سرما را از ياد برده.است.

شب يلدا در خراسان به " شب چله " معروف و داراي پيشنيه ديرينه.اي است و مردم دراين شب با شركت در شب نشيني.هاي طولاني و خوردن انواع ميوه و تنقلات سعي در بهتر گذراندن طولاني.ترين شب سال دارند. مردم اين منطقه براي استقبال نخستين روز از سردترين فصل سال تا آنجا كه توان مالي دارند ، در خريد ميوه.هاي مخصوص شب يلدا مانند هندوانه ، انار و خربزه كوتاهي نمي.كنند.
بردن هديه به خانه عروس با عنوان " شب چله.اي " از ديگر مراسم شب يلدا در استان خراسان به ويژه مناطق جنوبي اين استان است. در اين شب براي دختراني كه به تازگي نامزد شده.اند،ازسوي خانواده داماد، هدايايي فرستاده مي.شود و خانواده.هاي عروس و داماد دور هم جمع مي.شوند. در اين شب افراد با جمع شدن در خانه بزرگ فاميل، خواندن شعر و داستان، خوردن شيريني ، آجيل و انواع تنقلات، بلندترين شب سال تا پاسي از شب بيدار مي.مانند.
يكي از آيين.هاي ويژه شب يلدا در استان خراسان جنوبي برگزاري مراسم "كف زدن" است. در اين مراسم ريشه گياهي به نام چوبك را كه در اين ديار به "بيخ" مشهور است، در آب خيسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالي به نام "تغار" مي.ريزند. مردان و جوانان فاميل با دسته.اي از چوب.هاي نازك درخت انار به نام "دسته گز" مايع مزبور را آنقدر هم مي.زنند تا به صورت كف درآيد و اين كار بايد در محيط سرد صورت گيرد تا مايع مزبور كف كند. كف آماده شده با مخلوط كردن شيره شكر آماده خوردن شده و پس از تزيين با مغز گردو و پسته براي پذيرايي مهمانان برده مي.شود. در اين ميان گروهي از جوانان قبل از شيرين كردن كف.ها با پرتاب آن به سوي همديگر و ماليدن كف به سر و صورت يكديگر شادي و نشاط را به جمع مهمانان مي.افزايند.
اما در استان اصفهان نيز از قديم.الايام آيين.هاي ويژه.اي وجود داشته كه كم و بيش هنوز هم ادامه دارد.به باور اصفهاني.هاي قديم ، زمستان به دو بخش "چله" و "چله.كوچيكه" تقسيم مي.شد كه موعد چله از اول ديماه تا ‪ ۱۰‬بهمن بود اما "چله كوچيكه" از دهم بهمن آغاز مي.شد و تا سي بهمن ادامه داشت. البته آيين برگزاري شب چله در اصفهان به دو نام"چله زري" (ماده) و"عمو چله"(نر) تقسيم مي.شود زيرا از گذشته تاكنون همه موجودات و اشياء را بر اساس جنس مذكر و مونث تقسيم مي.كردند. اصفهاني.ها دوشب را به عنوان شب چله برپا مي.كردند و آيين.هاي مخصوص به اين شب را به جا مي.آوردند.آيين شب چله در شهر اصفهان خانوادگي برگزار مي.شده است و خانواده.هاي اصفهاني با پهن كردن سفره.يي با عنوان " سفره شب چله " ، اين شب را گرامي مي.داشتند.
هندوانه به.عنوان نمادي كروي كه برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشيد محسوب مي.شود،به.عنوان مهمترين ميوه بر سر سفره چله قرار مي.گيرد. از ديگر بخشهاي اين آيين در اصفهان قديم پهن كردن تمام البسه و رخت خوابها در هواي آزاد بويژه در مقابل خورشيد با هدف خوش آمدگويي به "عمو چله" و "چله زري" بوده است.
در استان كرمانشاه نيز كه از شهرهاي باستاني و كهن ايران زمين است ، شب يلدا از جايگاه ويژه.اي در ميان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زيبا و با شكوهي همراه است. مردم استان كرمانشاه براساس آييني كهن در اين شب بيدار مي.مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجيل خوردن با مادر جهان در زادن خورشيد همراهي و همدردي كنند. ميوه.هايي نيز دراين شب خورده مي.شود كه به گونه.اي نمادي از خورشيد است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سيب سرخ و يا ليموي زرد ، قصه.هايي از عشق جاودانه شيرين و فرهاد، رستم و سهراب، حكايت حسين كرد شبستري و خواندن اشعار زيبا و دلنشين شامي كرمانشاهي در گذشته نقل مجالس شب يلدا در كرمانشاه بود. آن روزها افراد فاميل بنا بر رسمي ديرينه به خانه بزرگترين فرد فاميل كه معمولا پدر بزرگ و مادر بزرگ بودند مي.رفتند و باتكاندن برفهاي زمستان از لباس هايشان در گرماي آرامش بخش كرسي فرو مي.رفتند. افراد فاميل بر سر يك سفره باهم شام مي.خوردند و بر روي سفره مخصوص اين شب خوردنيهاي متنوعي چيده مي.شد.

خوردني.هايي از قبيل آجيل ، راحت الحلقوم، مشكل.گشا، شيريني محلي دست پخت مادر بزرگها به خصوص نان شيريني معروف " نان پنجره.اي، كاك و نان برنجي "، و ميوه.هايي چون انار، سيب و هندوانه كه نگين اين سفره بود. يكي از آداب زيبايي كه شب يلدا در استان كرمانشاه وجود دارد گرفتن فال حافظ است كه مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهايش را چراغ راه مشكلات خود در زندگي قرار مي.دهند.همچنين دختران دم بخت با اين كار از باز شدن بخت خود در آن سال خبري مي.گرفتند.
مردم استان زاهدان نيز براساس يك سنت ديرينه در شب يلدا در خانه بزرگ قوم خويش گردهم مي.آيند و به قصه.هايي كه پدربزرگ.ها و مادر بزرگ.ها برايشان نقل مي.كنند گوش مي.دهند.
برگزاري جشن.ها و نشست.هاي خانوادگي همراه.باگروهي از اعتقادات اسطوره.اي، شبي خاطره.انگيزرابراي خانواده.هاي زاهداني به.خصوص كودكان ونوجوانان فراهم مي.كند. گفتن قصه ، گرفتن فال حافظ ، بازي.هاي دسته.جمعي نظير گل يا پوچ و بيان لطيفه و خاطره رااز سرگرمي.هاي شب يلدا در اين منطقه عنوان كرد.
استان آذربايجان.شرقي نيز به عنوان يكي از خطه.هاي زرخيز ايران زمين براي زنده نگه داشتن اين شب بيادماندني براي خود آداب و رسوم ويژه.اي دارند كه به پاره.اي از آنان اشاره مي.شود. اكثر مردم آذربايجان در شب يلدا "چيلله قارپيزي" (هندوانه چله) مي.خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثير نداشته و اصلا سرماي زمستان را حس نمي.كنند. در بيشتر شهرها و روستاهاي آذربايجان شرقي رسم بر اين است كه كساني كه نامزد هستند در دوران نامزدي در اين شب براي نامزدهاي خود " خوانچه " طبق مي.فرستند و اقوام در هر چه بهتربودن اين خوانچه.ها كمك مي.كنند. محتويات خوانچه.ها عبارتند از شيريني ، پرتقال ، سيب ، انار، هندوانه ، آيينه و پارچه كه با پولك و تور تزيين مي.شود. هنگام غروب ،زنان فاميل هدايايي به رسم ياري به منزل داماد آورده و به جشن و پايكوبي مي.پردازند. سپس طبق.هاي آماده را بر سر افرادي كه معين شده قرار داده و روانه خانه عروس مي.كنند و مادر عروس پس از تحويل طبق.ها، هداياي مانند پول، شيريني، جوراب و دستمال به آنها مي.دهد. فرداي اين شب مادر دختر تمام طبق.ها را در اتاق ميهمان چيده و از زنان فاميل براي صرف ميوه و شيريني دعوت مي.كند. همچنين علاوه بر فرستادن سهم چله براي نوعروس، در نخستين سال ازدواج زوج هاي تبريزي، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را كه شامل هندوانه، ميوه، آجيل، شيريني، يك قواره پيراهني باكفش و چادري روانه منزل آنها مي.كند.
در آذربايجان سابقا كه ارتباطات به اين آساني نبود از اواخر تابستان مقدار زيادي هندوانه و خربزه در تور مي.گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آويزان مي.كردند تادر هواي آزاد خراب نشود و يااينكه در كاه قرار مي.دادند. هندوانه مهمترين خوراك شب چله مردم آذربايجان.شرقي است. اغلب مردم در اين شب برنج، مرغ و آش شير پخته و بعداز شام نيز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)آجيل،لبو، هويچ، حلواي گردو انواع ميوه، خربزه، هندوانه و خشكبارهايي چون انگور، بادام و سنجد ميل مي.كنند. ريش.سفيد خانواده در حاليكه با چاقو هندوانه را مي.برد، مي.گويد قادا بلاميزي بو گئجه كسدوخ (بلاياي خودمان را امروز بريديم) در تبريز پوستهاي ميوه و اشغالها را درآب روان ريخته و اين رفتار راخوب و خوش يمن مي.دانند. بعد از خوردن تنقلات و ميوه در سابق بزرگان خانواده به نقل حكايات و داستان.هايي از حماسه.هاي ملي اين سرزمين نظير، اصلي و كرم، باياتي خواندن و ضرب.المثل پرداخته و تا پاسي از شب به صحبت و گفت و گو مشغول مي.شوند. زنان معمولا تا پايان چله كوچك خانه تكاني نمي.كنند و اعتقاد دارند اگردر طول اين دو چله كسي خانه تكاني كند، چله او را نفرين مي.كند و اگر چله كسي را نفرين كند به نكبت و بدبختي گرفتار مي.شود.
اما آيين شب يلدا در استان مركزي از ديرباز در سه شب متوالي باعناوين شب " چله.بزرگه"، "چله وسطي" و" چله.كوچيكه" برگزار مي.شده و خويشان و دوستان سفره.اي از مهر را مي.گشودند و از هر دري سخني مي.گفتند. يكي.ازآيين.هاي ويژه يلدا، در استان مركزي ديدار و بزرگان و سالخوردگان فاميل بوده.است. در شب.هاي چله افراد فاميل در همايشي صميمي دور كرسي چوبي جمع مي.شدند و به قصه.هاي بزرگترها گوش مي.دادند. زنان و دختران روستايي در گرگ و ميش شب.هاي چله در تكاپو و هيجاني خاص ملزومات غذا و تنقلات ويژه اين شب را مهيا مي.كردند وبراي گذران ساعات خوش در كنار فاميل لحظه شماري مي.كردند. آنان درسيني.هاي قديمي مسي درفضاي دوده.گرفته آشپزخانه.هاي قديمي، انواع ميوه و تنقلات به ويژه هندوانه،انگور،تخمه و نخودچي كشمش، و خرما را مهيا مي.كردند.دراين شب استثنايي پس از صرف شام و خواندن دعاي شكر درپاي سفره، همگان در كنار هم،از شادي.ها و غم.ها، موفقيت.ها ، اعتقادات، اميدها و بيم.هاشان مي.گفتند. بزرگترها و ريش سفيدان فاميل در اين شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ ، سعدي و فردوسي خاطرات و داستان.هاي كهن ايران زمين را براي اعضاي خانواده نقل مي.كردند.

در شب يلدا، بزرگترها با كودكان هم بازي مي.شدند،"پر يا پوچ"دزد بازي و مشاعره از جمله بازيهايي است كه در شب چله در مناطق مختلف استان مركزي با مشاركت همه اعضاي خانواده رواج داشت. اين رسومات تا ‪ ۵۰‬سال پيش در شهر اراك و ساير مناطق استان مركزي به شكلي فرا گير وجود داشت اما اكنون به ندرت مي.توان چنين جلوه.هايي را به چشم ديد.
يلداي تهران قديم نيز با ميوه.هاي تازه فصل پاييز ، ميوه.هاي خشك شده تابستان آجيل مخصوص ، شيريني و هندوانه به صبح مي.رسيد. تهرانيان قديم درهمه اعياد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور مي.داشتند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع مي.شدند. از سنن يلداي تهران ، صرف ميوه.هاي تابستاني از جمله هندوانه است كه به دليل نزديكي اين مراكز كشاورزي با تهران ، ميوه هندوانه در خوراكي.هاي شب يلداي تهرانيان قرار گرفته.است. آجيل شب يلدا نيز از ديگر مصروفات تهراني.ها است كه تركيب آن نشاني از اعتقاد و تجربه اهالي تهران قديم به خواص گوناگون ميوه.هاي خشك شده است كه با عنوان " آخشيج "(تضادها)كاربرد داشته است. ولي تهراني.ها شب يلدا را همه ساله جشن مي.گيرند تا سنت.هاي زيباي قديم در لابلاي زندگي مدرنيته شهرنشينيشان حفظ شود.
مردم استان قزوين نيز همچون ديگر هموطنان ايراني، اين آيين كهن را با رفتن به خانه بزرگ.ترها مي.گذرانند. به عقيده بزرگ.ترها آوردن ميوه.هاي مختلف خشك و تر و ميوه.هاي سرخ فام كه به "شب چره" معروف است، همراه با خوراكي.هاي ديگر شگون داشته و زمستان پر بركتي را نويد مي.دهد. در بعضي مواقع كه مادر بزرگ.ها در آوردن تنقلات تاخير مي.كنند كوچكترها شعر "هر كه نيارد شب چره - انبارش موش بچره" سر مي.دهند، كه مادربزرگ در آوردن "شب چره" تعجيل مي.كند. دراين شب اغلب مردم قزوين با خوردن سبزي پلو با ماهي.دودي و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله كشمش، گردو، تخمه، آجيل مشگل.كشا و انجير خشك، شب نشيني خود را به اولين صبح زمستاني گره مي.زنند. به عقيده مادر بزرگ.هاي قزويني اگر دراين شب ننه سرما گريه كند باران مي.بارد، اگر پنبه.هاي لحاف بيرون بريزد برف مي.آيد و اگر گردنبند مراوريدش پاره شود تگرگ مي.آيد. يكي ديگر از آداب و رسوم "شب يلدا" فرستادن "خونچه چله" از سوي داماد به عنوان هديه زمستاني براي عروس است. در اين خونچه براي عروس پارچه، جواهر، كله.قند و هفت نوع ميوه مثل گلابي هندوانه، خربزه، سيب، به با تزئينات خاصي فرستاده مي.شود.

از جمله آيين.هاي شب يلدا در خراسان شمالي آن است كه خانواده.ها در اين شب.نشيني شب يلدا تفالي نيز به ديوان حافظ مي.كنند كه اين.كار هم معمولا توسط بزرگ خانواده صورت مي.گيرد. آنان ديوان اشعار لسان.الغيب خواجه شيراز را با نيت بهروزي و شادكامي مي گشايند و فال و مراد دل خود را از او طلب مي.كنند. بازگويي خاطرات، قصه.گويي پدر بزرگها و مادر بزرگها نيز يكي از مواردي است كه يلدا را براي خانواده.ها دلپذيرتر مي.كند. يكي ديگر از سنت.هاي كهن شب يلدا، چله بردن براي خانواده عروس است. با فرا رسيدن شب چله مردهاي جوان طبق.هاي آراسته ميوه، شيريني و كله.قند تزيين شده را به رسم هديه به خانه عروس جوان مي.برند. اين طبق.هاي هديه كه معمولا مسي است و روي آن با سفره.هاي قرمز گلدوزي شده پوشانده شده، پر از ظرفهاي بزرگ ميوه پيچيده در زرورق.هاي رنگين با گل و نوارهاي مواج مي.شود.
مرداني اين طبق.ها را بر سر گذارده و در پي يكديگر با شادي و پايكوبان راهي خانه عروس مي.شوند. خانواده دختر نيز به پاس قدرداني و به رسم يادبود لباس.و ياقطعه پارچه.اي را براي خانواده داماد، در سيني خالي شده هدايا مي.گذارند. اگر قبل از شب چله برف باريده باشد برخي از مردم شهر و روستا در اين شب با خوردن برف شيره، با شيرين كردن كام با معجوني از بارش زمستاني، با سردي زمستان آشتي مي.كنند. همچنين بزرگترها با دادن حلوا قلقلي از كوچكترها پذيرايي مي.كنند. حلوا قلقلي از كوبيده شدن مغز گردو، بادام، كنجد و ديگر دانه.هاي روغني تهيه و سپس در شيره انگور نيز خوابانده مي.شود. اما برخي از افراد كهنسال و نيز آشنايان به فرهنگ مردم در خراسان شمالي همه اين آيين و مراسم را بهانه.ها و ترفندهايي براي گردهم آمدن خانواده.ها، بجاي آوردن صله ارحام و رفع كدورتهاي احتمالي بين خويشاوندان مي.دانند. آنان بر اين باورند كه پيشينيان در هر فصل به بهانه.اي سعي مي.كرده.اند تا اقوام را جمع كرده و صلح، صفا و صميميت را در بين آنان حكمفرما كنند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 367]